Adolf disterveg ijtmoiy-pedagogik faoliyati. Adolf disterveg o‘qituvchi haqida

ADOLF DISTERVEG IJTMOIY-PEDAGOGIK FAOLIYATI. ADOLF DISTERVEG O‘QITUVCHI HAQIDA

Reja:

1. 
   Adolf Distervergning hayoti va ijodi
   
2. 
   Distervergning pedagogik g’oyalari
   
3. 
   Adolf Distervergning aforizmlari
   

Distervegning hayoti va ijtimoiy-pedagogik faoliyati. Atoqli nemis pedagogi Fridrix Vilgelm Adolf Disterveg Vestfaliyadagi sanoat shaharchasi Zigenda chinovnik-yurist oilasida tug‘ildi.

Distervegning o‘zi o‘rta maktabda o‘qigan chog‘idayoq dogmatik ta’limdan umrbod nafratlanadigan bo‘lib qolganligini aytadi. U 1808 yilda Gerborn universitetiga kirib o‘qidi, matematika, falsafa va tarixni o‘rgandi, so‘ngra Tyubingen universitetiga o‘tdi va uni 1811 yilda tamomladi, keyinroq borib esa falsafa fanlari doktori unvonini oldi.¹
U xalqqa ma’rifat berish ishiga o‘zini bag‘ishlashga qaror qildi va dastlab Mers-Reynda, so‘ngra esa Berlinda o‘qituvchilik seminariyalariga uzoq vaqt boshchilik qildi, ularni namunali seminariyalarga aylantirishga muvaffaq bo‘ldi. Disterveg seminariyada pedagogika, matematika va nemis tilidan dars berdi, ayni vaqtda shu seminariyalar huzuridagi boshlang‘ich tajriba maktablarida ham o‘qituvchilik qildi. Disterveg pedagoglik sohasida samarali ish olib borish bilan bir vaqtda, adabiy va metodik ishlarini ham zo‘r muvaffaqiyat bilan bajarib turdi. U “Nemis o‘qituvchilarini o‘qitish uchun qo‘llanma” degan kitobni nashr qildirdi (1835), bu kitobda Disterveg ta’limning umumiy vazifalarini va prinsiplari to‘g‘risidagi o‘zining progressiv qarashlarini bayon qilib berdi, shuningdek, u matematika, nemis tili, geografiya, matematik geografiya, astronomiyaga doir yigirmadan ortiq darslik va qo‘llanmalar nashr qildi; bu darsliklar va qo‘llanmalar Germaniyada va boshqa ko‘pgina mamlakatlarda katta shuhrat qozondi.
Disterveg tirik chog‘idayoq asarlari Rossiyada mashhur bo‘lgan edi. CHunonchi, 1862 yilda uning “Elementar geometriya”si rus tilida nashr etildi; Rossiyaning ilg‘or pedagoglari bu kitobni boshlang‘ich maktablarda geometriya o‘qitish uchun eng yaxshi qo‘llanma deb hisobladilar.
Disterveg 1827 yildan to umrining oxirigacha “Tarbiya va ta’lim uchun Reyn varaqalari” degan jurnal chiqarib turdi. U bu jurnalda pedagogikaning turli masalalariga doir to‘rt yuzdan ortiq maqolasini bostirdi. Disterveg boshlang‘ich maktablarning o‘qituvchilarini tayyorlash ishini tubdan yaxshilash uchun kurashdi. U nemis xalq o‘qituvchilarini birlashtirish uchun juda ko‘p ish qildi.
Disterveg hayot chog‘idayoq “nemis muallimlarining muallimi” degan faxrli unvonga sazovor bo‘ldi.
Disterveg umrining oxirgi kunlariga qadar progressiv ijtimoiy pedagogika ishlari bilan shug‘ullandi. Disterveg vabo bilan og‘rib, 1866 yilda vafot etdi.
Disterveg Germaniyada toifaviy maktab tarafdorlari bilan hamma uchun barobar bo‘lgan umumiy maktab tarafdorlari o‘rtasida avj olib ketgan kurashda aktiv qatnashdi. Toifaviy maktab tarafdorlari nemil xalq maorifi tizimida aholining har bir toifasi uchun alohida maktab bo‘lshini (aholining eng kamabag‘al toifasi uchun — xalq maktabi, byurgerlar uchun — real o‘rta maktabi, dvoryanlar va chinovniklar uchun — klassik gimnaziya bo‘lishi) lozim deb hisoblar edilar. Hamma uchun barobar bo‘lgan maktab tarafdorlari va shular qatorida Disterveg ham bolalar uchun ochiq bo‘lgan maktab vujudga keltirishni talab qildilar.²
Tarbiyaning mohiyati, maqsadi va asosiy prinsiplari. Disterveg umuminsoniy tarbiya g‘oyasini himoya qilib chiqdi, shu g‘oyaga tayanib turib, pedagogika oid masalalarni yuqori toifaviy va shovinistik manfaatlarni ko‘zlab hal qilishga qarshi kurashdi. Uning fikricha, maktabning vazifasi “chinakam prussiyaliklar” emas, balki insonparvar kishilar va ongli grajdanlar tarbiyalab etishtirishdir. Odamlarga insoniyatga va o‘z xalqiga bo‘lgan muhabbat bir-biriga chambarchas bog‘langan holda rivojlantirilishi lozim. Disterveg “inson — mening nomim, nemis — mening laqabimdir” deydi.
