Alisher navoiy nomidagi samarqand davlat universiteti



Yüklə 248,39 Kb.
səhifə1/3
tarix06.05.2018
ölçüsü248,39 Kb.
#41805
  1   2   3


O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI

OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI


ALISHER NAVOIY NOMIDAGI SAMARQAND DAVLAT UNIVERSITETI

Tabiiy fanlar fakulteti

“Zoologiya” kafedrasi
Zohidova Iroda Sodiqovna
Maynaning ekologiyasi va akustik signal sistemalari”
«5420100 – biologiya» ta’lim yo‘nalishi bo‘yicha bakalavr darajasini olish uchun

bitiruv malakaviy ish

Ilmiy rahbar Dost. Jabborov A.R.

20__ y. «____»__________

Bitiruv malakaviy ish “Zoologiya” kafedrasida bajarildi. Kafedraning 20__ yil “__” _________dagi majlisida muhokama qilindi va himoyaga tavsiya etildi (____ -bayonnoma).

Kafedra mudiri: dots. Raxmanova Z.P

Bitiruv malakaviy ish YaDAKning 20__ yil “__”__________dagi majlisida himoya qilindi va ____ ball bilan baholandi (____-bayonnoma).

YaDAK raisi: ________________

A’zolari: ________________

________________

________________

________________

Samarqand-2012



MUNDARIJA


Kirish…………………………………………………………………………

3

  1. Adabiyotlar sharhi………………………………………………………..




    1. 1.1.Maynaning O’zbekistonda tarqalish ta’rixi……………………….




2.Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari………………………………….




2.1. Tadqiqot o’tkazilgan joyning fizik-geografik tavsifi……………..




2.2. Tadqiqot obyekti va materiali…………………………………….




2.3. Tadqiqot uslublari………………………………………………...




3. Maynaning ekologiyasiga doir ma’lumotlar………………………………




3.1. Uya hududini egallash va uya qurishi……………………………..




3.2. Tuxum qo’yish va bosish muddatlari ……………………………..




3.3. Polaponlarini ochib chiqishi va postembrional rivojlanishi……….




3.4. Polaponlarini oziqlanish jadalligi ………………………………...




3.5. Maynaning o’ziga xos qishlash joylari……………………………




3.6. Maynaning amaliy ahamiyati……………………………………...




3.7. Maynaning akustikasi va fe’l-atvoriga doir ma’lumotlar…………




Xulosalar..........................................................................................................




Tavsiyalar…………………………………………………………………….




Foydalanigan adabiyotlar ro’yxati…………………………………………...





Kirish
Mavzuning dolzarbligi. Qushlar sayyoramizda umurtqali hayvonlar orasida bioxilma-xilligi va ko’p sonligi bilan boshqa jonzodlardan ajralib turadi. Ular o’zlarining jozibali va betakror sayrashi bilan bir tomondan, go’zal, jiloli, rangorang patlari va ko’rinishi bilan boshqa tomondan tabiiy va madaniy landshaftlarni bezab turadi. Dunyoning hyech bir areali yo’qki qushlar tarqalmagan bo’lsa, ular soni jihatdan juda ko’p bo’lib, ularni hamma yerda uchratish mumkin.

Xalq xo’jaligida va inson hayotida qushlarning ahamiyati juda kattadir. Qushlarni ham foydali va ham zararli tomonlari mavjud.

U yoki bu qushning foydali yoki zararligini aniqlash uchun uning hayot faoliyatini, yashash tarzi muhitini o’rganish kerak bo’ladi. Ko’pincha biror qushning arzimagan zarar keltirishiga qarab, uni zararli qush deb hisoblaydilar, aslida esa qishloq xo’jaligi uchun u zarardan ko’ra ko’proq foyda keltiradigan bo’lib chiqadi. Keyingi yillarda tabiatda yuz berayotgan antropogen o’zgarishlar o’z navbatida mavjud qushlar soni va tarkibini o’zgarishiga ham olib kelmoqda. Bu esa o’z navbatida qushlarning zararrini yoki foydasini kamaytirish yoki ko’paytirishga o’z ta’sirini ko’rsatadi. Bunday muammolarni hal etish, tirik tabiatni va undagi hayvonot dunyosin har tomonlama o’rganish va inson landshaftlariga tadbiq etish bu tabiiy fanlar va hozirgi zamon olimlarimizning oldida turgan muhim vazifa hisoblanadi. Chunki qushlar hayotini o’rganish natijasida uni zarar keltiradigan joylardan uzoqlashtirish va qishloq xo’jaligiga foydasi bor joylarga jalb qilish va ularni inson landshaftlariga tadbiq etish juda katta ahamiyatga ega. Bu jaryonni ko’pincha O’zbekistonda keng tarqalgan qushlarda biri mayna misolida ko’rish mumkin.

