A. M. Qurbanov amea-nın müxbir üzvü
Yüklə 2,78 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 1
Ali məktəblər üçün dərs vəsaiti
«Елм вя тящсил»
Бакы – 2013 Nizami Xudiyev II cild
SEÇİLMİŞ ƏSƏRLƏRİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİ DİLİ LÜĞƏT TƏRKİBİNİN İNKİŞAFI
(SOVET DÖVRÜ) 2 Elmi redaktoru: Q. Ş. Kazımov filologiya elmləri doktoru, professor
Rəyçilər: A.M.Qurbanov AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor,
T.İ.Hacıyev AMEA-nın müxbir üzvü, filologiya elmləri doktoru, professor
X-90 Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin inkişafı (sovet dövrü). Dərs vəsaiti. Bakı, «Elm və təhsil», 2013, 480 səh.
Dərs vəsaitində sovet dövrü Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin tədqiqi məsələləri işıqlandırılır. Əsərdə terminologiya, orfoqrafiya, orfoepiya məsələləri şərh edil- məklə yanaşı, lüğət tərkibinin inkişafı, konkret dil materialı əsasında hər bir dövrün səciyyəvi əlamətləri üzrə nəzərdən keçirilir, habelə lüğət tərkibinin zənginləşmə yolları haqqında ilk dəfə ətraflı məlumat verilir. Kitabda tərcümə ədəbiyyatının dili, Cənubi Azərbaycan ədəbi dili lüğət tərkibinin ümumi mənzərəsi barədə də ilkin araşdırmalarla tanış olmaq mümkündür.
2013 098 4602000000 − N
© «Elm və təhsil», 2013
GİRİŞ
Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi qədimdir; bu tarixin müxtəlif dövrlərinin sistemli şəkildə araşdırılması Azər- baycan filoloji fikrini həmişə məşğul etmiş və etməkdədir. Ədəbi dilin tarixi eyni zamanda onu daşıyan xalqın təfək- kürünün, mənəviyyatının tarixidir, ona görə də ədəbi dilin təkamül mənzərəsini elmi əsaslarla canlandırmaq olduqca çətin, lakin şərəfli bir işdir. Hər hansı xalq o zaman öz tarixinin sahibidir ki, onu yaxşı bilmiş olsun; dilin tarixi də ümumi tarixin tərkib hissəsi kimi geniş araşdırmalar aparmağı tələb edir. Əlbəttə, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi ilə bağlı araşdır- malar vardır, lakin ölkəmizin ictimai-mədəni həyatında baş verən yüksəlişlə, yenidənqurma və onun tələbləri ilə əlaqə- dar bu sahədə işi yeni vüsətlə davam etdirmək lazımdır. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi üç dövrə bölünür: I. Azərbaycan ədəbi dilinin ümumxalq dili əsasında formalaşması və inkişafı dövrü (VII-VIII əsrlərdən XIX əsrin 20-ci illərinə qədər). II. Azərbaycan ədəbi dilinin milli dil əsasında sabit- ləşməsi dövrü (XIX əsrin 20-ci illərindən XX əsrin 20-ci ilinə qədər). III. Azərbaycan ədəbi dilinin sosialist milli dili əsasında normalaşması dövrü – sovet dövrü (XX əsrin 20- ci ilindən müasir dövrümüzə qədər) 1 . Məlum olduğu kimi, Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi
1 Azərbaycan ədəbi dili tarixinin dövrləşdirilməsi ilə bağlı müxtəlif fikirlər vardır. Prof. Ə. Dəmirçizadə və prof. T. Hacıyevin bölgüləri daha geniş yayılmışdır. Ə. Dəmirçizadə dilxarici, T. Hacıyev dildaxili amillərə daha çox üstünlük vermişdir. Yuxarıda I dövr müstəsna olmaqla, Ə. Dəmirçizadənin bölgüsünə əsaslanmışıq. Bax: Ə. Dəmirçizadə. Azərbaycan ədəbi dili tarixi, B., Maarif, 1979, səh. 100.
4 «Kitabi-Dədə Qorqud»dan başlayır. «Kitabi-Dədə Qorqud»un dili isə təxminən V-IX əsrlərin dili hesab olunur (yaxud abidənin əsas dil-üslub potensialı qeyd edilən dövrə aiddir), başqa sözlə, V-IX əsrlərdən etibarən Azərbaycan dili ədəbi səviyyədə işlək olmuşdur. Bu dövrdə ədəbi dilimizin yazılı abidələri, şübhəsiz, yaranmışdı, lakin hələlik onların heç bir nümunəsi bizə məlum deyil. Görünür, VII, VIII, hətta IX əsrləri əhatə edən ərəb işğalına qarşı mübarizə dövründə yazılı mənbələr ya məhv edilmiş, ya da Azərbaycandan kənarlara aparılaraq itib-batmışdır. Onu da qeyd edək ki, tədqiqatçılar bu cür mənbələrin tapı- lacağı barədə nikbin fikirdədirlər. Ola bilməz ki, «Kitabi- Dədə Qorqud» kimi nəhəng bir abidəni yaradan xalq V-IX əsrlərdən XIII əsrə qədər sussun… 1
XI-XII əsrlər müsəlman intibahı dövründə Azər- baycan xalqının oynadığı rol məlumdur, lakin bu dövrdən heç bir mənbənin qalmaması, fars, eləcə də ərəb dilində yazıların çoxluğu diqqəti cəlb edir. Necə olur ki, Azərbay- can xalqı müsəlman intibahında yüksək elmi, eləcə də ədəbi-bədii istedadı ilə iştirak edir, lakin bunlar Azərbaycan dilində öz izlərini saxlamır? Dildən kənarda ədəbi-normativ təfəkkür yoxdursa, deməli, istedad da yox-dur; azərbaycanlı isə müsəlman intibahında məhz azərbaycanlı təfəkkürü (və dili) ilə iştirak etməli idi – bu baxımdan da XI-XII əsrlərə aid Azərbaycan dili mənbələrinin mövcud olmaması sirdir. XIII-XVI əsrlərdə ədəbi dilin klassik nümunələri yaranır: tədrici inkişaf ədəbi-bədii dili Həsənoğlu səviy- yəsindən Füzuli səviyyəsinə yüksəldir. XVI əsrin sonu, XVII əsrin əvvəllərindən etibarən ədəbi dil demokratik
1
джанского языка дописьменного периода, Баку, изд. «Элм», 1985. Й.Йусифов, С.Кяримов. Топонимиканын ясаслары. Бакы, «Маариф», 1987. Yüklə 2,78 Mb. Dostları ilə paylaş:
|