Disterveg Pestalotssi singari tarbiyaning eng muhim prinsipi — uning tabiatga uyg‘un bo‘lishidir, deb hisobladi. Disterveg tarbiyaning tabiatga uyg‘un bo‘lishini quyidagi mazmunda talqin qildi, ya’ni tarbiya odamning tabiiy kamol topishiga qarab olib borilishi, o‘quvchining yoshi va o‘ziga xos xususiyatlari hisobga olinishi kerak, dedi. Disterveg o‘qituvchilar bolalar diqqati, xotirasi, tafakkurining o‘ziga xos belgilarini sinchiklab o‘rganishlari kerak, deb aytdi; u psixologiyani “tarbiya to‘g‘risidagi fanning asosi” deb bildi. Distervegning katta xizmati shundaki, u pedagoglik tajribasini pedagogikani taraqqiy ettirishning manbai deb hisobladi. U mohir pedagoglarning bolalarni tarbiyalash va bu sohadagi ish tajribalarini o‘rganish zarurligini ta’kidlab o‘tdi.
Disterveg tabiatga uyg‘un bo‘lish prinsipiga qo‘shimcha ravishda tarbiya madaniy uyg‘un xarakterda bo‘lishi ham kerak, deb talab qildi.
Disterveg tarbiyaning oliy maqsadini belgilab, bu “haqiqatga, go‘zallikka va yaxshilikka xizmat qilishga qaratilgan tashabbuskorlikdir” deb aytdi.
Aqliy ta’lim. Disterveg ham Pestalotssi singari, ta’limning asosiy vazifasi bolalarning aqliy kuchlarini va qobiliyatlarini o‘stirishdan iboratdir, deb hisoblaydi. Lekin u formal ta’lim moddiy ta’lim bilan chambarchas bog‘langanligini ko‘rsatib, Pestalotssiga nisbatan olg‘a tomon katta qadam qo‘ydi. Disterveg, umuman sof formal ta’lim bo‘lmaydi, lekin o‘quvchining o‘zi mustaqil olgan bilimlari va malakalarigina qimmatga egadir, deb uqtirdi.
Ta’lim insonning har tomonlama kamolotga etishiga va uning axloqiy tarbiyasiga yordam berishi lozim. O‘qitilayotgan har bir narsa ta’lim jihatdan qimmatga ega bo‘lish bilan bir qatorda, axloqiy ahamiyatga egadir.
Disterveg vatan tarixini va geografiyasini, ona tili va adabiyotni o‘qitishning bolalarga ta’lim berishda katta o‘rniborligini ko‘rsatib o‘tdi. U tabiiyot va matematika fanlariga ayniqsa yuksak baho berdi, bu fanlar bolalarning aqliy o‘sishi uchun muhim vosita ekanligini ko‘rsatdi va hamma tipdagi umumiy ta’lim maktablarida bu fanlar o‘qitilishi lozim deb hisobladi. SHu bilan birga, tabiiyot va matematika o‘quvchilarni zarur bilimlar bilan lozim bo‘lgan darajada qurollantirishi, ularni kelajak amaliy faoliyatiga tayyorlanishi lozim, deb talab qildi.
Distervegning fikricha, boshlang‘ich maktabda o‘quvchilarning o‘qitilgan materialni o‘zlashtirish ustida mustaqil ishlay oladigan qilishga, ularda buning uchun malaka hosil qilishga, ularning aqliy kuch va qobiliyatlarini o‘stirishga asosiy e’tibor berilishi zarur. O‘qituvchi ko‘rsatmali o‘qitish yo‘li bilan bolalardagi barcha sezgi a’zolarini o‘stirishga alohida e’tibor berishi lozim. O‘rta maktabda “moddiy maqsad ham asta-sekin oldinga surila beradi” — o‘quvchilar xilma-xil va chuqur ilmiy bilimlar bilan qurollantira beriladi.
Disterveg boshlang‘ich maktabning o‘quv rejasiga tabiiyotni, fizikadan boshlang‘ich ma’lumotlar, amaliy geometriya, geografiyani kiritib, bu rejani kengaytirishni talab qildi. U o‘rta maktabda real bilimlarni o‘qitish prinsipini qizg‘in himoya qildi va o‘z zamonidagi klassik gimnaziyani qoraladi.
Disterveg takomillashib boruvchi ta’lim didaktikasini yaratdi, bu didaktikaning asosiy talablarini ta’limning 33 qonuni va qoidasi tariqasida bayon qilib berdi. Disterveg avvalo tabiatga uyg‘un qilib, bola idrokining xususiyatlariga muvofiq qilib o‘qitishni talab qildi. U misollardan qoidalarga: buyumlar va bu buyumlar to‘g‘risidagi aniq tasavvurlardan shu buyumlarni ifodalovchi so‘zlarga o‘tishni taklif qildi. Disterveg bolalarni ularning sezgi organlari bevosita his qila oladigan buyumlar bilan tanishtirishga juda katta ahamiyat berish bilan bir vaqtda, bolaning o‘z sezgi a’zolari bilan idrok qilayotgan butun materialni o‘ylab ko‘rishi va anglab olishi zarurligini uqtirib o‘tadi. Disterveg taklif qilgan ko‘rsatmali ta’lim “yaqindan uzoqqa”, “oddiy narsalardan murakkab narsalarga”, “osonroq narsalardan qiyinroq narsalarga”, “ma’lum narsadan noma’lum narsaga” o‘tish kerak, degan qoidalar bilan bog‘langan ta’limdir. O‘z vaqtida Komenskiy ta’riflab bergan bu qoidalarni Disterveg yanada taraqqiy ettirdi, pedagog bu qoidalarni yuzaki qo‘llanmasligi kerak deb haqli ravishda ogohlantirdi.