Qushlar asosan katta epidemologik ahamiyatga egadir. Chunki ular arboviruslarni tashuvchiligi bilan muhim xarakterli xususiyatga egadirlar.

Ushbu mavzuning dolzarbligi shundan iboratki maynalarning ekologiyasi va akustik signal sistemalarini o’rganib uni zararli va foydali tomonlarini boshqarish, ya’ne uni fe’l-atvorini boshqarish bilan kerakli joylarda foydalanishdan iboratdir. Maynalarning foydali tomonlari shundan iboratki, ulardan asosan xalq xo’jaligida hasharotxo’r manba sifatida foydalanish katta ahamiyatga ega. Maynalar chigirtkaxo’r qushlar hisoblanadi. Maynalar O’zbekistonda o’troq qush sifatida hayot kechiradilar. So’ngi yillarda O’zbekistonda maynalarning soni jadal sur’at bilan oshib bormoqda. Bunga asosiy sabab maynalarning ozuqa tanlayvermasligi, turli noqulay ob-havo sharoitlariga chidamliligi yashash joylari uchun juda janjalkashligini ko’rsatish mumkin.

Yuqorida aytib o’tilgan maynalarning foydali tomonlaridan tashqari, ularni yilnin ma’lum bir fasllarida zararli tomonlari ham mavjud. Maynalarning zararli tomonlari shundan iboratki, ular hosildorlikka juda katta zarar yetkazadilar. Masalan, maynalar uzumchilikka juda katta miqdordagi hosilni yeb katta zarar keltirishlari aniqlangan.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib bu ishni o’rganish ya’ni maynalarning ekologiyasi va akustikasini o’rganish shu bilan birga ularni fe’l-atvorini boshqarish zararli tomonlarini kamaytirish va foydasi yetadigan joylarga jalb qilish juda ham dolzarb mavzu hisoblanadi.

Tadqiqot maqsadi va vazifalari. Samarqand viloyati Samarqand shahar va Urgut tumani sharoitlarida hind chumchug’ining ekologiyasi va akustik signal sistemalarini o’rganishdan iborat.

Ushbu maqsadga erishish uchun bu o’z oldimizga quyidagi vazifalarni qo’ydik:



  1. Maynaning ekologiyasi, tarqalishi va yashash tarzini o’rganish;

  2. Maynaning akustik signal sistemalari va fe’l-atvorini o’rganish;

  3. Maynaning ovoz signallarini o’rganish va unga o’xshash sun’iy ovozlar yaratib amaliyotda, maynani boshqarishda foydalanish;

Tadqiqot natijalarining ilmiy va amaliy ahamiyati.

Bu tadqiqotni o’tkazishning ham imliy va ham amaliy ahamiyati

kattadir. Ilmiy tomondan qaraganda hozirgi vaqtda qushlarning ekologiyasi va ovoz signallar sistemalari, ya’ne etologiyasi kam o’rganilgan mavzu hisoblanadi. Oxirgi 15-20 yillar ichida O’zbekistonda noqonuniy va intensiv ovlash natijasida ko’pgina tur qushlarning soni katostrofik kamaygan [22]. Lekin boshqa bir turlar soni juda ko’payib ommaviy qushlarga aylangan. Shular jumlasiga mayna ham kiradi. Bulardan ko’rinib turibdiki, qushlar hayotini o’rganish katta ahamiyatga egadir.

