A. F. Musayev, Y. A. Кylbiyev, Z. H. Rzayev vergiLЏr vџ vergitutma

A.F.Musayev, Y.A.КYlbiyev, Z.H.Rzayev
VERGİLЏR VЏ VERGİTUTMA

İqtisad elmlYr dокtоru, prоfessоr,

MEA-nın mьхbir ьzvь A.F.Musayevin elmi redaкtYsi ilY

DYrsliк

AzYrbaycan Respubliкası TYhsil Nazirliyinin

Elmi-Metоdiкi Şurasının «İqtisadiyyat» bцlmYsinin

______________ tariхli ___ saylı prоtокоlu ilY

tYsdiq edilmişdir.

Baкı 2005

RYyзilYr:

Aкademiк Z.Џ. SYmYdzadY

Prоfessоr M.M. Sadıqоv

DYrsliк AzYrbaycan DцvlYt İqtisad Universitetinin TYdris-Metоdiк şurası tYrYfindYn nYşrY tцvsiyyY edilmişdir.

DYrsliкdY vergilYrin inкişaf tariхindYn, vergi nYzYriyyYlYrinin tYкamьlьndYn, vergitutmanın Ysas prinsiplYrindYn bYhs edilmiş, vergilYrin Ysas funкsiyaları, vergi sistemini хaraкterizY edYn Ysas gцstYricilYr aзıqlanmışdır.

DцvlYtin vergi siyasYti, fisкal siyasYt vY оnun Ysas fоrmaları, vergitutma meхanizmi, vergi yькьnьn tYyin edilmYsi ьsulları, vergilYrin iqtisadi mahiyyYti barYdY Ytraflı bYhs edilmişdir.

Vergi nYzarYti, vergi planlaşdırması, vergi menecmenti, beynYlхalq vergi planlaşdırması, iqtisadi cYhYtdYn inкişaf etmiş bir sıra unitar, federativ vY коnfederativ dцvlYtlYrin vergi sistemlYri, iqtisadiyyatın vergi tYnzimlYnmYsi mYsYlYlYri geniş şYкildY şYrh edilmişdir.

AzYrbaycan respubliкasının vergi sisteminin struкturunun, цlкYdY fYaliyyYt gцstYrYn bьtьn vergi nцvlYrinin hYrtYrYfli şYrhi verilmişdir, оnların hesablanması ilY bağlı зохsaylı misallar gYtirilmişdir.

DYrsliк iqtisadi iхtisaslar ьzrY tYhsil alan tYlYbYlYr, magistrlYr, aspirantlar, mьYllimlYr, mьhasiblYr, iqtisadзılar, auditоrlar, vergi sistemi işзilYri vY hYmзinin vergitutmanın Ysaslarını mьstYqil surYtdY цyrYnmYк istYyYnlYr ьзьn nYzYrdY tutulmuşdur.

G İ R İ Ş
AzYrbaycan Respubliкasında sYmYrYli vergi sisteminin fоrmalaşması dцvlYt YhYmiyyYtli Ysas iqtisadi mYsYlYlYrdYn biridir. İqtisadiyyatda bazar islahatlarının hYyata кeзirilmYsi sYmYrYli vergitutma sistemi yaratmadan mьmкьn deyildir.

Sоsial yцnьmlь bazar iqtisadiyyatlı bьtьn цlкYlYrdY vergi sistemi iqtisadiyyatın tYnzimlYnmYsindY, bьdcY gYlirlYrinin fоrmalaşmasında, qiymYt artımının mYhdudlaşdırılmasında, inflyasiyanın qarşısının alınmasında dцvlYt maraqlarının Ysas daşıyıcısı кimi зıхış edir.

Elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergitutma коnsepsiyasının vY коnкret vergi meхanizminin yaradılması оlduqca mьrYккYb bir mYsYlYdir.

AzYrbaycan Respubliкasının mьasir vergi sistemi Ysaslı iqtisadi dYyişiкliкlYr vY bazar mьnasibYtlYrinY кeзid dцvrь оlan 1991 – 1992-ci illYrdYn başlayaraq tYşYккьl tapmışdır.

Qeyd etmYк lazımdır кi, кeзmiş Sоvet İttifaqında vergiyY ideоlоъi mYnada sоsialist dцvlYtinY yad оlan element кimi baхıldığından hesab edilirdi кi, dцvlYt seкtоrunda yaradılan gYlir tamamilY dцvlYtY mYхsus оlduğundan vahid sоsialist mьlкiyyYti şYraitindY dцvlYt mьYsisYlYri ilY dцvlYt arasında heз bir vergi mьnasibYtlYri оla bilmYz. Bьtьn bunlar isY vergi mьnasibYtlYrinin inкişaf etmYmYsinY sYbYb оlmuşdu.

ЦtYn Ysrin 90-cı illYrinin iкinci yarısından başlayaraq Prezident H.Џliyevin rYhbYrliyi altında AzYrbaycanda hYyata кeзirilYn Ysaslı islahatlar vergi sistemindY dY кцкlь dYyişiкliкlYrY gYtirib зıхardı. 2001-ci ilin YvvYlindY qьvvYyY minYn Vergi MYcYllYsi цlкYnin vergi siyasYtindY YhYmiyyYtli dYyişiкliк edYrYк, vergi mьnasibYtlYrinin tYnzimlYnmYsi sahYsindY islahatların aparılmasına imкan vermYкlY yanaşı, зeviк maliyyY siyasYtinin hYyata кeзirilmYsinY dY şYrait yaratmış оldu.

Bazar iqtisadiyyatı şYraitindY iqtisadi tYhsilin tYrкib hissYsi оlan vergi tYhsilinin YhYmiyyYti durmadan artır. Vergitutmanın Ysaslarının цyrYnilmYsi mьasir iqtisadi tYhsilin ayrılmaz tYrкib hissYsidir.

ЦlкYnin iqtisadi qьdrYtinin artması, vergilYrin cYmiyyYtin hYyatında rоlunun yькsYlmYsi vergitutmanın tYdrisi sahYsindY dY işlYrin canlanmasına sYbYb оldu. Hal-hazırda AzYrbaycanın bьtьn universitetlYrinin iqtisadiyyat yцnьmlь faкultYlYrinin hamısında vergitutma ilY bağlı fYnlYr tYdris оlunur.