Disterveg o‘rganilayotgan materialni ongli o‘zlashtirishga katta ahamiyat beradi. O‘quvchilarning o‘rganilgan material mohiyatini ravshan va aniq bayon qilib bera oladigan bo‘lishi shu materialning o‘zlashtirilganligini ko‘rsatuvchi belgilarning biridir. Disterveg o‘qitilayotgan materialning mustahkam o‘zlashtirilishiga ko‘p e’tibor beradi. Disterveg “O‘quvchilar o‘rganib olgan narsalarni unutib qo‘ymasliklariga harakat qil” degan qoidani ilgari suradi va o‘tilgan material esdan chiqib qolmasligi uchun uni tez-tez takrorlab turishni maslahat beradi. Distervegning qoidalaridan birida “asoslarni o‘rganishdan shoshilma” deyiladi.³
Distervegning haqqoniy ravishda ta’kidlashicha, muvaffaqiyatli ta’lim hamisha tarbiyalovchi xarakterda bo‘ladi. Bunday ta’lim bolaning aqliy kuchlarinigina o‘stirib qolmay, balki uning shaxsini, irodasini, sezgilarini, xulq-atvorini ham kamol toptiradi.
O‘qituvchiga nisbatan qo‘yiladigan talablar. Distervegning fikricha, o‘qitish chog‘ida bolalarning tashabbuskorligini o‘stirish, ularni bilimlar bilan qurollantirish o‘qituvchi rahbarlik rolini o‘ynaganidagina mumkin bo‘ladigan ishdir. Komenskiy singari o‘qitish ishida puxta ishlangan o‘quv rejasi va yaxshi darslikning bo‘lishiga katta ahamiyat beradi. Distervegning Komenskiydan farqi shuki, u ta’limning muvaffaqiyatli bo‘lishi oqibat natijada darslik yoki metodga emas, balki o‘qituvchiga bog‘liq deb ta’kidlaydi. Distervegning fikricha, yaxshi o‘qituvchi o‘z fanini mukammal egallab olgan bo‘lishi hamda o‘z kasbini va bolalarni sevishi kerak. Dars chog‘ida hamma bolalar tetik bo‘lib turishi, o‘qituvchi g‘ayrat bilan dars berib, o‘quvchilarning aqliy kuchini uyg‘otishi, ularning irodasini mustahkamlashi, ularning xarakterini tarkib toptirishi kerak. O‘quvchilar o‘zlarining ilgarilab borayotganliklarini hamisha sezib turishlari lozim. Yaxshi o‘qituvchi, — deydi Disterveg, — o‘zining tarbiya prinsiplarini qat’iyat bilan og‘ishmay o‘tkazib boradi, bu prinsiplardan hech qaytmaydi. O‘qituvchi muttasil o‘z ustida ishlashi lozim. SHundagina u o‘quvchilarni bilimlarni egallashda matonatli bo‘lishga o‘rgatadi va ularni o‘z yo‘llarida uchraydigan qiyinchiliklarni enga oladigan qilib tarbiyalaydi. Disterveg o‘qituvchining mustahkam xarakteri va o‘tkir iroda kuchi ham katta tarbiyaviy ahamiyatga ega ekanligini ta’kidlaydi. O‘qituvchi qattiqo‘l va talabchan bo‘lish bilan birga, adolatli bo‘lishi ham kerak, faqat shundagina u o‘z o‘quvchilari orasida obro‘ qozonishi mumkin. O‘qituvchi haqiqiy inson, mustahkam e’tiqodli bo‘lishi lozim, deydi.
Distervegning fikricha, “yomon o‘qituvchi haqiqatni aytib berib qo‘ya qoladi, yaxshi o‘qituvchi esa haqiqatni topishiga o‘rgatadi”. Disterveg o‘qituvchilarga o‘z bilimlarini qanday qilib oshirishlari to‘g‘risida bir qancha qimmatli maslahatlar beradi, o‘qituvchilarga o‘zlari o‘qitayotgan fanga taalluqli asarlarni birinchi navbatda o‘qishni tavsiya qiladi, shuningdek, o‘qituvchi tarix va adabiyotni bilishi, pedagogika, psixologiya va metodikaga doir chiqayotgan yangi asarlarni kuzatib borishi kerak, deb ta’kidlaydi. Disterveg o‘qituvchilarni amaliy pedagoglik mahorati va malakalari bilan qurollantirishga katta ahamiyat berdi.
Ta'limning asosiy vazifasi bolalarning aqliy qobiliyatlarini rivojlantirishdir. Rasmiy ta'lim material bilan bog'liq. Trening insonning har tomonlama rivojlanishiga va uning axloqiy tarbiyasiga yordam beradi.
O'rgatiladigan fanlar: Vatan tarixi, geografiya, ona tili, tabiiy fanlar, matematika fanlari. Mahalliy tarix va geografiya, ona tili va adabiyoti bolalarining ta'limida Disterverg katta o'rin egalladi. Ayniqsa, u bolalarning intellektual rivojlanishining muhim vositasini ko'rgan tabiiy va matematik fanlarni yuksak qadrlashdi va bu fanlarni umumta'lim maktablarining barcha turlarida o'rgatish kerak, deb hisobladi. Shu bilan birga, u tabiatshunoslik va matematika talabalarni zarur bilimlar bilan jihozlashini, ularni amaliy faoliyatga tayyorlashni talab qildi.5
Boshlang'ich maktab. Boshlang'ich maktab ko'nikmalarini rivojlantirishga qaratilgan bo'lishi kerak. Aqliy kuch va qobiliyatlarni rivojlantirish. Mustaqil ishlash qobiliyatini o'rgatish, o'quv materiallarini o'rganish. Ta'limni rivojlantirish usulidan foydalaning.