Tadqiqotni amaliy ahamiyati esa, maynaning signal sistemalari va

ekologiyasi, tarqalishini o’rganish, uning ovozi fe’l-atvorini o’rganish va unga mos ravishda sun’iy ovozlar yaratish, maynani zarari yetadigan joylardan cho’chitib haydash, foydasi ko’proq yetadigan joylarga esa jalb qilishdan iboratdir.

Ishning tuzilish va hajmi. Malakaviy bitiruv ish kirish, 3 bo’lim, xulosa, tavsiyalardan iborat bo’lib, unga 3 jadval, 3 ta grafik, 1 xarita va 10 ta fotosuratlar kiritilgan. Ish 48 bet kompyuterda terilgan matndan iborat. Foydalangan adabiyotlar ro’yxati 30 ta nomni o’z ichiga oladi.


  1. Adabiyotlar sharhi

Hind chug’urchug’i yoki mayna – Acridotheres avlodini bizning sharoitimizda uchrovchi yagona turidir. Qolgan shu avlodning 6 ta turi bizning o’lkamizda uchramaydi. Ular faqat janubiy-sharqiy Osiyo va Janubiy Osiyoda uchraydi. O’rta Osiyo hududida hamda O’zbekistonda maynalar asosan o’ziga xo sbir arealda yashab kelmoqda. Bundan tashqari maynalar Hindiston, Pokiston, Birma, Afg’oniston, Yava va Seylon orollarida uchraydi. Bu qushni juda ko’p olimlar o’rganishgan. Shulardan A.K. Rustamov (1948, 1958). G.P. Dementev (1953), K.R. Ahmedov (1953), O.N. Nirildiyev, S.A. Suxinin (1956), A.F. Kavshar (1963, 1984, 1985) va boshqa ko’p olimlar ilmiy ishlar olib borib tegishli ma’lumotlar to’plagan.

M.N. Aslamovning sharqiy-shimoliy va janubiy Afg’oniston o’lkasida 1936 yilning oktyabr-noyabr oylaridagi sayohati mobaynida maynani Qandaxor, Hirot, Oqcha, Mazori-sharif kabi shaharlarga juda ko’p uchratgan va bu haqida ma’lumotlarni keltirgan.

Hirotga mayna uchib kelganiga 100 yildan ziyod bo’lgan 1884-1885 yillar Echiston shimoliy-g’arbiy Afg’onistonda bo’lganda bu qushni kuzatgani haqida ma’lumotlar keltirmagan.




    1. 1.1. Maynaning O’rta Osiyo hududida tarqalish tarixi

Mayna Respublikamizga Afg’oniston orqali uchib kelgan. Qiziqarli

tomoni shundaki, 400 yil oldin mayna Qobulda uchramagan. Mirzo Boburning qo’lyozma asarlarida Hindiston o’lkasining qushlarini tasvirlaganida….. sharokushi Lamnagotda juda ko’p (Afg’onlar maynani sharo deb atashadi). Lamnagotdan Qobilgacha 100 km g’anubiy sharqda joylashgan.

Hirot sobiq SSSR chegarasidan 100 km uzoqlikda joylashgan Mazoriy-sharif, Kerki shaharlari undan ham yaqin Afg’onistondan Termezga Amudaryo ustdan uchib o’tish maynadek yaxshi uchadigan qush uchun hyech qiyin bo’lmasa kerak.

Zamonaviy zoologik adabiyotlarda turlarning arealining kengayishi haqida ma’lumotlar juda oz. Lekin maynaning O’rta Osiyo daryolari vohalari bo’yicha tarqalishi bu aniq fakt deb hisoblanadi. Bu ma’lumotlar O’rta Osiyo faunasiga Hindiston (janubiy Osiyo) elementlarini oldindan mavjud bo’lib kelgan degan ma’noni beradi. Shuning uchun maynani kuzatgan ilmiy ishlar qilgan olimlar o’rtasida ikki xil fikr paydo bo’lgan.

M.A. Menzbirning (1914) fikricha bu turlar formasi Turkistonda mahalliy va qadimiy yoki boshqacha aytganda “Velikt” – asosiy avtoxton turlardir.