Buna gцrY dY respubliкamızda iqtisadi iхtisasların YкsYriyyYtinin dцvlYt standartlarına vergilYrin vY vergitutumanın tYdrisini nYzYrdY tutan fYnlYr daхil edilmişdir. Hal-hazırda respubliкanın bir sıra ali mYкtYblYrindY vergitutma ilY bağlı iхtisaslar aзılmışdır, bu sahYdY gYnc mьtYхYssislYrin yetişdirilmYsi istiqamYtindY mYqsYdyцnlь fYaliyyYt gцstYrilir.

Vergi tYdrisi sahYsindY fYaliyyYtin canlanması оnunla bağlı YdYbiyyatın qıtlığı prоblemini ьzY зıхarmışdır. VergilYrlY bağlı tYdrisin qarşısında duran Yn bцyьк зYtinliк bu sahYdY azYrbaycan dilindY YdYbiyyatın оlduqca az оlmasıdır. Кeзmiş SSRİ dцvrьndY rus dili bьtьn tYhsil mьYssisYlYrindY iкinci dil кimi icbari qaydada tYdris edildiyindYn о zamanlar Yhalinin YкsYr hissYsi bu dili bilirdi. Bunun da nYticYsindY rus dilindY оlan YdYbiyyatlardan sYrbYst istifadY оlunurdu. Laкin hal-hazırda Yhalinin хeyli hissYsi bu dili bilmYdiyindYn rus dilindY оlan YdYbiyyatdan istifadY edY bilmir.

DigYr tYrYfdYn isY hYr bir dцvlYtin vergi sistemi цzьnYmYхsus spesifiк хьsusiyyYtlYrY maliк оlduğundan digYr цlкYlYrin vergi sistemindYn Ysaslı surYtdY fYrqlYnir. Buna gцrY dY vergitutmaya dair digYr цlкYlYrdY зap оlunmuş YdYbiyyatlar AzYrbaycanda praкtiкi istifadY ьзьn Ylverişli deyil.

MьYlliflYr ьmid edirlYr кi, tYqdim edilYn dYrsliк bu sahYdYкi зYtinliкlYrin mьYyyYn dYrYcYdY aradan qaldırılmasına цz tцhfYsini verYcYкdir.

1. VERGİLЏRİN YARANMASI VЏ İNКİŞAFI
1.1. VergilYrin yaranma tariхi.
VergilYr ictimai mYhsulun bir hissYsinin mYcburi цdYniş şYкlindY dцvlYtin maliyyY sisteminin fоrmalaşmasının Ysas mYnbYyi кimi hYlY зох qYdim zamanlardan mYlumdur. Vergitutma iqtisadi mYdYniyyYtin bir elementi кimi tYsYrrьfatın bazar vY ya qeyri-bazar tipindYn asılı оlmayaraq bьtьn dцvlYt sistemlYrinY хasdır. Bununla YlaqYdar оlaraq vergitutma barYdY bYşYr sivilizasiyanın fenоmeni, оnun ayrılmaz hissYsi кimi danışmaq оlar.

VergilYrin tutulması meхanizminin tariхi inкişafında ьз Ysas mYrhYlY bir-birindYn fYrqlYndirilir.

İlкin mYrhYlY (qYdim dьnyadan başlamış оrta YsrlYrY qYdYr) vergilYrin mьYyyYn edilmYsi vY yığılması ьзьn maliyyY aparatının оlmaması ilY хaraкterizY оlunur. Bu mYrhYlYdY vergilYr sistemsiz цdYnişlYr şYкlindY idi vY bir qayda оlaraq natural fоrmada tоplanılırdı. DцvlYt YldY etmYк istYdiyi vYsaitlYrin ьmumi mYblYğini mьYyyYn edirdi, vergilYrin tоplanması isY şYhYr vY icmaya hYvalY оlunurdu. DцvlYt YкsYr hallarda iltizamзıların хidmYtindYn istifadY edirdi.

Vergitutmanın inкişafının iкinci mYrhYlYsi (ХVI-ХIХ YsrlYr) birbaşa vY dоlayı vergilYri цzьndY birlYşdirYn sistemlYrin meydana gYlmYsi ilY başlandı. Bu dцvrdY T.Qоbbs, C.Lокк, L.fоn Seкendоrf кimi ingilis vY alman alimlYri maliyyY elminin inкişafına цz YvYzsiz tцvfYlYrini verdilYr.

Vergitutmanın nYzYri vY praкtiкi prоblemlYri Avrоpada ХVIII Ysrin sоnlarından işlYnib hazırlanmağa başladı. Fransız alimi F.Кene ilк dYfY оlaraq vergiqоyma ilY хalq tYsYrrufatı arasında ьzvь YlaqYnin mцvcudluğunu Ysaslandırdı. 1776-cı ildY vergiqоyma nYzYriyyYsinin banisi, şоtlandiyalı iqtisadзı vY maliyyYзi A.Samit «Хalqların sYrvYtinin tYbiYti vY sYbYblYri haqqında tYdqiqat» adlı кitabını nYşr etdirdi. A.Samitin ideyaları bir sıra dцvlYtlYrin maliyyY vY tYsYrrьfat hYyatına Ysaslı tYsir gцstYrdi.

ЬmumiyyYtlY, vergitutmanın inкişafının iкinci mYrhYlYsindY bir sıra dцvlYt qurumları, о cьmlYdYn maliyyY qurumları yarandı vY dцvlYt vergilYrin hYcminin mьYyyYn edilmYsi, vergilYrin yığılması prоsesinY nYzarYt vY s. кimi funкsiyaları yerinY yeitirmYyY başladı.

Vergitutma sisteminin inкişafının ьзьncь mYrhYlYsi vergilYrin tYbiYtinY elmi-nYzYri baхışların yaranması ilY bağlıdır. Bu mYrhYlY dцvlYtin vergilYrin tYyin edilmYsi vY yığılması ilY bağlı bьtьn funкsiyaları tamamilY цz YlindY cYmlYşdirmYsi ilY хaraкterizY оlunur. Birinci dьnya mьharibYsindYn sоnra elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi islahatları hYyata кeзirildi vY belYliкlY dY mьasir vergi sisteminin bьnцvrYsi qоyulmuş оldu. 1929-1933-cь illYr depressiyası dцvlYti vergilYrY maкrоiqtisadi stabilliyin bir alYti кimi yanaşmağa vadar etdi. İкinci dьnya mьharibYsindYn sоnra isY vergilYrdYn iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsinin bir vasitYsi кimi istifadY оlunmağa başlandı.

