1
А.Д.Чудаков
ГИЙМЯТЛЯР ВЯ ГИЙМЯТИН
ЯМЯЛЯ ЭЯЛМЯСИ
Али мяктябляр цчцн дярслик
Бакы - 2009
2
Дярслик
Азярбайжан
Дювлят
Игтисад
Университетинин «Гиймят вя гиймятин ямяля эялмяси
»кафедрасынын ашаьыдакы ямякдашлары тяряфиндян рус
дилиндян тяржцмя едилмишдир.
И.е.д.проф.Х.Н.Казымлы,
дос.Ш.А.Аьабяйов,
дос.Г.С.Байрамов,
дос.Б.Ж.Садыгов,
и.е.н.Й.З.Бейдийева,
б/м И.Г.Гулийев,
мцял. Н.Я.Ялийева,
мцял.Н.С.Султанова,
Тяржцмянин елми редактору:
И.е.д., профессор Х.Щ.Казымлы
А.Д.Чудаков
3
ГИЙМЯТЛЯР ВЯ ГИЙМЯТИН ЯМЯЛЯ
ЭЯЛМЯСИ
Али мяктябляр цчцн дярслик
Бакы – 2009
4
ББК
65.422 а 73
Ч84
Пяйчиляр:
И.е.н.Е.М.Коробкова,
Москва Коммунал Тясяррцфаты вя Иншаат Институтунун
тикинтинин игтисадиййаты кафедрасынын мцдири
Профессор А.В.Илйашев,
Москва Дювлят Жищазгайырма вя Информатика Академийасы
А.Д.Чудаков
Гиймят вя гиймятин ямяля эялмяси: Али мяктябляр цчцн дярслик
рус дилиндян тяржцмя Бакы,- Игтисад Университети-няшриййаты,
2009
ИСБН 5 – 93840-032-5
Дярсликдя тянзимлянян базар игтисадиййаты шяраитиндя
гиймят сийасятинин апарылмасы методлары нязярдя кечирилмишдир.
Щямин сащяйя Аид едилян ясас терминлярин вя анлайышларын шярщи
верилмишдир.
Китаб али вя орта ихтисас тядриси мцяссисяляринин игтисади
ихтисасларын тялябя вя мцяллимляри цчцн, истещсал-сатыш фяалиййяти
сщясиндя гярар гябул едян практики ишчиляр цчцн , еляжядя
истещсал вя сатышын тяшкилинин мцасир методлары иля марагланан
тяшяббцскар инсанлар цчцн нязярдя тутулмушдур.
ББК65.422а73
ЫСБН 5 -93840-032-5 ж
А.Д.Чудаков,2004
5
Ö N S Ö Z
Bazar iqtisadiyyatı və mövcud rəqabət şəraitində qiymətlərin
formalaşdırılması, əmtəələrin mövqeləşdirilməsi məsələləri bazarda bu
və ya başqa ilkin qiymətlər üzrə daha böyuk əhəmiyyət kəsb edirlər.
Düzgün həyata keçirilən qiymət siyasəti firma- istehsalçıya satış
həcmini artırmağa, mənfəəti maksimumlaşdırmağa, bütün istehsal satış
fəaliyyəti səmərəliliyinə nail olmağa və elmi- texniki tərəqqi
istiqamətində hərəkəti təmin etməyə imkan verə bilər. Qiymətlər
səviyyəsinin və hərəkətinin müəyyən edilməsindəki səhvlərin
düzəldilməsi olduqca çətin olan mənfi nəticələrə gətirib çıxarır.
Əmtəələrə qiymətlərin təyin edilməsi məsələlərini nəzəri
biliklərin və praktiki təcrübənin müəyyən arsenalına yiyələnən insanlar
həll edirlər. Buradan müəyyən məsələləri işıqlandıran, qiymətlərə və
qiymət əmələ gəlməsinə aid olan ədəbiyyata tələbat doğur. Bu kitab
qiymətlərin müəyyən edilməsi və qiymət siyasətinin aparılması
problematikası üzrə əsas məlumatları toplamış şəkildə əhatə edir.