G.P. Dementyev (1938) tomonidan esa yangicha fikr bayon etilgan edi. G.P. Dementyevning fikricha mayna (Acridotheres tristis tristis L.) O’rta Osiyo faunasi uchun yangi tur qatlamlari hisoblanadi. K.A. Vorobyov (1944), M.A. Menzbir va G.P. Dementevlarning qarashlarini taqqoslab ko’rdik. Dementevning tekshirishlari natijasi janubiy Osiyo elementlarini O’rta Osiyoda paydo bo’lishi har xil va tarixan har xil vaqtda yuzaga kelgan. Mayna o’zining biogegorafik o’xshashliklari tomonidan janubiy-Osiyoviy turlar guruhi vakillariga o’xshaydi, M.A.Menzbir reliktlar deb hisoblagan. Agar maynaning tarqalishi 60 yil oldin boshlangan bo’lsa edi, unda mayna turkiston faunasi uchun uchlamchi relikt deb hisoblanar edi. Lekin maynani o’rta Osiyoda tarqalish fakti deyarli ko’z oldimizda bo’lib o’tayapti, bunda Dementev aytgan fikr to’g’ri ekanligini tasdiqlab mayna O’rta Osiyo faunasi uchun (Yangi tur elementi) dir deb aytgandi Rustamov.

Sobiq SSSR hududida birinchi marta paydo bo’lgani asrimizning boshlariga to’g’ri kelib, oxirgi 90 yil ichida O’zbekistonni janubiy tumanlaridan, Shimoliy tumanlaridan o’tib Qozog’istonning ko’pgina rayonlarini egallab olib va yana shimoliy tumanlar tomon o’z arealini kengaytirib bormoqda. Shunga qarab aytish mumkinki, maynaning o’z arealini kengaytirishi tez bormoqda.

Mayna Sobiq SSSR hududida S.I.Belkevich tomonidan 1907 yili Kamar saroyida kuzatilgan.









    1. Maynaning O’zbekiston hududida tarqalishi.

1912 yili N.Zarudnыy tomonidan bu qush Termizda kuzatilgan. Xuddi shu joyda 1914 yil 2 iyunda N.A.Bobrinskiy tomonidan uyalovchi qushlar tutilgan. N.Yu.Yudin 1927 yili maynani Termizda va Jarqo’rg’onda, 1928 yili Denav tumanida, 1929 yili Jo’rchi qishlog’ida mayna uyasi borligini aniqlagan. Hamda bir juft maynani Sari-Osiyo tumanida ko’rgan [26].

Mayna keyingi yillarda Surxondaryoda ko’p uchrovchi qush bo’lib qoldi. Yillar o’tishi bilan mayna o’z arealini kengaytirib vohalar bo’ylab Surxondaryodan Denov tomon, Denovdan Hisor vohasi tomon, Sheroboddan daryo bo’ylab Dahbedgacha tarqalgan.

Rustamovning ma’lumot berishicha Chorjo’yda mayna 1939 yilda paydo bo’lgan [18]. U yerdan esa Zarafshon vohasiga tarqalgan [5].

1940 yili M.V.Kolujini tomonidan Qorako’l tumanlarida qushlar tutilgan. 1946-1947 yillarda Buxoro, G’ijduvon, 1948 yili Nurotada, Qarshi, Chiroqchi va Kitobda kuzatilgan [26].

O’zbekiston aviafaunasi uchun mayna yangi tur hisoblanadi. 1947 -1949 yillardan boshlab Samarqand viloyatida kuzatilgan (Bogdanov, 1952).

1949 yil 27 sentyabrda I.M. Ananyev 2 ta erkak maynani Ishtixon tumanida kuzatgan [20]. Ananyevning kuzatishlari natijasida Kattaqo’rg’onning markazida shu yilning o’zida 20-30 qushdan iborat galasi ham kuzatilgan. A.K. Sagitov maynani 1947 yili 15 martda Payariq tumanidan va Samarqanddan 40 km shimoliy-sharqda kuzatgan [20]. N. Meklenbursev 5 iyun 1951 yilda Juma shahrining temiryo’l stansiyasida bir juft maynani kuzatgan [14].