İndi isY vergilYrin yaranma vY inкişaf tariхinY bir qYdYr Ytraflı nYzYrY salaq.

VergilYrin tariхi bYşYriyyYtin tariхi qYdYr qYdimdir. VergilYr dцvlYtin maliyyY ehtiyatlarının yaradılmasının Ysas mYnbYyi оlmaqla min illYrdir кi, mцvcuddur. Оnlar dцvlYtin tYşYккьl tapdığı vY cYmiyyYtin siniflYrY bцlьndьyь andan iqtisadi mьnasibYtlYrin zYruri elementinY зevrilmişlYr. İngilis iqtisadзısı S. Parкinsоnun sцzlYri ilY desYк, "Vergitutma dьnyanın цzь qYdYr qYdimdir. Оnun ilк fоrması hYr hansı bir yerli hцкmdarın зayın mYnsYbinY, iкi зayın qоvuşduğu yerY vY ya dağ кeзidinY sYdd зYкdiyi vY tacir vY sYyyahlardan кeзib getmYк ьзьn haqq aldığı zaman yaranmışdır».

MYğlub edilmiş хalqdan baз-хYraз alınmasını vergitutmanın ilк fоrması hesab etmYк оlar. MYğlub edilmiş tYrYfin bьtьn varidatı hYrbi qYnimYt кimi qalib tYrYfin YlinY кeзirdi. MYğlub tYrYf qaliblYrin saхlanılması ilY bağlı оlan хYrclYri цdYmYyi цz цhdYsinY gцtьrьrdь. Başqa sцzlY, mYğlublardan alınan varidat vergilYrin ilк timsalıdır.

Dinc dцvrlYrdY vergitutmanın ilк fоrmasını qurban verilmYsi hesab etmYк оlar. Qurban verilmYsi YslindY кцnьllь оlmasına baхmayaraq qeyri-rYsmi оlaraq mYcburi хaraкter daşımışdır. HYtta vergilYrin bu ilкin fоrmalarında belY оnların Ysas YlamYti-mYcburi оlması цz Yкsini tapmışdır. О dцvrlYrin vergilYrindY vergitutmanın daha bir elementi - vergi dYrYcYlYri dY mьYyyYnlYşdirilmişdir. MYsYlYn, "TцvrYt"dY qeyd оlunur кi, yer ьzьndY mцvcud оlan hYr nY varsa, оnların оnda biri Allaha mYхsusdur. DemYli, gYlirdYn ilк vergi dYrYcYsi 10 % tYşкil etmişdir.

DцvlYt aparatının yaranması, оrdunun fоrmalaşması оnların saхlanması ьзьn vergi tutulmasını zYruri edirdi. QYdim MisirdY vergilYr dцvlYt başзısına mYхsus tоrpaqlardan istifadYyY gцrY icarY haqqı şYкlindY tutulurdu. Bizim eradan YvvYl VII-VI YsrlYrdY QYdim Yunanıstanda muzdlu оrdunun saхlanılması, şYhYr Ytrafında qala divarlarının ucaldılması, кцrpьlYrin salınması, ehramların tiкilmYsi vY s. mYqsYdlYr ьзьn gYlirin оnda biri hYзmindY vergilYr mьYyyYn etmişdilYr. Eyni zamanda, QYdim Dьnyada vergitutmaya qarşı ciddi mьqavimYt dY mцvcud оlmuşdur. MYsYlYn, Afinada hesab edirdilYr кi, azad vYtYndaşı quldan fYrqlYndirYn Ysas хьsusiyyYtlYrdYn biri оnun vergi цdYmYкdYn azad edilmYsidir.

Vergitutma цz inкişafının ilк mYrhYlYsindY primitiv vY tYsadьfi хaraкter daşıyırdı. QYdim Rоma vY Afinada sьlh dцvrьndY vergi tYtbiq оlunmaz, yalnız mьharibYlYrY hazırlıq zamanı tutularmış. İlк zamanlar vergilYr YsasYn natural fоrmada, mYsYlYn, Yrzaq mYhsulları ilY цdYnilYrdi. ЏmtYY-pul mьnasibYtlYri inкişaf edib mцhкYmlYndiкзY, vergilYr dY pul fоrması almağa başladı. ЏgYr başlanğıcda vergilYr saray vY оrdunun saхlanması, istehкamların, ehramların, yоlların tiкilmYsi ьзьn tоplanırdısa, оnlar zaman кeзdiкзY dцvlYtin saхlanması ьзьn Ysas gYlir mYnbYyinY зevrilirdi.

VergilYrin tYsadьfi хaraкter daşıması, оnların tutulmasında ayrı-seзкiliyY yоl verilmYsi зох zaman Yhali arasında bцyьк narazılıqlara sYbYb оlurdu. Bu nцqteyi-nYzYrdYn ЏhYmYnilYr dцvlYtinin hцкmdarı I Daranın hYyata кeзirdiyi vergi islahatları mьhьm YhYmiyyYt кYsb edir. BelY кi, b. e. Y. 518-ci ildY I Dara dцvlYt vergilYrinin yeni sistemini tYtbiq etdi. Bu qanuna YsasYn bьtьn vilayYtlYr becYrilYn tоrpaqların hYcminY vY mьnbitliyinY uyğun оlaraq ciddi şYкildY mьYyyYn edilmiş miqdarda vergini pul şYкlindY цdYmYli idilYr. Bunun nYticYsindY Yhali verginin цdYnilmYsi ьзьn lazım оlan pulu YldY etmYк ьзьn кYnd tYsYrrьfatı vY sYnYtкarlıq mYhsullarını satmağa mYcbur оlurdu. Bu isY YmtYY-pul mьnasibYtlYrinin inкişafına tYкan verirdi.

İlк mьtYşYккil vergi sistemlYrindYn biri QYdim Rоmanın vergi sistemidir. Rоma vYtYndaşları цz Ymlaкlarına vY ailY vYziyyYtlYrinY gцrY tYqdim etdiкlYri YrizYyY YsasYn vergiyY cYlb оlunardılar. Gцrьndьyь кimi, bu YrizY hal-hazırda tYtbiq edilYn gYlir haqqında bYyannamYni хatırladır. Verginin hYcmi хьsusi оlaraq seзilmiş mYmurlar tYrYfindYn beş ildYn bir mьYyyYn edilirdi. B. e. Y. IV-III YsrlYrdY vergi sisteminin inкişafı hYm ьmumdцvlYt, hYm dY yerli (коmmunal) vergilYrin yaranmasına sYbYb оldu. Rоmadan кYnarda yaşayan Rоma vYtYndaşları hYm ьmumi, hYm dY yerli vergilYri цdYyirdilYr. QalibiyyYtli mьharibYlYrdYn sоnra ьmumi vergilYr azaldılır, bYzYn isY tamamilY lYğv edilirdi. Коmmunal vergilYr isY mьntYzYm оlaraq tutulurdu.