O'rta maktab o'quvchilarni ko'p qirrali va ilmiy bilimlar bilan jihozlashi kerak.

Ta'lim qoidalari va tamoyillari. Printsiplar: tabiiylik, mustaqillik, madaniyat. Ta'lim qoidalari. Disterverg birinchi marta J. A. Komenskiy qoidalariga psixologik asos berdi.9

Bolalar in'ikosi⁴ning o'ziga xos xususiyatlariga mos ravishda ta'lim berish.

Misollardan qoidalarga borish kerak.
Ob'ektlardan so'zlarga qadar.
Oddiydan murakkabgacha.
O'pkadan qiyingacha.
Taniqli noma'lum shaxsdan.
Materialni mustahkamlash.
O'qituvchiga qo'yiladigan talablar. U o'z mavzusini mukammal egallashi, kasb va bolalarni sevishi, o'z-o'zini tarbiyalash bilan shug'ullanishi kerak. A. Disterverg o'qituvchini nazarda tutgan holda shunday deb yozgan edi:" u faqat o'z tarbiyasi va ta'limida ishlayotgan ekan, aslida ta'lim olish va shakllantirishga qodir " darsda jo'shqinlik muhiti hukmronlik qilishi kerak. O'qitish o'quvchilarning aqliy kuchlarini uyg'otish, ularning irodasini mustahkamlash, xarakterni shakllantirish uchun kuchli bo'lishi kerak. Ta'lim tamoyillarini qat'iy va izchil amalga oshirish zarur. Doimo o'zingiz ustida ishlash. Qattiq xarakterga ega bo'ling. Qattiq, talabchan, adolatli bo'ling. Haqiqiy fuqaro bo'lish va ilg'or e'tiqod va fuqarolik jasoratga ega bo'lish.10 "maktabdagi eng muhim hodisa, eng ibratli mavzu, talaba uchun eng jonli misol-o'qituvchining o'zi". A. Disterverg o'qituvchi "koinot uchun quyosh"deb yozgan edi.
Qiymati
Pestalozzi izdoshi Disterverg o'zining pedagogik ta'limotini ijodiy tarzda ishlab chiqdi va uni nemis o'qituvchilari orasida ommalashtirdi. U ta'limning asosiy tamoyillarini tabiiylik, madaniyatlilik, havaskorlik deb hisobladi. Tabiiylik nuqtai nazaridan, Disterverg bolaning tug'ma hissiyotlarini rivojlanish istagi bilan uyg'unlashtirishni tushundi. U ta'limning ijtimoiy mohiyatini, uning hukmron sinf siyosatiga bog'liqligini tushunmadi, lekin u tomonidan ilgari surilgan madaniy xilma-xillik printsipi ta'lim nafaqat bolaning tabiati bilan, balki ma'lum bir vaqt va ma'lum bir mamlakatning madaniyat darajasi, ya'ni o'zgaruvchan ijtimoiy-tarixiy sharoitlar bilan ham hisobga olinishi kerak edi. Havaskorlik Disterveg insonning shaxsiyatini, uning barcha xatti-harakatlarini hal qiluvchi omil deb hisobladi. Bolalar havaskorlik faoliyatini rivojlantirishda u har qanday ta'limning ajralmas holatini ko'rdi.
Disterverg rivojlanayotgan ta'limning didaktikasini ishlab chiqdi va uning asosiy talablarini 33 qonunlari va qoidalari shaklida shakllantirdi. U ko'rgazmali o'qitish bilan bog'liq bir qator talablarni, tegishli o'quv fanlari o'rtasidagi aloqani o'rnatish, o'qitishning taksonomiya⁵sini, bilimlarni o'zlashtirishning mustahkamligini, ta'limning mohiyatini tarbiyalashni ilgari surdi.
Disterveg-matematika, nemis tili, tabiatshunoslik, geografiya, astronomiya bo'yicha darsliklar va qo'llanmalar muallifi. Uning eng mashxur asarlari "nemis o'qituvchilarini o'qitish bo'yicha qo'llanma" (2 TT., 1835).
F. A. V. Distervegning nazariy va amaliy faoliyati ko'plab pedagogik muammolarning yangi tushunchasiga aylandi.⁶
Distervegning pedagogik g'oyalari, uning darsliklari Germaniyada Xalq ta'limi rivojiga ijobiy ta'sir ko'rsatdi va undan tashqarida tarqaldi. 1860-larning ilg'or rus o'qituvchilari Piter Redkin, Nikolay Bunakov, Nikolay Korf, Jozef Paulson Distervegning ta'limotini yuqori baholadi.
DDRDA Distervega nomidagi medal bor edi, unda faxriy o'qituvchilar taqdirlandi.
Adolf Disterveg
Pedagogika tarixi" nemis o'qituvchilari o'qituvchisi " va XIX asrning o'rtalaridagi nemis burjua⁷-demokratik pedagogikasining ilg'or vakili sifatida paydo bo'ldi.