1959 yili may oylarida maynalarning galasi Chirchiqda, oktyabr oyida Toyteppada, 1960 yili 25 noyabrda Qibray qishlog’ida 30-40 qushdan iborat galalari kuzatilgan. Bu ma’lumotlarga ko’ra 60-63 yillar ichida mayna Toshkent viloyatida alla qachon ko’p uchrovchi qush bo’lib qolgan. 1960 yillarda mayna Farg’ona vodiysini to’liq egallaydi.

1949 yilning kuzida Samarqand shimolida 12 km uzoqlikda maynani uchratganlar. 1951 yili 5 iyunda Juma shahri temiryo’l stansiyasining g’arbidan 25 km uzoqlikda maynani ko’rganlar [14]. 1951 yili Jizzaxga tarqalgan. 1953 yilning boshida Zomin tumanida mayna uyasi kuzatilgan [5]. Chirchiqning Toyteppa qishlog’ida Qibray tumanida 1960 yil oktyabr, noyabr oylarida maynani uchratganlar [24]. 1961 yilning bahorida maynani Namanganda, Urganchda 1953 yili, Nukusda esa – 1954 yili tarqalganligi aniqlangan. 1961 yili To’rtqo’lda, 1964 yili esa Nukusda o’troq qush sifatida aniqlangan. 1975 yildan esa mayna Muynoq tumanining territoriyasida yashayotganligi kuzatilgan [2]. (1-2 xarita).

Mayna o’z arealini kengaytirganini qarasak, unda u nafaqat tekislik vohalari bo’yicha, balki yarim cho’l, tog’ va tog’oldi rayonlarini faunasiga uchrovchi qushlarga aylandi.

Mayna tog’li rayonlarda ko’p uchrovchi qushlardan biri bo’lib qoldi. Afg’onistonda Qobulning tog’li rayonlarida 1700 metr balandlikda uchragan.

Hindistonning tog’li rayonlaridagi 2700 metr balandlikdagi tog’li hududlarda keng uchraydi. Qozoqistonning darvoza qo’riqxonasida dengiz sathidan 1860 metr balandlikda inlovchi qushlar kuzatilgan [12].

Shuningdek mayna Nurota, Oqtog’, Qoratog’ tog’larida 1959 yilga kelib o’troq qush bo’lib hisoblanib qoldi. Bu tog’larning dengiz sathidan balandligi 2000 metr.

1959 yilning may-iyunida mayna Qizilqumning janubiy va markaziy qismida tarqalganligi aniqlangan.

Turkiston tog’ tizmasining shimoliy qismlarida 1000-2000 metr balandlikda uchratilgan. Maynani Hisor tog’larida ham tarqalishi kuzatilgan, Varzap vohasidan Romentangacha, Vaxsh tog’larida Kangurta, Banjuvona, Xovoligacha keng tarqalgan. 1934-1935 yillarda inlovchi qushlar Panj daryosining quyi oqimlarida kuzatilgan bo’lsa, 1961 yillarga kelib mayna Darboz tog’oldi rayonlarida Vasxara qishlog’ida uchratilgan.

Mayna arealining kengayish tezligi har xil yillarda bir xil bo’lmagan. Tarqalish tezligi tarqalayotgan joyning geografik sharoitiga bog’liq. Ana bo’yicha A.K. Rustamov quyidagi natijalarni keltiradi: 1) Amudaryoda 35 yilda (1912-1946) 500 km ga, yane Termizdan to Kovakigacha tarqalgan o’rtacha tarqalish tezligi 14,3 km/yilni tashkil qiladi; 2) Gaynukdan to Kovakligacha 3 yilda 60-65 km gacha tarqalgan o’rtacha tarqalish tezligi 21km/yil; 3) Kovaklidan to Gogarchinligacha 9 yilda 50 km gacha tarqalgan [18].

O.A. Bogdanovning 1952 yildagi hisobiga ko’ra maynaning tarqalish tezligi 30 km/yiliga to’g’ri keladi [5].




  1. Tadqiqot sharoitlari, obyekti va uslublari


2.1. Tadqiqot o’tkazilgan joyning sharoitlari va fizik-geografik tavsifi

Bizning kuzatishlarimiz Samarqand viloyati Samarqand shahrining turli joylarida shuningdek Urgut tumanidagi Yettiuyli soy qishlog’ida olib borildi.