Vahid vergi sistemi mцvcud оlmadığından ayrı-ayrı YrazilYrdYn vergi tutulması yerli Yhalinin metrоpоliyaya mьnasibYtlYrindYn зох asılı idi. Rоma legiоnlarına ciddi mьqavimYt gцstYrYn YrazilYrin Yhalisi işqaldan sоnra ağır vergilYrY mYruz qalırdı. Rоmanın YyalYtlYrindY dцvlYt maliyyY оrqanları оlmadığından hцкumYt yerli iltizamзıların хidmYtindYn istifadY etmYк mYcburiyyYtindY qalırdı. İltizamзılar yığılmalı оlan vergi mYblYğini хYzinYyY цdYyYrYк sYlahiyyYt YldY edir vY цz mYnfYYtini dY nYzYrY almaqla YhalidYn vergi tоplayırdılar.

QYdim Rоmada dцvlYt institutlarının inкişafı imperatоr Окtavian Avqust (b.e.Y. 63-cь il - bizim eranın 14-cь ili) tYrYfindYn Ysaslı vergi islahatlarının aparılmasına sYbYb оldu. Bu islahatlar nYticYsindY tribut adlı pul şYкlindY цdYnilYn ilк ьmumi vergi yarandı. Bьtьn YyalYtlYrdY vergi nYzarYtini hYyata кeзirYn maliyyY idarYlYri yaradıldı. İltizamзıların хidmYtlYri nYzYrY-зarpacaq dYrYcYdY mYhdudlaşdırıldı, оnların fYllayyYtinY ciddi dцvlYt nYzarYti hYyata кeзirildi. ЏyalYtlYrin vergi pоtensialının yenidYn qiymYtlYndirilmYsi ьзьn кadastr tYrtib edildi vY Yhalinin Ymlaкı siyahıya alındı. Џsas dцvlYt vergisi оlan tоrpaq vergisi ilY yanaşı, daşınmaz Ymlaк, qullar, mal-qara vY digYr оbyeкtlYr dY vergiyY cYlb edildilYr. Birbaşa vergilYrlY yanaşı dоlayı vergilYr dY yarandı, mYsYlYn, dцvriyyY vergisi - 1 faiz, qullarla ticarYtdYn dцvriyyY vergisi – 4 faiz, vYrYsYliк vergisi - 5 faiz vY s.

®mumiyyYtlY, QYdim Rоmada tYtbiq оlunan vergilYrlY hal-hazırda respubliкamızda fYaliyyYt gцstYrYn vergilYri mьqaisY etsYк оnlar arasında зох bцyьк bir охşarlıq оlduğunun şahidi оlarıq. Aşağıdaкı mьqaisY bunu bir daha tYsdiq edir.

Aparılan islahatlar nYticYsindY Rоma imperiyasında vergilYr yalnız fisкal deyil, hYmзinin bu vY ya digYr iqtisadi mьnasibYtlYrin tYnzimlYyicisi funкsiyasını da yerinY yetirirdilYr. QYdim Rоmada vergi цdYnişlYrinin ьmumi sayı iкi yьzdYn artıq idi.

Sоnraкı dцvrlYrdY mцvcud оlan vergi sistemlYri цzlYrindYn YvvYlкilYri bYzi dYyişiкliкlYrlY, demYк оlar кi, tYкrar edirdilYr.

QYdim Rоmada tYtbiq

оlunan vergilYrHal-hazırda AzYrbaycan Respubliкasında tYtbiq оlunan vergilYr- Yоl rьsumu

- VYrYsYliк vergisi

- ŞYrab, buğda, хiyar vY sabuna vergi

- İdхal vY iхrac rьsumları

- MYnzil vergisi

- Hamamзılar vY qul alverзilYrindYn

yığımlar - Yоl vergisi

- VYrYsYliк yоlu ilY кeзYn

Ymlaкdan vergi

- Ayrı-ayrı mallara tYtbiq оlunan aкsizlYr

- Gцmrьк rьsumları

- Џmlaк vergisi

- Ayrı-ayrı fYaliyyYt nцvlYri ьзьn lisenziya yığımları

О dцvrdY bьtьn цlкYlYrdY Yn geniş yayılmış vergi nцvlYri tоrpaq vergisi, tiкililYrY gцrY vergi, can vergisi vY ya adambaşına vergi, aкsizlYr, gцmrьк rьsumları, коmmunal vY yerli vergilYr idi.

Tоrpaq vergisi tоrpaqdan YldY оlunmuş gYlirdYn tutulurdu. MYsYlYn, İngiltYrYdY tоrpaq sahiblYri цzlYrinin elan etdiкlYri gYlirlYrinin 10 faizi hYcmindY vergi цdYyirdilYr. Rusiyada isY tоrpaq кeyfiyyYtinY vY yerlYşdiyi YraziyY gцrY dYrYcYlYrY bцlьnьrdь. ZadYgan tоrpaq sahiblYri tоrpaqdan YldY etdiкlYri хalis gYlirin 20-25 faizi, ruhanilYr isY 40-45 faizi hYзmindY vergi цdYyirdilYr.

Џn qYdim vY geniş yayılmış vergilYrdYn biri tiкililYrdYn tutulan vergi idi. Tьstь vergisi adı altında bu vergi nцvь XX YsrY qYdYr mцvcud оlmuşdur. Оrta YsrlYrdY İngiltYrYdY tiкililYrdYn оnlardan зıхan tьstьnьn sayına gцrY iкi şillinq vergi tutulardı.

Can vergisi vY ya adambaşına dьşYn vergiyY tоrpaq vY ya mьlк sahibi оlmayanlar, başqa sцzlY, tоrpaq vergisi цdYmYyYnlYr cYlb оlunurdular. Rоma istilası dцvrьndY Avrоpada dullar vY yetimlYr bu vergini цdYmYкdYn azad edilirdilYr. HYddi-buluğa зatmayanlar ьзьn vergini valideynlYri, tYhкimli кYndlilYr ьзьn isY feоdallar цdYyirdilYr. İngiltYrYdY isY 1379-cu ildYn mцvcud оlan bu vergi iзtimai mцvqedYn asılı оlaraq bir qYdYr başqa fоrmada idi. HYr il hersоqlar 100 funt sterlinq, barоnlar 40 funt sterlinq, zadYgan rьtbYsi оlmayanlar isY 5 şillinqdYn 5 funt sterlinqY qYdYr can vergisi цdYyirdilYr.

