İPƏK YOLU, No.2, 2017, səh.209-213
209
VARİATİVLİK DİLİN DİNAMİK XASSƏSİ ANLAMINDA
Adilə Əliyeva
Azərbaycan Universiteti, Bakı, Azərbaycan
Xülasə. Məqalədə dilin dayanıqsız xüsusiyyəti kimi variativlik tədqiq
olunur. Variativlik həm də dilin tarixi inkişafının əsas faktoru kimi öyrənilir.
Dil materialları əsasında dildə variativliyin istiqamətinin dəyişməsi
göstərilmişdir.
Açar sözlər: qeyri-sabit, əsas amil, variativlik, dinamiklik.
VARIABLITY IN THE MEANING OF THE
DYNAMIC PROPERTY OF THE LANGUAGE
Adile Aliyeva
Azerbaijan University, Baku, Azerbaijan
Abstract. The paper discusses variety as a
dynamic property of the Language. At the same
time variety is considered to be a major factor of
historical development of the language. On the
basis of the different language material changing
of the direction of the variability in the language is
presented.
Keywords: inconstant, major factor, variation,
dynamics.
ВАРИАТИВНОСТЬ КАК ДИНАМИЧЕСКОЕ
СВОЙСТВО ЯЗЫКА
Адиле Алиева
Университет Азербайджан, Баку, Азербайджан
Резюме. В данной статье речь идёт о
вариативности, как неустойчивой особенности
языка. Также вариативность рассматривается
как главный фактор исторического развития
языка. Одновременно, на основе языкового
материала,
показывается,
как
изменяется
направление вариативности в языке.
Ключевые cлова:
неустойчивой, главный
фактор, вариативность, динамика.
XX əsr dilçiliyində nəzəri və praktiki biliklər atrdıqca, arqumentləşdirilmiş şəkildə belə
bir fıkir söylənilirdi ki, bir funksional sistem kimi dil bütün bəndlərində mürəkkıbliyindən
asılı olmayaraq dil vahidlərinin variativliyinin yüksək dərəcəsi ilə fərqlənir. Məhz belə bir
üzvi xassə kimi dilin variativlik qabiliyyəti onu çevik və rəvan edir. Bununla belə XX əsr
dilçiliyinin malik olduğu variativliyi öyrənmə təcrübəsi onu da iddia etməyə əsas verir ki, dil
vahidlərinin variativliyi təkcə dilin mühüm xassəsi deyildir, həm də onun şəklini dəyişmə
prosesini aramsız öyrənən mənbələrdən biridir.
Variativlik - dilin qeyri-sabitliyinin, onun sinxroniyada daxili dinamikasının təzahürü,
diaxroniyada isə onun tarixi baxımdan şəklini dəyişməsinin stimuludur. Dil dəyişikliklərinə
gətirib çıxaran tendensiyalar barədə dilçilikdə çoxlu sayda fikirlər vardır. Onlara sosial və
psixoloji amilləri, teleologiyanı, danışanın sərbəstliyini aid etmək olar.
Lakin bütün bu tendensiyalar nəzəriyyədə dəyişiklik amillərinin cəmi kimi təşkil
olunmamışdır. Variasiya nəticəsi kimi anlaşılan dəyişiklik bir sıra dilçilərin rəyinə görə güclü
nəzəri dayağa malik olmaq şansına malikdir [4, səh.132].
İPƏK YOLU, No.2, 2017
Azərbaycan Universiteti
210
Son zamanlar dilin variativliyi və səklini dəyişməsi kimi məsələlər get-gedə daha çox
qaldırılmaqdadır. Ancaq bu problem xeyli mürəkkəbdir və variativliyin dillərin tarixən
şəkildəyişməsi prosesindəki yeri ilk baxışdan yetərincə aydın deyildir. Bir tərəfdən, tarixi
dəyişikliklər variativliyin mühüm mənbələrindən biri, digər tərəfdən, variant formaları və
strukturlarının meydana çıxması bir çox hallarda bir qisim elementlərin başqaları ilə
əvəzlənməsi nəticəsində baş verən tarixi dəyişilmələrin vacib mərhəbsidir. Bununla belə
variativlik heç də dil sisteminin dəyişilmələrinə aparıb çıxarmır; forma və konstruksiyaların
paralelizmi, habelə leksemlərin variativliyi və sinonimliyi tarixi dəyişikliklərlə yanaşı onun
dinamikasını da təmin etməklə dildə saxlanıla bilərlər [2, səh.18].