Samarqand shahri Zarafshon daryosining chap qirg’og’ida joylashgan bo’lib, dengiz sathidan 2169 m balandlikda joylashgan.

Samarqand Zarafshon vohasidagi tog’oldi tekisligida joylashgan. Shaharning territoriyasi 52 km2 bo’lib, sharq tomoni qiyalashgan. Shaharning janubiy-sharqida va shimoliy hududlarida tepaliklar 743 m balandlikka yetadi.

Samarqand shahri hududidan Obi-Rahmat, Chashma, Siyob, Darg’om kabi katta kanal va ariqlar oqib o’tadi. Shaharning ichida 80gacha yaqinini parklar, bog’lar, bulvarlar bo’lsa, 500 dan ortiq meva bog’lar va uzumzorlar tashkil etadi. Bulvar, bog’lar va ko’cha bo’ylaridagi daraxtlar soni 2 000 000 ga yetadi.

Shaharning ichida uchrovchi daraxt va butalar 100 turga mansub bo’lib, bular jumlasiga chinor, tol, oq terak, oq akatsiya, tut, qarag’aylar kiradi. Meva bog’larida o’rik, shaftoli, gilos, olcha, anjir, anor, uzum kabi mevali daraxtlar o’sadi.

Cho’pon-ota tog’i Samarqandning shimoliy-sharqida joylashib u slanes, kremniyli ohaktoshdan, gips va qumdan tashkil topgan.

Samarqand viloyati ob-havosi kontinental bo’lib, kontinentalligini xarakterlovchi belgisi bu yillik o’rtacha sovuq, issiq haroratlar o’rtasidagi amplitudasining farqidadir. Haroratning minimal va maksimal temperaturasi 680 ni tashkil etadi.

Bundan tashqari Samarqand hududida juda ko’p hayvon turlari uchraydi. Bularga misol qilib sut emizuvchilar va qushlarning ko’p turlarni aytish mumkin.

Yuqorida aytilganlardan kelib chiqib aytish mumkinki, Samarqand shahri hududida qushlar ayniqsa maynalarning yashash va ko’payishi uchun qulay sharoitlar bor.

Samarqand shahridan tashqari bizning tadqiqotlarimiz Urgut tumanidagi Yetti uyli soy qishlog’ida universitet oromgohida ham olib borildi. Bu oromgoh Qoratepa massivida joylashgandir.

Qorateppa tog’lari Zarafshon tog’ tizmalarining g’arbiy oxiri bo’lib, past va o’rta tog’ massivlari qatoriga kiradi. Sharqdan Qorateppa massivi ancha yuqori Chaqilkalon tog’lari bilan tutashgan, g’arbdan esa Jom cho’li tepaligigacha keskin pasayib boradi. O’zbekiston Respublikasi fizik-geografik rayonlashtirish majmui sxemasida uning shimoliy qiyaligi O’rta Osiyo okrugi Turon fiziko-geografik provinsiyasining Samarqand rayoniga kiradi.

Qorateppa massivining tashqi ko’rinishi yumaloq shaklda: uning keng tomoni cho’zilib, uzoqligi 50 km ga yaqin, shimoldan janubga qarab 30-35 km ni tashkil qiladi. Massivning eng yuqori cho’qqisi Kimqo’ton tog’i bo’lib, uning balandligi dengiz sathidan 2188 m ni tashkil etadi. Suv ayirg’isning o’rtacha balandligi 200 metrdan oshmaydi. G’arbdan tog’lar keskin pasayib va tekis tepaliklar bilan Jom cho’liga tutashib ketadi.

Qorateppa massivining relyefi o’rta tog’li, errozion bo’linishlar chuqurligi 300 dan 400-600 metrgacha boradi.

Qorateppaning shimoliy qiyaliklari keskin kontinentalligi bilan xarakterlanadi, juda yuqori quyosh faolligi, yozda havo hroratining yuqoriligi va nihoyatda qurg’oqchiligi bilan belgilanadi. Qurg’oqchilik, yorug’lik va issiqlikning ko’pligi, tumanning kontinentalligi hamma iqlim elementlarining kichik yillik va katta yillik o’zgaruvchanligini belgilaydi.