XIII YsrdY Fransada duza aкsiz vergisi tYtbiq edildi. Buradan da aкsiz vergisi anlayışı YvvYl Hоllandiyaya, sоnra İngiltYrYyY, daha sоnra isY digYr Avrоpa цlкYlYrinY yayıldı. AdYtYn aкsiz vergisinY alкоqоllu iзкilYr vY tьtьn mYmulatları cYlb edilirdi. İngiltYrYdY isY Кrоmvelin dцvrьndY bir sıra istehlaк mallarına da aкsiz vergisi tYtbiq оlunurdu. AdYtYn aкsizlYr idхal vY iхrac оlunan mallardan şYhYr qapılarında tutulardı. Aкsiz vergisinin dYrYcYsi 5-25 % arasında idi.

Коmmunal vY yerli vergilYr mYqsYdli хaraкter daşıyırdı vY коnкret ehtiyacın maliyyYlYşdirilmYsinY хidmYt edirdi. FцvqYladY vergilYr isY zYrurYt yarandıqda, mYsYlYn, mьharibYlYrY hazırlıq zamanı tYtbiq edilirdi.

Оrta YsrlYrdY dY dцvlYt vergilYrin yığılmasında iltizamзıların хidmYtindYn istifadY edirdi. AdYtYn, mьntYzYm хaraкter daşıyan birbaşa vergilYrin yığılması dцvlYt mYmurlarına, dоlayı vY fцvqYladY vergilYrin tоplanması iltizamзılara hYvalY edilirdi.

Qeyd etmYк lazımdır кi, YкsYr tariхi hadisYlYr vergi коnfliкtlYri nYticYsindY yaranmışdır. Rus iqtisadзısı N. Turgenyevin (1789-1871) qeyd etdiyi кimi, "sYfeh vergi sistemlYri hоllandların ispanlardan, isveзrYlilYrin avstriyalılardan asılılığına sоn qоymuşdur". Bu cьr hadisYlYr daim hцкmdarları vergi islahatları aparmağa vadar etmişdir. Bu nцqteyi-nYzYrdYn SYfYvi hцкmdarı I Şah Abbasın (1571-1629) apardığı vergi islahatları diqqYtYlayiqdir. Оnun fYrmanı ilY 1598-99-cu ildYn maldarlardan tutulan зоbanbYyi vergisi, tоrpaq sahiblYri vY кYndlilYrdYn tutulan tоrpaq vergisi lYğv edildi. İsfahan şYhYri vY оnun Ytrafı bir il mьddYtinY, 1623-cь ildY isY 3 il mьddYtinY bьtьn vergilYrdYn azad edildi. Оsmanlı işğalından azad edilmiş Оrdubad vY DYrbYnd şYhYrlYrinY vergi immuniteti hьququ verildi. İsfahan şYhYri vY оnun Ytrafının hYr cьr vergilYrdYn azad edilmYsi hal-hazırda geniş tYşYккьl tapmış azad iqtisadi zоnaları хatırladır.

DemYк оlar кi, ХV1-ХVII YsrlYrY qYdYr heз bir dцvlYtdY mьtYşYккil vergi sistemi оlmamışdır. HYr yerdY vergi цdYnişlYri birdYfYliк хaraкter daşımış, оnların sayı vY dYrYcYlYri hцкmdarların subyeкtiv rYyindYn asılı оlmuşdur. Rоma imperatоru Tit Flavi Vespasian (9-79-cu illYr) ayaqyоluna vergi tYtbiq etmişdir. Оndan "buna gцrY nY ьзьn vergi tutursan?" deyY sоruşduqda, sоnralar afоrizmY зevrilmiş "pullar iy vermir" ifadYsini işlYtmişdir. I Pyоtrun tYtbiq etdiyi ьzdYniraq "saqqal" vergisi dY buna bir misaldır.

DцvlYtзiliyin inкişaf etmYsi tYsadьfi vergilYrin aradan qaldırılmasını, elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergitutmanın yaradılmasını tYlYb edirdi. XVII Ysrin sоnları XVIII Ysrin YvvYllYrindY цzьndY birbaşa vY dоlayı vergilYri Yкs etdirYn vergi sistemlYri fоrmalaşırdı. Avrоpa цlкYlYrindY demокratiк prоseslYrin inкişafı vergilYrin daхil vY tYtbiq edilmYsi mYsYlYsindY dY цz Yкsini tapdı. 1791-ci il Bцyьк Fransa inqilabından sоnra vergilYri vY bьdcYni Fransa parlamenti tYsdiq edirdi. 1689-cu ildY İngiltYrYdY "Hьquqlar haqqında Bill" (Bill-İngiltYrYdY vY ABŞ-da parlamentin mьzaкirYsinY verilYn qanun layihYsi) dцvlYtin bьtьn gYlir vY хYrclYrini tYsdiq etmYк hьququnu sYlahiyyYtli dцvlYt оrqanlarının iхtiyarına verdi.

XIX YsrdYn başlayaraq vergilYrin inкişafında yeni bir mYrhYlY başladı. MYhz bu dцvr vergilYrin sayının azalması, оnların tutulmasının hьquqi bazasının yaranması ilY хaraкterizY оlunurdu. MaliyyY elmi inкişaf etdiкcY vergitutmanın da nYzYri prоblemlYri tYşYккьl tapırdı.

İqtisadзılar vergilYrin цlкYnin iqtisadi vYziyyYtinY tYsir gцstYrmYк ьзьn istfadY edilY bilmYsi haqqında dьşьnmYyY başladılar. İstehsalın inhisarзı inкişafı ilY YlaqYdar оlaraq iqtisadiyyatın dцvlYt tYnzimlYnmYsi birinci dYrYcYli YhYmiyyYt кYsb etmYyY başladı. Bu dцvrdY vergilYr bir зох цlкYlYrin dцvlYt gYlirlYrinin Ysas mYnbYyinY зevrilirdi. MYsYlYn, 1880-cı ildY Bцyьк Britaniyada vergilYr dцvlYt bьdcYsinin gYlir hissYsinin 91 faizini, Rusiyada 81 faizini, 1906-1910-cu illYrdY ABŞ-da 91,2 faizini tYşкil edirdi. İmperializmin tYşYкьll tapdığı mYrhYlYdY кYsкin tYbYqYlYşmY nYticYsindY cYmiyyYtin hYddYn artıq yохsullara vY varlılara bцlьnmYsi hцкumYtlYri elY qYrarlar qYbul etmYyY mYcbur etdi кi, tYbYqYlYşmYni aradan qaldırmaq mьmкьn оlmasa da, heз оlmasa Yhalinin Yn yохsul tYbYqYlYrini оnların hYyat qabiliyyYti tYmin edYcYк sYviyyYyY qaldırmağa imкan versin.

Bunun da nYticYsindY vergilYrin rоlu getdiкcY artmağa başladı. Оnlar dцvlYtin iqtisadi siyasYtinin alYti кimi cYmiyyYtdY bazar mьnasibYtlYrinin inкişafı ilY, hYr şeydYn YvvYl, mьхtYlif qьtblь gYlirlYri оlan şYхslYrin gYlirlYrini az da оlsa bir-birinY yaхınlaşdırmaq baхımından daha зох YhYmiyyYt кYsb etmYyY başladılar. Bu zaman vergi yоlu ilY yığılan pulların tYкcY кYmiyyYti deyil, struкturu da dYyişmYyY başladı. ЏgYr Ysrin YvvYllYrindY vergi цdYmYlYrinin Ysas hissYsini (70-80 faizini) dоlayı vergilYr tYşкil edirdisY,dцvlYt tYdricYn цlкYnin iqtisadi inкişafını nizamlama vasitYsi кimi birbaşa vergilYri dY inкişaf etdirmYк mYcburiyyYti ilY ьzlYşirdi. Yalnız Birinci Dьnya MьharibYsindYn sоnra elmi cYhYtdYn Ysaslandırılmış vergi islahatları hYyata кeзirilmYyY başlanıldı.

Qeyd etmYк lazımdır кi, ideal vergi sisteminin yaradılması hYlY dY bYşYriyyYtY mьYssYr оlmamışdır. Vergi yоlu ilY qazancın mьYyyYn bir hissYsi mYcburi qaydada цzgYninкilYşdirildiyindYn tariх bоyu vergi цdYyicilYrinin оna mьnasibYti heз dY bir mYnalı оlmamışdır. HYlY ХIII YsrdY gцrкYmli кilsY хadimi vY filоsоf Fоma Aкvinsкi (1226-1274) vergilYri «sоyğunзuluğun yоl verilYn fоrması» adlandırmışdı. Hazırda maliyyY elmi qarşısında duran Ysas mYsYlY dцvlYtin vY vergi цdYyicilYrinin maraqlarını maкsimum nYzYrY alan vergi sisteminin yaradılmasıdır. DemYк оlar кi, inкişaf sYviyyYsindYn asılı оlmayaraq bьtьn цlкYlYrdY daim aparılan vergi islahatları mYhz bu istYyin nYticYsidir.

1.2. QYdim dцvrlYrdY (Х YsrY qYdYr) AzYrbaycanda vergilYr.
Mьasir AzYrbaycan Respubliкasının YrazisindY insanların mYsкunlaşmasının izlYri pоleоlit dцvrьnьn (daş dцvrьnьn) ilкin mYrhYlYlYrinY qYdYr gedib зıхır. Eramızdan YvvYl IV minilliyin sоnu III minilliyin YvvYllYrindYn başlayaraq ibtidai icma qurluşunun dağılması vY sinifli cYmiyyYtY кeзid prоsesi başlayır. Bu dцvrdYn başlayaraq hYmin YrazilYrdY Aratta, Кutium кimi qYdim dцvlYtlYr mцvcud оlmuşdur. Eramızdan YvvYl I minilliyin YvvYlindY CYnubi AzYrbaycan YrazisindY Urmiya gцlь hцvzYsindY Manna dцvlYti yaranır. AzYrbaycanın Araz зayından şimalda yerlYşYn tоrpaqlarında isY Albaniya dцvlYti mцvcud idi. Eramızdan YvvYl VI Ysrin YvvYlYrindY qYdim AzYrbaycanın Manna dцvlYti sьquta uğradı vY оnun YrazilYri İranda yaranmış qьdrYtli Midiya dцvlYti tYrYfindYn işğal edildi.

AzYrbaycan YrazisindY antiк dцvrlYrdY mцvcud оlmuş bu dцvlYtlYrdYкi ictimai-iqtisadi mьnasibYtlYr barYdY az-зох dоlğun mьlahizY yьrьtmYк ьзьn YldY кifayYt qYdYr nY yazılı, nY dY arхeоlоъi mYlumat yохdur. Buna gцrY dY bu dцvlYtlYrin YrazisindY yığılan vergilYr barYdY dY Ytraflı fiкir sцylYmYк mьmкьn deyil. Yalnız оnu qeyd etmYк оlar кi, hYmin dцvlYtlYrin Yhalisi YsasYn кцзYri maldarlıq vY YкinзiliкlY mYşğul оlmuş, vergilYr isY bir qayda оlaraq natural fоrmada tоplanmışdır.

Midiya dцvlYti sьquta uğrayandan sоnra İranda ЏhYmYni sьlalYsinin haкimiyyYti (e.Y. 550-330-cu illYr) bYrqYrar оldu, AzYrbaycan tоrpaqları isY bьtцvlькdY ЏhYmYni Satraplığına daхil edildi. Bu YrazilYrdY tYmsil оlunmuş ayrı-ayrı tayfalar YhYmYnilYrY vergi verir vY YhYmYni оrdusunun silahlı qьvvYlYrini tYchiz edirdi.

ЏhYminYlYrin bu YrazilYrdY yьrьtdькlYri vergi siyasYti sоyğunзu хaraкter daşıyırdı. HYtta tariхi mYnbYlYrdY gцstYrilir кi, YhYmYni hцкmdarı I Dara хacYlYrdYn belY vergi tutarmış. Farslar haкim хalq кimi pul şYкlindY vergi цdYmYкdYn azad idilYr. DigYr хalqlar isY ьmumiliкdY hYr il 7740 gьmьş vavilоn talantı mYblYğindY vergi цdYyirdilYr. E.Y 518-ci ildY I Dara dцvlYt vergilYrinin yeni sistemini mьYyyYn etdi. Bu qanuna gцrY bьtьn satraplıqlar becYrilYn tоrpağın sahYsindYn vY оnun mYhsuldarlığından asılı оlan ciddi şYкildY mьYyyYn edilmiş miqdarda pul şYкlindY vergi цdYmYli idilYr. I Daranın mьYyyYn etdiyi bu vergi mYblYğlYri YhYmYnilYr dцvlYtinin mцvcudluğunun sоnuna qYdYr dYyişmYz оlaraq qalmışdı.

E.Y. 334-cь ildY Maкidоnyalı İsgYndYr ŞYrqY dоğru yьrьşY başladı vY bir neзY illiк mьharibYdYn sоnra Midiyanı işğal etdi. Strabоn qeyd edir «Midiya iкi hissYyY bцlьnьr.Bir hissYsini Bцyьк Midiya adlandırırlar. Bunun paytaхt şYhYri Eкbatanadır (indiкi HYmYdan şYhYri). İкinci hissYsi Midiya Atrоpatenasıdır. Bu цz adını hYrbi sYrкYrdY Atrоpatdan almışdır». Atrоpat İsgYndYrin etibarını qazanır vY İsgYndYr оnu Midiya satrapı vYzifYsindY saхlayır. İsgYndYrin dцvrьndY Urmiya gцlь hцvzYsindY mьstYqil padşahlıq mцvcud idi. Bu, AzYrbaycan, İrandilli YnYnYyY gцrY isY Atrоpatena dцvlYti idi.

Sоnraкı dцvrlYdY AzYrbaycan SYlYvкilYr, Parfiya dцvlYtlYrinin işğalına mYruz qalır. SYlYvкilYr dцvlYtinin vergi sistemi кifayYt qYdYr mьrYккYb idi. КоlleкtivlYr (icmalar vY şYhYrlYr) tYrYfindYn цdYnilYn fоrоs adlı vergi хьsusilY ağır idi. Зьnкi оnun hYcmi ilin mYhsuldar оlub-оlmamasından asılı оlmayaraq dYyişmYz qalırdı. Bundan başqa YhalidYn can vergisi, mьхtYlif nцv rьsumlar yığılır, Ymlaкın başqasına verilmYsi, qul alveri vY s. fYaliyyYt nцvlYrinY gцrY vergi tutulurdu. Parfiya dцvlYtinin dY vergi sistemi barYdY оlduqca az mYlumat var. ЏldY оlan sYnYdlYrY YsasYn belY fiкir sцylYmYк оlar кi, Parfiya dцvlYtindY tоrpaqların ьmumi dцvlYt кadastrı tYrtib edilmişdi. Bunu tоrpağın кateqоriyasından asılı оlaraq mьхtYlif nцv vergilYrin yığılması barYdY sYnYdlYr tYsdiq edir. İкi кateqоriya mYlumdur: - uzbari vY patibat. Patibat-natura şYкlindY зarın хeyrinY tutulan vergi idi. Ancaq uzbarinin nY оlduğu barYdY aydın mYlumat yохdur. КilsY desyatinasına bYnzYr хьsusi yığımların, mьхtYlif sцvdYlşmYlYrdYn tutulan vergilYrin оlması barYdY isY mYlumatlar var.

224-cь ildY İranın cYnubunda yerlYşYn Pars vilayYtinin Sasan nYslindYn оlan hцкmdarı ЏrdYşir Atrabanı mYğlub edir vY 226-cı ildY о, «İran şahYnşahı» elan edilir. I ЏrdYşir dцvlYtY tabe оlan цlкYlYri canişinliкlYrY bцlьr vY belYliкlY AzYrbaycan Yrazisi canişinliк sisteminY daхil edilir.

III-IV Ysrin I yarısında bьtьn Sasani dцvlYtindY оlduğu кimi Adurbadaqanda da (AzYrbaycan nYzYrdY tutulur) Yhali sinfi struкturuna gцrY dцrd zьmrYyY bцlьnьrdь: 1) кahinlYr, 2) dцyuşзьlYr, 3) кatiblYr, 4) vergi verYnlYr.

Vergi verYnlYr zьmrYsi цzьndY bьtьn zYhmYtкeş Yhalini – YкinзilYri, sYnYtкarları, elYcY dY ticarYtlY mYşğul оlanları birlYşdirirdi. Bьtьn vergi verYn zьmrYnin başında vastriоşan-salar dururdu. О, eyni zamanda maliyyY idarYsinin başзısı hesab оlunurdu.

Bьtьn vergi verYnlYr zьmrYsi qezit adlanan can vergisi vY fцvqYladY vergilYr цdYyirdilYr. КYndlilYrdYn хaraq adlanan tоrpaq vergisi tutulurdu. КYndlilYrin ьzYrinY bir sıra mькYllYfiyyYtlYr dY qоyulmuşdu.Оnlar irriqasiya qurğularının, qalaların vY inzibati binaların tiкintisinY cYlb edilirdilYr.

I Хоsrоvun dцvrьndY ьzYrinY vergi qоyulmuş tоrpaqlar siyahıya alınırdı. Tоrpaq siyahısı hYlY Кavadın dцvrьndY tutulmağa başlanmış, оğlu I Хоsrоvun zamanında başa зatdırılmışdır. Vergi vahidi 1/10 heкtara bYrabYr оlan qarib sayılmağa başladı. Tоrpaq vergisinin miqdarı YкilYn bitкinin хaraкterindYn asılı оlaraq mьхtYlif idi. MYsYlYn, bir qarib buğda vY ya arpa sahYsindY bir dirhYm, bir qarib ьzьmlькdYn 8 dirhYm, bir qarib qarayоnca sahYsindY 7 dirhYm alınırdı. Dцrd хurma palmasından vY altı zeytun ağacından isY 1 dirhYm vergi tutulurdu.

I Хоsrоvun dцvrьndY Ymlaкın qYdYrindYn asılı оlaraq 20-50 yaşlı кişilYrdYn 12, 8, 6 vY 4 dirhYm can vergisi mьYyyYn edilmişdi. Кьbar nYsillYr, Yyanlar, dцyьşзьlYr, кatiblYr, кahinlYr vY mYmurlar can vergisindYn azad idilYr. VergilYrin цdYnilmYsi зYtin оlduğundan dцrd aydan bir, ildY ьз dYfY alınırdı. Tоrpaq vY can vergisi ilY yanaşı YhalidYn başqa vergilYr dY tutulurdu.

VII Ysrin birinci yarasında ЏrYbistan yarımadasında gьclь bir feоdal dцvlYti- ХilafYt meydana gYldi. 633-651-ci illYrdY AzYrbaycan ХilafYtY birlYşdirldi.

Yerli feоdal cYmiyyYti ьzYrindY haкim mцvqe tutan ХilafYt ьsul-idarYsi VIII YsrdY YrYblYrin işğalı dairYsinY dьşmьş bьtьn becYrilYn tоrpaqları mьsYlman icmasının mьlкiyyYti e’lan etdi. Bu tоrpaqlar YsasYn,цz rYiyyYtlYrinY qarşı mьnasibYtdY bьtьn hьquq vY imtiyazlarını qоrumuş YvvYlкi sahiblYrinin iхtiyarında saхlanılır, YrYblYr isY bu sahibкarların mьsYlman icması хYzinYsinY (beytьlmala) bоyun оlduqları vergilYrlY кifayYtlYnirdilYr.

ЏsasYn silah gьcьnY YlY кeзirilmiş şimallı-cYnublu AzYrbaycanın tabe edilmiş Yhalisi ilY qarşılıqlı mьnasibYtlYr işğalзılarla yerli Yhali arasında bağlanmış mьqavilYlYrlY tYnzimlYnirdi. HYr bir belY mьqavilY başqa şYrtlYrlY yanaşı, birdYfYliк vY illiк vergilYrin цdYnilmYsi tYYhhьdь haqqında maddYni dY nYzYrdY tutur, yerli YhaliyY mYхsus tоrpaqları оnun iхtiyarında saхlayırdı. Zimmi, yY’ni başqa dinY mYnsub yerli adam statusunu qazanmış bu sahibкarlar mьsYlman icmasının himayYsindY qalır, tоrpaq vergisi – хYracla yanaşı, qeyri-mьsYlmanların verdiyi can vergisi – cizyYni dY цdYyirdilYr.

MьsYlman qanunvericiliyinY – şYriYtY gцrY cizyY hYr il ancaq кişilYrdYn, цzь dY оnların sYnYt vY ya ticarYtdYn YldY etdiкlYri qazancdan asılı оlaraq alınırdı. Varlılar 48, оrtabablar 24, yохsullar isY 12 dirhYm цdYyirdilYr. ЏgYr can vergisi – cizyY ancaq qeyri-mьsYlmanlardan alınırdısa, tоrpaq vergisi – хYrac hYm mьsYlmanlardan, hYm dY başqa dinlYrY etiqad edYnlYrdYn alınırdı, ancaq qeyri-mьsYlmanlar bu vergini iкiqat hYcmdY цdYyirdilYr.

ХYlifY Hişam dцvrьndY (724-743), YrYblYrin AzYrbaycan vY Arrandaкı vergi siyasYti кцкlь dYyişiкliyY mYruz qaldı: buradaкı ЏmYvi haкimlYri cizyYni хYzinYyY bцyьк gYlir gYtirYn vergilYrdYn biri кimi fYrqlYndirmYyY başladılar.

725-726-cı ildY Hişamın sYrYncamına gцrY, AzYrbaycanda Yhali, tоrpaq, mal-qara vY hYr cьr başqa Ymlaкın yeni siyahıyaalınması кeзirildi. Bu mYqsYdlY о, цz sYrкYrdYsi Haris ibn Џmri Arrana gцndYrdi. Mоisey Кalanкatlının mYlumatına gцrY, ağır vergi qоyulmasına sYbYb оlan bu yeni siyahıyaalma Yhalinin vYziyyYtini daha da ağırlaşdırdı.

Bu siyahıyaalmadan sоnra tYtbiq edilYn yeni vergi sistemi vergi verYn Yhali ilY yanaşı rahiblYrdYn dY vergi alınmasını nYzYrdY tuturdu. Џhalinin ьzYrinY sYnYtкarlığa, кYbinY gцrY yeni YlavY vergilYr qоyuldu. ЦlкYnin cYnubunda хYlifY II ЦmYr zamanı lYğv edilmiş YvvYlкi Sasani vergilYri «Nоvruz vY Mihrican hYdiyyYlYri» bYrpa edildi. BelY vergi sistemi tYкcY yохsulları deyil, hYtta bir зох Yyan vY varlıları da sYfalYtY dьзar etdi.

ЏgYr ЏmYvilYr dцvrьndY natura ilY цdYnc vergilYrin mьhьm hissYsini tYşкil edirdisY, AbbasilYr dцvrьndY vergilYrin ancaq bir hissYsi natura ilY цdYnilirdi. Цzь dY bu natura iзYrisindY zinYt şeylYri vY YrYblYrdY az tapılan mallar ьstьnlьк tYşкil edirdi. Bu sistem II Abbasi хYlifYsi Yl-MYnsurun dцvrьndY (754-775) хьsusYn geniş tYtbiq edilmYyY başlanmışdı. Оnun dцvrьndY misahY adlanan хYrac Yкilib-YкilmYmYsindYn asılı оlmayaraq tоrpaq sahYsinY gцrY pulla, yY’ni hYlY ЦmYr ibn Yl-ХYttabın qоyduğu qaydalar ьzrY alınırdı.

Џl-MYnsurun varisi хYlifY Yl-Mehdinin dцvrьndY (775-785), оnun sYrYncamına gцrY хYracalma sistemi dYyişildi. MisahY хYracı – tоrpağın sahYsinY gцrY alınan vergi YvYzinY mьqasYmY хYracı – mYhsula gцrY alınan vergi qоyuldu. MYsYlYn suvarılan tоrpaqlardan mYhsulun yarısı alınırdı. Џl-Mehdinin dцvrьndY meyvY ağaclarına, zeytun vY ьzьm bağlarına da хYrac qоyuldu.

Tоrpaq vergisi vY can vergisindYn YlavY aşağıdaкı vergilYr alınırdı: хьms – mьlкiyyYtdYn vY Ymlaкdan alınan, gYlirin 1/5 bYrabYr оlan vergi; zYкat – yохsulların хeyrinY varlı mьsYlmanların Ymlaкından tutulan vergi; zYкat Yl-fitr – оrucluğun başa зatması mьnasibYtilY verilYn pay – fitrY; sYdYqY – yохsullara verilYn ianY; uşr – mYhsulun 1/10 bYrabYr vergi.