Dil sisteminin bütün səviyyələrdə danışıq aktında reallaşması, bir sıra dildaxili və
dilxarici amillərin təsirinə məruz qalması, yəni konkret dil vahidlərinin müxtəlif dəyişikliklər
və çalarlar əldə etməsi, dilin funksional baxımdan fundamental xüsusiyyəti kimi
dəyərləndirilməlidir [1, səh.3].
Dilin bir universal xassəsi kimi variativliyin dil dəyişilmələri ilə əlaqəsi müxtəlif dilçilik
məktəblərində, dilçilərinin araşdırmalarında və ən müxtəlif dil materiallarında postulə edilir
(K. Mattayer, V.N. Yartseva, N.N. Semenyuk, D. Nerius). Qrammatik sistemdə baş verən
tarixi dil dəyişmələrinin tədqiqinin bir aləti kimi variativlik, məsələn, ingilis və alman dili
materiallarında T.A. Rostorquyeva [5, səh.23], O.İ. Brodoviç [3, səh.125] və R.P. Ebert
(Ebert, 1986) tərəfindən istifadə olunur. Variativlik həmçinin tarixi normallaşma proseslərinə
həsr olunmuş işlərdə də əsas problemdir [6, səh.156].
Dil strukturlarının variativliyi vasitəsilə həyata keçirilən dilin tarixi inkişafının amili
kimi variativliyin bilavasitə dil dəyişilmələri nəzəriyyəsinə daxil edilməsi ideyası geniş
yayılmışdır. Variantların olması onların qarşılıqlı təsirini, funksional bölünməsini və sistemlə
qarşılıqlı münasibətlərini qabaqcadan müəyyən edir. Dil sistemini başqa vəziyyətə salan
gələcək “dəyişikliklər” məhz bu proseslərdə mövcuddur [7, səh.37].
Müasir dilçilikdə dilin variasiyasının və dəyişilmənin qarşılıqlı münasibətlərinin daha
radikal bir yozumu da təqdim olunmuşdur, ona görə də variativliyə aparıcı rol ayrılır, bununla
da variativlik nəzəriyyəsi, çağdaş dilçilikdə hazırda olduğu durumda dil dəyişmələrinin
ümumi nəzəriyyəsində btitünləşmiş olur. Başqa sözlə desək, çeşidlilik “məhz elə dil
dəyişikliklərinin baş verməsinə rəvac verən dil ehtiyatı (rezervi)” kimi başa düşülür. “Bu
halda dilin inkişaf prosesləri əsas etibarı ilə selektiv proseslər kimi başa düşülür” [2, səh.15-
16].
A. ƏLIYEVA: VARİATİVLİK DİLİN DİNAMİK XASSƏSİ ANLAMINDA …
211
Dilin dinamik xassələrinin təzahürü olaraq, variasiya əksər hallarda dilin tarixi
mövcudluğunun һər bir anında, müxtəlif xronoloji mənsubiyyətli, yəni dildə əvvəllər olmuş
və yaxud, əksinə, hələ təzə-təzə dilin mövcud sisteminə yol tapıb daxil olan yeniliklərin birgə
mövcudluğunun nəticəsidir [7, səh.14].
Hərçənd, innovasiyaların və deməli, dildəki variasiyaların mənbələri müxtəlifdir.
Onların sırasına aşağıdakılar aid edib bilərlər: dil sisteminin paralel struktur imkanlarından
istifadə; bəzi dil fərqlərinin ayrı-ayrı sözlər və konstruksiyalarda neytrallaşması, (bu, һəm
sinxroniya, həm də diaxroniya da müşahidə olunur); dil sistemini təşkil edən elementlərin
fərqli zamanlara aidliyi; dilin ayrı-ayrı lokal dəyişilmələrinin qarşılıqlı təsiri ilə bağlı fərqli
zamanlılığı (bu, onların mövcudluğunun müxtəlif formalarına da aiddir); dilin başqa dillərin
interferensiya proseslərinə gətirib çıxaran təsirləri.
Qeyd edək ki, variativliyin mümkün mənbələri sırasında dilin işlədilməsi zamanı fərdi
komponentin də adı çəkilir [8, səh.45].
Lakin verilmış halda nəyin birinci, nəyin ikinci olduğunu tam müəyyənliklə demək
xüsusilə çətindir: fərdi variasiya üçün zəmin çox vaxt dil sistemlərinin dəyişilməyə nə qədər
açıq olması ilə bağlıdır.
Danışan üçün kommunikasiyanın yeni tələbatlarına daha uyğun olanın digər variantlar
arasından seçilməsi imkanı, dil vahidlərinin bir-biri ilə variativlik münasibəti ilə əlaqəli
şəkildə müəyyən edilməsi üçün mühüm şərtlərdən biri hesab edilir. Bununla da yeniliklər
dilin artıq mövcud olan elementləri ilə ümumi bir variasiya sahəsi əmələ gətirərək, dilin
işlənmə prosesində onlarla qarşılıqlı əvəz oluna biləcək münasibətlərə gətirib cıxarır ki, bu da
dil materialının istifadəsinin müxtəlif-ərazi, sosial və janr-stilistik amillərindən asılıdır [2,
səh.56].
Dil dəyişilmələri nəzəriyyəsini variativlik nəzəriyyəsi ilə bilavasitə əlaqələndirməyə
çalışaraq dilçilər perspektivli, amma çətin bir yola qədəm qoymuş olurlar, çünki bu iki
nəzəriyyə hələ də tam bitkin bir şəkildə formalaşmamışdır və onların birləşdirilməsi
mürəkkəb problemlər doğurur. Qeyd edək ki, bu zaman irəli sürülən problemlərin çoxu
apriordurlar (təcrübədən keçirilməyib) və daha aydın əsaslandırmaya ehtiyac duyurlar.
Dilin özü kimi onun dəyişilməsi prosesləri də о qədər rəngarəngdir ki, çətin ki, onlar
hansısa bir yeganə modeldə təqdim oluna bilsin (Yartseva). Buna görə dilçilər dil
dəyişiklikləri problemlərinə fərdi yanaşırlar. Belə ki, U.Labov üçün dilin dəyişilməsi ilk
növbədə innovasiya proseslərinin ümumiləşdirilməsindən və mövcud variantlar sırasından
seçim etmədən ibarətdir. E.Koseriunun nəzəriyyəsində vacib olan yeniliklərin ortaya
çıxmasından daha çox onların müəyyən bir çərçivədə dil sisteminə daxil edilməsidir. Bu
İPƏK YOLU, No.2, 2017
Azərbaycan Universiteti
212
zaman, onun fikrincə, dil dəyişilmələrinin başlanğıc stimulu kimi variativliyi doğuran
kommunikativ tələbat çıxış edir. Buna görə innovasiyalar nəzəriyyəsi, onun fikrincə, һər
şeydən öncə variantların meydana çıxma tarixlərini araşdırmalıdır.
Hərçənd, bu nəzəriyyənin bəzi zəif məqamlarını K. Mattayer qeyd edərək yazır ki,
variativliyin dilə struktur-funksional yanaşma ilə nесə bir qarşılıqlı münasibətdə olması;
söhbətin interferensiya proseslərindənmi, yoxsa variantların birgə mövcud olduğu və öz
aralarındakı münasibətlərdə tədricən dəyişildikləri hansısa bir sıstemdənmi getdiyi suallarına
cavab tapmağa çalışır [8, səh.142].
Xarakterlərinə görə bu qədər müxtəlif olan dəyişilmə tiplərinin öz aralarında hansı
münasibətdə olduqlarının və variativliyin dəyişilməyə necə keçməsini də müəyyən etmək
önəmlidir; axı zahiri dəyişikliklər (dialekt qarışması, leksemlərin əvəzlənməsi və s.)
kommunikativ sferaya aiddirlər, yeni dil sisteminin özünün təyin etdiyi daxili dəyişikliklərdən
fərqli olaraq onlar başqa qanunlara tabedirlər.
Belə görünür ki, bu və digər suallara dil proseslərinin çox böyük mürəkkəbliyi üzündən
hələ cavab tapmaq çətindir və yalnız real və müxtəlif dil materiallarının məqsədyönlü və
nəzəri cəhətdən əsaslandırılmış araşdırmaları, fikrimizcə, һəm variativlik, һəm də dil
dəyişiklikləri nəzəriyyəsində bir sıra aprior (təcrübəyə qədərki) mühakimələri təsdiqləyə bilər
[2, səh.48].
Baxmayaraq ki, һəm terminin özü, һəm onunla bağlı anlayışlar dəqiqləşdirilməlidir,
lakin, K.Mattayerin mülahizəsinə görə, müxtəlif dillərin konkret tarixinin öyrənilməsi zamanı
variativlik nəzəriyyəsi və dil dəyişiklikləri nəzəriyyəsinin səmərəli şəkildə birləşməsinin əsas
açarı praqmatika sahəsindədir. Lakin müxtəlif dil materialı üzərində ayrı-ayrı müşahidələr
variativlik xüsusiyyətinin hansı istiqamətlərdə dəyişdiyini göstərmişdir: variativlərin müəyyən
hissəsi dilin tarixi təkamülü prosesində konnotativ əlamətlər üzrə təkrar differensiasiyaları
saxlayır, digərlərində isə bu diffensiasiyalar itir.
Həmçinin differensiasiyaedici əlamətlərin tarixi “dəyişikliyi” (ərazi-sosial, sosial-stilistik
və s.) mümkündür. Dəyişikliklər həm variasiya tiplərində (təkcə konkret variantlar tərkibində
deyil), variasiya diapazonunda, variant sıralarının xarakterində və onların ölçüsündə və nəhayət
variant sırasının “başqa sistem” elementləri üçün keçiciliyində baş verə bilər. Belə ki, dil
vahidləri variantlarının (leksik, sintaktik, frazeoloji və s.) toplusu variativ sıra əmələ gətirirlər,
onun üzvləri bir-birini əvəzləyə və semantik baxımdan isə tamamlaya bilərlər. D.Yunusov haqlı
olaraq belə hesab edir ki, dil vahidlərinin variativliyinə obyektiv kateqoriya kimi baxmaq olar,
çünki variativlik dil strukturunun bütün səviyyələrinə xasdır [1, səh.4].
A. ƏLIYEVA: VARİATİVLİK DİLİN DİNAMİK XASSƏSİ ANLAMINDA …
213
Lakin bir qisim sahələrdə variantların sayının azalması (orfoqrafik, morfoloji),
variativlərin bəzi tiplərinin digərləri ilə əvəz olunması və izofunksional dil vasitələrinin
ümumi fondunun artması ilə müşayət olunur ki, bu da xüsusən sintaksis və leksika üçün
xarakterikdir.
Ədəbiyyat
1.
Yunusov D., (2008) Mürəkkəb sintaktik vahidlərdə konstantlıq və variativlik, Bakı.
2.
Бабенко Н.С., Володарская Э.Ф., (2000) К теории вариантности: Вопросы
филологии. Москва.
3.
Бродович О.И., (1988) Диалектная вариативность английского языка, Ленинград.
4.
Лаптева O.A., (2000) Кризисные точки языковых изменений, Шмелёвские чтения
Бабенко Н.С., Володарская Э.Ф., К теории вариантности: Вопросы филологии.
Москва, Тезисы докладов, Москва.
5.
Расторгуева T.A., (1980) Варьирование и историческое изменение морфоло-
гической системы английского языка, Москва.
6.
Семенюк H.H., (1967) Проблемы формирования норм немецкого литературного
языка, Москва.
7.
Ярцева В.Н., (1990) Проблемы языковой вариативности, Москва.
8.
Mattheier K., (1984) Sprachwandel und sprachvariation, Handbuch zur deutschen
Handgeschichte, Berlin,
Dostları ilə paylaş: |