Ma’lumki, iqlim tavsiflari mintaqaning kengligiga, joylarning balandligiga va qiyalik ekspozisiyasiga (ya’ne qiyalik yorug’ tomonlariga, quyoshga oriyentirovkasi) bog’liq holda o’zgarib turadi. Atmosfera sirkulyasiyasi ham muhim iqlim omillaridan hisoblanadi. O’rta Osiyodan o’tayotgan hamma havo oqimlarini ikki asosiy tipga bo’lish mumkin:

1) g’arbdan sharqqa (siklonlar va aitisiklonlar) ga qarab keng tipli havo massasining kirib kelishi;

2) shimoldan janubga qarab meridional tipdagi havo massasini kirishi;

3) stasional tipdagisi juda sekin va shuning uchun ham juda transformasiya olgan birinchi navbatda, quyosh radiasiyasi hisobidan o’zgargan havo massasidir.

Harorat rejimi radiasiya adveksiya (ya’ni issiqlik va namlikning harakatchan suyuqlik (havo) bilan ko’chishi). Eng sovuq oy yanvar. Qish umuman mo’tadil sovuq bo’ladi. Yanvarda havoning o’rtacha kunlik harorati -8 -150 (200 gacha) bo’ladi, hattoki qishda, ham tog’larda havoning isishi to 5-100 bo’lishi mumkin. Ma’lumki, tog’da havo harorati yuqoriga ko’tarilgan sari taxminan har 100 metr balandlikda 0,70 pasayadi. Yanvar oyining o’rtacha oylik harorati tekislikdan toqqa qarab 2,4 dan to 1,2-1,50 pasayadi.

Baxor kirib kelishi bilan harorat juda tez ko’tariladi, bunday vaqtda tog’larda ertalabki va kechki sovuqlar ham bo’lib turadi . Eng issiq oylar iyul – avgust oylari bo’lib iyulning o’rtacha harorati , 20 25 0 , maksimal haorat 30-35 0 dan past bo’lmaydi . Ammo sovuq havo oqimlarining keskin kirib kelish ehtimoli bor . Iyulda toqqa ko’tarilgan sari harorat tekislikda 30,20dengiz sathidan 1300 m balandlikda esa 24,60 tashkil etadi. Haroratni jadal sur’tdan oktyabrga qarab kuzatiladi. Havoning o’tacha yillik harorati g’arbiy tekislikda 15-160 , sharqda va toqqa qarab ko’tarilib borishda u 12-130 pasayadi .

Agar issiqlik va yorug’lik sharoitlari tog’oldi va zarafshon tog’ tizimi tarmoqlarida qulay bo’lsalar tabiiy namgarchiliklar bu hududlarda etarli emas . Yillik yog’ingarchilik miqdori tekisliklarda 250-300 mm dan balandlikka qarab to 450-500 mm ga etadi , 1000 – 1300 metr balandlikda , hattiki 850 – 860 mm bo’lisho mumkin .

Havoning nisbiy namligi yozda 35 – 50 % dan oshmaydi , kunduzgi soatlarda kamroq ham bo’ladi , qishda kunduzgi 40 – 65 % , tunda 75 – 90 % ni tashkil etadi.

Umuman olganda o’rganib chiqilayotgan hudud kam shamolli tumanlarga kiradi . Erta baxorda va ezning boshlanishlarida shamolning maksimal tezligi to 8 metr/sek gacha , yozning oxirigacha – kuzning boshlarida esa uning tezligi – 4-5 m/sek ni tashkil etadi .

Qoratepa tog’ining daryo va vaqtinchalik ochiq suv oqimlari va zarafshon va qashqadaryo suv havzalariga qarashli bo’lib ularning gidrografik tarmoqlarini sershox daraxtga qiyoslash mumkin, ular hilma xil daryo, soy, anhorlardan iborat bo’ladi. Yirik suv xavzalaridan: Jomsoy, Kattasoy, Mironko’lsoy, Ohaliksoy, Oqbo’yrasoy, Ilonsoy, Omonqo’ton soylar shular jumlasidandir .