U Zigen shahridagi kichik sanoat shaharchasida advokat oilasida tug'ilgan. Talabalik yillarida Disterverg J. J. Rousseau va I. G. Pestalozzi pedagogik g'oyalari bilan tanishdi va ilg'or ijtimoiy-pedagogik e'tiqodlarning qizg'in tarafdori bo'lib, butun hayotini xalq ta'limi ishiga bag'ishlashga qaror qildi.
"Umumjahon nemis o'qituvchilar Ittifoqi" ga rahbarlik qilib, u maktabda demokratik islohotlarni qo'llab-quvvatlaydi, maktabni cherkovdan ajratishni talab qiladi, umuminsoniy printsiplarga va milliy urf-odatlarni hisobga olgan holda, bolalarni tarbiyalashga yordam beradi.
Uzoq vaqt davomida Disterverg birinchi navbatda Reyndagi mersda, keyin Berlinda xalq maktabi uchun pedagogik kadrlar tayyorlaydigan namunali ta'lim muassasalarini yaratishga muvaffaq bo'lgan o'qituvchilar seminarlarini boshqargan. Distervegning samarali pedagogik faoliyati katta adabiy va uslubiy ishlar bilan muvaffaqiyatli birlashtirildi. 1835da u "nemis o'qituvchilarini o'qitish bo'yicha qo'llanma" ni nashr etadi, unda u umumiy vazifalar va ta'lim va tarbiya tamoyillari bo'yicha ilg'or fikrlarini bayon etdi.
Disterverg butun hayotini nemis o'qituvchilarini birlashtirishga intildi. 1827-dan 1866-ga qadar "Ren Leafs for Education and Learning" pedagogik jurnalini nashr etdi, to'rtta o'qituvchilar jamiyatini yaratdi, universal nemis o'qituvchilar Ittifoqining raisi bo'ldi. Jurnalni nashr etishda ishlaydigan Disterveg turli pedagogik masalalar bo'yicha 400 dan ortiq maqolalarni joylashtirdi. Disterverg nafaqat Germaniyada, balki chet ellarda ham keng tarqalgan matematika, astronomiya, nemis tili, tabiatshunoslik, geografiya, astronomiya bo'yicha 20 dan ortiq darslik va qo'llanmalar muallifi sifatida tanilgan.
Disterverg Birlashgan va umumiy maktabni himoya qildi. U sinfdan, ijtimoiy mavqeidan va ota-onalarining diniy qarashlaridan qat'i nazar, barcha bolalar uchun ochiq bo'lgan maktabni yaratishni talab qildi. A. Disterverg universal ta'lim g'oyasini ilgari surdi. O'qituvchining fikriga ko'ra, maktabning asosiy vazifasi "haqiqiy prusak" emas, balki insonparvar va ongli fuqarolarni tarbiyalash edi. "Inson mening ismim, nemis mening taxallusim", deb yozadi Disterverg.
Disterverg maktab yoshidagi bolalarning yosh rivojlanishining uch bosqichini ilgari surdi va har bir bosqichda ta'lim va ta'limning asosiy yo'nalishlarini belgilab berdi.
Birinchi yoshdagi bolalar uchun (6 – 9 yil) o'yin uchun jismoniy faollikning kuchayishi, ertaklarga bo'lgan sevgi, hissiy hislar bilan ajralib turadi. Shuning uchun, ularni o'qitishda asosiy ahamiyatga ega his-tuyg'ularni his qilish va mashq qilish kerak.
Ikkinchi yoshdagi o'quvchilar (9 – 14 yil) xotirani rivojlantirish va atrofdagi dunyo haqidagi g'oyalarni to'plash bilan ajralib turadi. Bu davrda maktab o'quvchilarida mavhum fikrlashni, xulosalar chiqarish qobiliyatini, taqqoslashni rivojlantirish muhimdir. Tahlil qilish.
Uchinchi bosqich 14-dan 16-yilgacha bo'lgan maktab o'quvchilarini qamrab oldi. Bu davrda o'quvchilarning fikrini va zamonaviy e'tiqodga aylanadigan qat'iy axloqiy tamoyillarni rivojlantirishni davom ettirish muhimdir.
Distervegning pedagogik merosida ta'lim va ta'limning etakchi tamoyillari – tabiiylik, madaniyatlilik va havaskorlik faoliyatining formulasi alohida qiziqish uyg'otadi.
Tabiiylik nuqtai nazaridan, Disterverg bolaning tabiatini tarbiyalash va o'qitishda, tabiat tomonidan yaratilgan yaxshi daromadlarning rivojlanishi va uning yoshi va individual xususiyatlarini hisobga olishni tushundi.

Madaniy xilma-xillik printsipi tarixiy jihatdan erishilgan madaniyat darajasi va jamiyatning tarbiyaviy idealini tarbiyalashda buxgalteriya hisobi edi. U shunday deb yozgan edi: "tarbiya jarayonida inson tug'ilgan joy va vaqtning shartlarini hisobga olish kerak, bir so'z bilan aytganda - so'zning keng va keng qamrovli ma'nosida barcha zamonaviy madaniyat...".⁸

Distervergga ko'ra, madaniyat tashqi, ichki va ijtimoiy bo'linadi. Tashqi madaniyat-axloqiy me'yorlar, kundalik hayotda xatti-harakatlar qoidalari. Ichki madaniyat insonning ma'naviy hayotidir. Ijtimoiy madaniyat ijtimoiy munosabatlar va milliy madaniyatni nazarda tutadi.

Havaskorlik Disterveg ta'lim va tarbiya jarayonida shaxsning faolligi, tashabbuskorligi sifatida tushunilgan. Buyuk nemis o'qituvchisi fikriga ko'ra, haqiqatga, go'zallikka va yaxshilikka xizmat qilish uchun bolalar havaskorligini rivojlantirish ta'limning yakuniy maqsadi hisoblanadi.

Distervegning katta xizmatlari 33 ta didaktik qoidalarda bayon etilgan rivojlanish g'oyalarini ishlab chiqishdir. Distervega ko'ra, ushbu didaktik qoidalarni bilish va qo'llash o'qituvchiga o'quv jarayonini muvaffaqiyatli amalga oshirishga, o'quvchilarni yaxshi o'rganishga, ularning xususiyatlarini, rivojlanish darajasini, qiziqish doirasini, tushunchalar va g'oyalarni o'rganishga yordam berishi kerak edi.

Pestalozzi singari, Disterverg ta'limning asosiy vazifasi bolalarning aqliy qobiliyatlari va qobiliyatlarini rivojlantirishdir, deb hisoblaydi. Ammo ta'lim nafaqat insonning har tomonlama rivojlanishiga, balki axloqiy tarbiyalashga ham hissa qo'shishi kerak, va har bir o'quv mavzusi Distervegning fikriga ko'ra, uning ta'lim qiymati bilan bir qatorda axloqiy ahamiyatga ega. Shuning uchun Disterveg maktabda intizom masalasini unda ta'lim berish bilan uzviy bog'laydi. Uning fikriga ko'ra, "kim yaxshi o'qitadi, yaxshi va intizomli".

Disterverg didaktik qoidalarning 4 guruhini aniqladi.

Birinchisi, maktab ta'limining sub'ekti – bolaning psixofizik rivojlanishiga, uning o'ziga xos xususiyatlariga muvofiq o'quv jarayonini qurishni nazarda tutuvchi talaba bilan bog'liq qoidalarni o'z ichiga oladi.

Qoidalarning ikkinchi guruhi ta'lim mavzusiga taalluqli edi. Ushbu qoidalar o'quv materiallarini taqsimlash, uni kichik bo'limlarga bo'lish, mazmunga yaqin bo'lgan maktab ob'ektlari o'rtasida aloqa o'rnatish tartibini belgilab berdi.

Uchinchi guruh qoidalari tashqi ta'lim sharoitlari – uning joyi va vaqti bilan bog'liq. Ular maktab mavzularining ijtimoiy-madaniy muhit bilan o'rab olingan o'quvchilarning hayotiy istiqboliga aloqasi bilan bog'liq.

Didaktik qoidalarning to'rtinchi guruhi o'qituvchiga, muvaffaqiyatli o'qitish uchun zarur bo'lgan kasbiy fazilatlariga qaratilgan.

Disterveg quyidagi didaktik qoidalarga alohida ahamiyat berdi: tabiatni o'rgatish, bolalarning his-tuyg'ularini hisobga olish, oddiydan murakkabgacha, yorug'likdan murakkabgacha, noma'lum bo'lganlardan keng foydalanish, tushunarli bo'lishi, o'quv materiallarini ongli ravishda assimilyatsiya qilish, o'tgan materialni amalda qo'llash va boshqalar.⁹

Nemis o'qituvchisi ilm-fanni o'rganishga shoshilmayapti, deb qat'iy tavsiya qildi. Shu munosabat bilan u materialni yaxshilab o'rganishni maslahat berdi, shoshqaloqlik bilan "va mavzuning haqiqiy asoslariga nisbatan har qanday yuzaki va jirkanch munosabat muqarrar ravishda o'zini himoya qiladi", deb yozadi Disterverg.

Maktabning asosiy muammolarini hal qilish, masalan, insonparvar odamlarni tarbiyalash, ongli fuqarolarni tarbiyalash, o'qitish jarayonida bolalar havaskorligini rivojlantirish va o'quvchilarni bilim bilan qurollantirish Disterverg faqat o'qituvchining etakchilik rolida ko'rib chiqildi. Disterverg, "oxir-oqibat, ta'limning muvaffaqiyati o'qituvchi tomonidan emas, balki darslik yoki usul bilan belgilanadi", deb ta'kidladi.

Distervegning fikriga ko'ra, yaxshi o'qituvchi o'z mavzusiga ega bo'lishi va o'z kasbini va bolalarini sevishi kerak. Darsda jo'shqinlik muhiti hukmronlik qilishi kerak va energetik ta'lim o'quvchilarning aqliy kuchlarini uyg'otishi, ularning irodasi va xarakterini mustahkamlashi kerak. Disterverg shunday deb yozgan edi:"muammo odatda yosh o'qituvchilar talabalarni o'zlari bilgan hamma narsaga o'rgatishga intiladi, lekin aslida o'quvchilarga faqat muhim narsalarni aytib berish kerak... yomon o'qituvchi haqiqatni aytadi, uni topishga yaxshi o'rgatadi".

Disterverg o'qituvchilarga doimo o'zlari ustida ishlashni, o'z-o'zini rivojlantirish va o'z-o'zini tarbiyalashni tavsiya qildi. O'qituvchiga murojaat qilib, Disterverg shunday deb yozadi:"siz o'zingizning ta'limingiz ustida ishlashni davom ettirayotganda boshqalarning ta'limiga hissa qo'sha olasiz...". U xalq nemis o'qituvchilarini qat'iy, talabchan va ayni paytda adolatli bo'lishga, o'quvchilaridan obro ' -e'tibor qozonishga, faol fuqarolik pozitsiyasini namoyon etishga va ilg'or e'tiqodlarga ega bo'lishga, aholi bilan madaniy-ma'rifiy ishlarni olib borishga chaqirdi.

Shunday qilib, Adolf Disterverg boshlang'ich ta'limni rivojlantirish uchun juda ko'p ishlar qildi, nemis pedagogik ta'limining yorqin tashkilotchisi va iqtidorli o'qituvchi edi. Disterveg va uning darsliklari bo'yicha ta'lim olishning didaktikasi XIX asrning Yevropa maktabining rivojlanishiga va pedagogik fikrlariga katta ta'sir ko'rsatdi. Uning ilg'or g'oyalari Rossiyada keng tarqalgan. Biroq, Germaniyada demokrat o'qituvchisi hayotda tan olinmagan va umumjahon xalq ta'limi haqidagi ilg'or fikrlari ehtiyotkorlik va g'azabga sabab bo'lgan.¹⁰

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

1. 
   Andreas V. Daum, Vissenschaftspopularisierung im 19. Jahrhundert: Kultur, naturwissenschaftliche Bildung karimovning "doyche bank" Öffentlichkeit, 1848-1914 o'lib Bürgerliche. Munich: Oldenbourg, 1998, bet. 61, 201, 268, 387, 407-8, 454. 483, shu jumladan qisqa Biografiya.
   
2. 
   Marzena Qalbaki, Janusz Spyra: Nauczyciele oraz ich stowarzyszenia na tle dyskursu społecznego w modernizującej się Europie (na przykładzie Śląska Austriackiego) [O'qituvchilar va ularning birlashmalari nuqtai nazardan, davlat suhbatida modernizatsiya Yevropa bilan (masalan, Avstriya Silesia)]. Toru, 2019, s. 36.
   
3. 
   Rines, Jorj Edvin, ed. (1920). "Diesterveg, Fridrix Adolf Vilgelm". Ensiklopediya Americana.
   
4. 
   Oldingi jumlalarning bir yoki bir nechtasi hozirda nashr etilgan matnni o'z ichiga oladi jamoat mulki: Chisholm, Xyu, ed. (1911). "Diesterveg, Fridrix Adolf Vilgelm". Entsiklopediyasidakompyuterlarnitaklif etish (11th ed.). Kembrij Universiteti Matbuoti.
   
5. 
   Gross, Maykl B. (2004). Katoliklikka qarshi urush (tasvirlangan tahrir.). Michigan matbuot universiteti. S. 32. ISBN 978-0-472-11383-5. Olindi 2009-03-13.
   
6. 
   Smit, M. K. (2009) 'ijtimoiy pedagogika' norasmiy ta'lim ensiklopediyasida.
   
7. 
   Kliebard, Herbert M. (2004). Amerika o'quv dasturi uchun kurash, 1893-1958 (rasmli tahrir.). Nyu York, [AQSh]: RoutledgeFalmer. S. 32. ISBN 978-0-415-94891-3.
   

1^ Andreas V. Daum, Vissenschaftspopularisierung im 19. Jahrhundert: Kultur, naturwissenschaftliche Bildung karimovning "doyche bank" Öffentlichkeit, 1848-1914 o'lib Bürgerliche. Munich: Oldenbourg, 1998, bet. 61, 201, 268, 387, 407-8, 454. 483, shu jumladan qisqa Biografiya.

2^ Marzena Qalbaki, Janusz Spyra: Nauczyciele oraz ich stowarzyszenia na tle dyskursu społecznego w modernizującej się Europie (na przykładzie Śląska Austriackiego) [O'qituvchilar va ularning birlashmalari nuqtai nazardan, davlat suhbatida modernizatsiya Yevropa bilan (masalan, Avstriya Silesia)]. Toru, 2019, s. 36.

3^ Rines, Jorj Edvin, ed. (1920). "Diesterveg, Fridrix Adolf Vilgelm". Ensiklopediya Americana.

4^ in'ikos – surat

5^ Taksonomiya – Taksonomiya (yun. taxis — joylanish, qator va nomus — qonun) — sistematikaning organizmlarni tasnif qiladigan nazariy va amaliy boʻlimi

6^ Oldingi jumlalarning bir yoki bir nechtasi hozirda nashr etilgan matnni o'z ichiga oladi jamoat mulki: Chisholm, Xyu, ed. (1911). "Diesterveg, Fridrix Adolf Vilgelm". Entsiklopediyasidakompyuterlarnitaklif etish (11th ed.). Kembrij Universiteti Matbuoti.

7^ Burjuaziya (frans. bourgeoisie — shaharliklar) — savdo, sanoat, kreditmoliya va boshqa tadbirkorlik faoliyati natijasida daromad oluvchi ijtimoiy sinf.

8^ Gross, Maykl B. (2004). Katoliklikka qarshi urush (tasvirlangan tahrir.). Michigan matbuot universiteti. S. 32. ISBN 978-0-472-11383-5. Olindi 2009-03-13.

9^ Smit, M. K. (2009) 'ijtimoiy pedagogika' norasmiy ta'lim ensiklopediyasida.

10^ Kliebard, Herbert M. (2004). Amerika o'quv dasturi uchun kurash, 1893-1958 (rasmli tahrir.). Nyu York, [AQSh]: RoutledgeFalmer. S. 32. ISBN 978-0-415-94891-3.