Göstərilmiş səbəbə görə mətndə tənliklər şəklində yazılmış
riyazi çevirmələr, nisbətlər tamamilə çıxarılmışdır. Eyni zamanda
kitabda geniş həcmdə və lazımi izahatlarla qrafik material verilir.
Kitabın hər fəsli onun bütövlükdə məzmununu əks etdirən
sualların qısa siyahısı ilə başlayır. Hər fəslin sonunda izah edilən
materialın mənimsənilməsinin oxucu tərəfindən yoxlanılmasını
keçirməyə imkan verən nəzarət sualları yerləşdirilmişdir. Kitabın
sonunda qiymətlər və onların əmələ gəlməsi sahəsində qəbul olunmuş
terminlərin qısa lüğəti verilmişdir.
Müəllif əmindir ki, bu kitab öz oxucusunu hər şeydən əvvəl
mütəxəssis- praktiklər, habelə tələbə - iqtisadçılar arasında tapacaqdır.
Müəllif Rusiya Xalqlar Dostluğu Universitetinin (Moskva
sahəsi) əməkdaşları t.e.d.prof. V.A.Roqova və A.A.Qurbanova
əlyazmanı çapa hazırlamaqda etdiyi köməyə görə təşəkkürünü bildirir.
6
G И
R И
Ş
Qiymət və qiymətlərin yaranması (qiymət əmələ gəlməsi) alqı-
satqının tamamlanmasında miqdar nisbətlərini xarakterizə edən mühüm
anlayışdır. Əmtəə qiymətinin müəyyən edilməsinə iki yanaşma
mövcuddur.
Birinci nəzəriyyəyə görə əmtəənin qiyməti onun dəyərini ifadə
edir, yəni o, həmin həmin əmtəədə təcəssüm etdirilmiş ictimai faydalı
əmək sərfiyyatlarıdır. Bu məsrəflər həmin vaxt dövründəki əmək
şəraitinə və texnika ilə silahlanma, ixtisas və intensivlik səviyyəsinə orta
hesabla uyğun olmalıdır. Əmtəədə təcəssüm etmiş və konkret
xarakteristikalardan sərf nəzər edilmiş həmin əməyi iqtisadiyyatda
“abstrakt” əmək adlandırmaq qəbul edilmişdir. Belə yanaşmada
əmtəələrin mübadilə proporsiyaları (nisbətləri) onlarda nəticələnmiş
abstrakt əmək kəmiyyəti ilə miqdarca müəyyən edilir. Bu yanaşmaya
uyğun olaraq, hər bir əmtəə həm öz dəyərinə, həm də onun dəyərinin pul
ifadəsi olan qiymətinə malikdir.
kinci nəzəriyyə ondan irəli gəlir ki, əmtəənin qiyməti bazarda
istehsalçı məsrəfləri ilə müəyyən edilmir, lakin o, alıcı üçün həmin
xərclərin faydalılığından asılıdır. Belə faydalılığın qiymətləndirilməsini
konkret əmtəə üçün bu və ya digər məbləği ödəməyə hazırlıq ifadə
edərək, alıcı özü verir.
Müasir iqtisadi elm bu iki yanaşmanı birləşdirməyə cəhd
göstərir. Əmtəə qiymətində həmin əmtəənin “obyektiv keyfiyyətlərini”
təcəssüm etdirən dəyər, həm də “subyektiv” qiymətliliyi əks etdirən
faydalılıq əks olunmalıdır.
Praktiki olaraq, əmtəənin qiyməti necə formalaşır, yaxud başqa
sözlə, qiymət yaranması necə baş verir?
Hazırkı vaxtda qiymətin əmələ gəlməsinin iki müxtəlif üsulu
məlumdur və onlar xalis şəkildə və ya çoxsaylı kombinasiyalar şəklində
tətbiq olunurlar.
Birinci üsul özündə qiymətlərin mərkəzləşdirilmiş müəyyən
edilməsini təmsil edir. Burada siyasi və sosial amillərin böyük bir
hissəsi ilə yanaşı, digər faktiki istehsal-satış xərcləri də nəzərə alınır.
kinci üsul əmtəə bazarında real meydana çıxan tələb və təklif
arasındakı nisbət əsasında, onun mövqeləşmə nəticələrinə görə son
qiymətin müəyyən edilməsində tamamlanır.