Mana shu soylar negizida ular atroflarida xam xilma – xil o’tlar gurkirab o’sib , o’ziga xos biotope hosil qiladi .

Olib borilgan gipsometrik tadqiqotlar va akademik K.Z.Zakirov atamalariga ko’ra Qoratepa massivining tog’oldi tekisliklari yuqori adir zonalariga kiradi.

Bunday mintaqalarda biz quyidagi o’simliklar formasillari borligini ko’rishimiz mumkin: farmasillari Qoratepaning shimoliy qiyaliklaridea 950 metr balandlikda kuzatilib, ular shuvoq guruxlari va bilan almashinadilar. Bu farmasilning edifaktori bo’lib ser tukli bog’doyiq (Agropurum trichophora); u yuqori tarqalish chegaealarida juda ko’p uchraydigan eremurus (eremurus sp) 740 m balandlik va undan pastroqda – ekabioza (Scabiosa olikeri) uchraydi. Joylarda bub gurux tarkibida muhim rolni espalsed (Onobrychis grandib) , shag’alli joylarda zizifora (Ziziphora tenuior) flomos (Phlomis salio ifolia), (Kausinia pulcheli), mukanbarg (kamchalistik), (Acontophyllum gypsophioides), delphinium (Delphinium langinackriana) va bosqalar.

Mana shu soylar negizida ular atroflarida ham bir yerda o’sadigan xilma-xil o’tlar gurkirab o’sib, o’ziga xos biotop hosil qiladi. Olib borilgan gipsometrik tadqiqotlar va akademik K.Z.Zokirov atamalariga ko’ra Qoratepa massivining tog’oldi tekisliklari yuqori adir zonalariga kiradi [11]. Bunday mintaqalarda biz quyidagi o’simliklar formatsiyalari borligini ko’rishimiz mumkin.

-bug’doyiq-xilma-xil o’simliklar formatsiyalari Qoratepaning shimoliy qiyaliklarida 950 metr balandlikda kuzatilib, ular shuvoq guruhlari va butalrai bilan almashinadilar. Bu formatsiyaning asosiy edifaktori bulib, ser tukli bug’doyiq (Agropyrum triehophara); u yuqori (Eremurus sp); 740 m balandlik va undan pastrokda-skabioza (scobiosa oliveri) uchraydi. Joylarda bu guruh tarkibida muhim rolni esparset (Onobrychis grandib); shag’alli joylarda zizifora (ziziphora tenuior), flomis (phlomis salioifolia), tikanbarg(Acontophyllum gypsophioides) boshqalar. Ba’zi bir maydonlarda beixtiyor o’ziga jalb etadigan nodir ekzemplyar do’lana (Crataegus sohgcrica) gulxayri (Alcts rhyticarpa) uchraydi. [11]

-bug’doyiq-efemer o’simliklar darajasi bug’doyiq xilma-xil o’simliklar va flomis formatsiyalari o’rtasida oraliq holatni egallaydi. Bahorgi edifikatorlardan bu formatsiyaga flomis, cho’l qiyoqi (Careh pachytilis); tiriktug’uvchi edifikator sifatida ser tukli bug’doyiq ham kiradi.Yozgi vegetasiyalanuvchi o’simliklardan eslatib o’tilganlardan tashqari kovul va kuziniya uchrab turadi. Bundan tashqari atirgullar oilasidan (Rosaseae-Gratalgus songorica)-atirgul (Hultemia persica), gulhayri(Alcee), dukkukdoshlardan-vaksibiya (vehibia pachycarpa), falchatka (Aclupopus litoralis) va boshqalar.

Qoratepa massivi atroflarida umurtqali hayvonlarning turlar tarkibi quyidagicha: Suyakli baliqlar sinfidan (Osteichthyes)-4 ta tur, amfibiyalar sinfidan(Amphibia) 2 ta tur, sudralib yuruvchilar sinfidan (Reptilia) -11ta tur, qushlar sinfidan (Aves)-74 ta tur, sutemizuvchilar sinfidan (Mammalia) 19 ta tur uchraydi.


Yüklə 248,39 Kb.

Dostları ilə paylaş:
  1   2   3




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə