Altay məMMƏdov kəNGƏRLƏR
Yüklə 0,96 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Elmi redaktoru
| 1
KƏNGƏRLƏR Ən qədim türk dövlətləri silsiləsindən
Azərbaycan Dövlət NəĢriyyati Bakı-1996
2
63.3 (5T7) M 52
tarix elmləri doktoru
Redaktoru: Sədaqət Cabbarova Rəssamı: Stanislav ġatikov
Məmmədov Altay. M 52 Kəngərlər.-B.: AzərnəĢr, 1996.- 131 səh.
Xalqımızın etnogenezində fəal iĢtirak etmiĢ ən qədim türk dövlətlərindən biri də adlarını bu günə kimi saf və zədəsiz mühafizə etmiĢ kəngərlərdir. Əsasən, Naxçıvan, Qarabağ, Qazax regionlarında yaradılmıĢ Kanq dövləti ilə bağlıdır. Kitabda bu dövlətin Çin, Hun, KuĢan və s. qədim dövlətlərlə, Uralboyu, Ön Qafqazla qədim əlaqələrindən, kəngərlərin mədəniyyət və dini inanclarından, həmçinin Kəngər-peçeneq qurumundan bəhs edilir.
M-651(07) -96 ISBN 5-552-01650-5 © AzərnəĢr, 1996 3
Qədim türkmənĢəli etnosların eradan əvvəlki minilliklərdə siyasi və etnik tarixi üstüörtülü vəziyyətdə qalmaqdadır. Rus tarixçilərinin antitürk emosiyasından çıxıĢ etmiĢ sovet tarixçiləri də həqiqətin üstündən pərdəni götürə bilmədilər. Azərbaycan ərazisində eradan əvvəl I minillikdə və bizim eranın I minilliyində Manna, Maday, Atropatena və Alban dövlətlərinin qədim türk mənĢəli etnoslara mənsub olması məsələsində tarixçilər arasında fikir yekdilliyi yoxdur. Hələ də mannalılar hürridilli (ya da elamdilli), madaylar və atropatenlilər irandilli, kaspilər və albanlar qafqazdillilər sayılmaqdadır. Azərbaycanlılar orta əsrlərdə gəlmə türklər, sonralar türkləĢmiĢ irandillilər və qafqazdillilər elan edilmiĢdir. Eyni vəziyyət qədim türkmənĢəli etnosların ana yurduna daxil olan Orta Asiyada və Qazaxstanda da hökm sürür. Orada da eradan əvvəl I minillikdə və eramızın ilk əsrlərində yaĢamıĢ sak, massaget, usun, kuĢan və b. iri tayfa birləĢmələrinin irandilli sayılması ucbatından türkmən, özbək, qırğız və qazax xalqlarının etnogenezi problemlərinin açılması hələlik mümkün olmayan düyünə çevrilmiĢdir. Ümumi antitürk mövqe türkĢünaslığın iranĢünaslığın caynaqlarına keçməsini təmin etmiĢdir, Odur ki, istər Azərbaycanda, istərsə Orta Asiyada arxeoloji qazıntılar nəticəsində aĢkarlanmıĢ arxeoloji mədəniyyətlər hələ də yiyələrini tapa bilmir. Tarixi həqiqət budur ki, Orta Asiya binadan türkmənĢəli etnosların ərazisidir. Ari mənĢəli tayfalar eradan əvvəl II minilliyin əvvəllərində Cənub-Ģərqi Avropadan ġərqə hərəkət sdərək Orta Asiyaya gəlmiĢ və yerli türk mənĢəli tayfaların ərazisinin bir hissəsini zəbt etmiĢlər. Bundan sonra Amudərya çayı qədim türkləri və ariləri ayıran sərhədə çevrilmiĢdir. Arilərin bir hissəsi eradan əvvəl II minilliyin ortalarından gec olmayaraq hindiquĢ dağlarını aĢaraq indiki Hindistan ərazisində məskunlaĢmıĢlar. Orta Asiyada qalan arilər isə eradan əvvəl I minilliyin əvvəllərində iki yerə bölünmüĢlər. Onların bir hissəsi (farsların, kürdlərin, talĢların, tatların ulu əcdadları) Ġran yaylasına gəlmiĢ, digər hissəsi isə (indiki taciklərin, əfqanların, Pamirin irandilli kiçik xalqlarının əcdadları) Orta Asiyada qalmıĢlar. Burada həmin məsələnin geniĢ izahını vermək imkanı yoxdur. Onu deməklə kifayətlənirik ki, ġimali Azərbaycanın eradan əvvəl I minillikdə və erkən orta əsrlərdə etnik tarixinin həmin vaxtlarda Orta Asiyanın və Cənub-Ģərqi Avropanın etnik dünyası ilə sıx əlaqəsi vardır. Erkən orta əsrlərdə Azərbaycan və indiki Ermənistan ərazilərində yaĢamıĢ kəngərlər də məhz Orta Asiya mənĢəlidir.
Eramızın IV əsrinin 80-ci illərində Cənubi Qafqazda baĢ vermiĢ hadisələrdə kəngər tayfasının iĢtirakı barədə mənbələrdə məlumatlara rast gəlinir. Erkən orta əsrlərdə kəngərlər əsas etibarı ilə iki bölgədə: Azərbaycanın (o vaxtlar Albaniyanın) Gürcüstan və Ermənistanla həmsərhəd bölgəsində və Naxçıvanda yaĢayırdılar.
4
Qazax-Ağstafa bölgəsində və indi Ermənistana aid həmsərhəd bölgədə V- VII əsrlərə aid erməni mənbələrində Kanqark kimi yazılan əyalətin adı çəkilir. Bütün orta əsrlər boyu kəngərlər orada yaĢamıĢ və 1766-çı ildə gürcü hakimiyyətinə boyun əyməyərək bir neçə Qazax elləri ilə birlikdə Qarabağa köçmüĢlər. 542-552-ci illər arasında baĢ vermiĢ siyasi hadisələrdə kəngərlərin adı həm də Naxçıvanda məlumdur. Bütün orta əsrlər boyu Naxçıvanda kəngərlər böyük tayfa birləĢməsi idi. Onların bir hissəsini Pənahəli xan XVIII əsrdə Qarabağa köçürmüĢdü. XIX əsrin əvvəllərində Naxçıvanda 920 ailədən ibarət olan kəngərlər çoxlu qollardan və tirələrdən ibarət idilər. 1988-ci ilə qədər Ermənistanda bir sıra yaĢayıĢ məntəqə adları kəngərlərin qollarının və tirələrinin adlarını əks etdirirdi. Naxçıvan ərazisində kəngərlərlə bağlı etnotoponimlər çoxdur. Kəngərlərlə etnik mənsubiyyətcə bağlı digər qədim türkmənĢəli etnos peçeneqdir. Cənub-Ģərqi Avropa çöllərində yaĢamıĢ türk tayfalarından danıĢan X əsrə aid mənbədə açıq yazılır ki, peçeneqlərin bir hissəsi kəngər adlanır. Maraqlıdır ki. Albaniyanın Artsak bölgəsində V- VII əsrlərdə peçeneq adının qədim ermənicə təhrif forması Ģəkilində (bu barədə məlumat ermənicə mənbədədir) Pazkank (və Panskank), XII əsrdə Bcans adlandırılan mahallar vardı. Dağlıq Qarabağda bir dağ indi də Bicənəxut adlanır. X əsrə aid mənbədə Cənubi. Rus çöllərində peçeneqlərin qarabağ, kuyərçi, kapan, çur, erdim, kul və baĢqa tayfalardan ibarət olması göstərilir. Diqqəti bu cəlb edir ki, həmin tayfaların adları Azərbaycanda Qarabağ, Göyərçi(n)li, Qapanlı, Çorlu (və Çoryurd), Yardımlı və Qullar adlı yaĢayıĢ məntəqə adlarında əksini tapmıĢdır. Məhz peçeneqlərin Qarabağ tayfasının adı ilə eradan əvvəl VII əsrdə gəlib məskunlaĢmıĢ sakların adını əks etdirən Artsak («sak yüksəkliyi», yaxud «sak dağlıq ərazisi») toponimi XII əsrdə Qarabağ adı ilə əvəz olunmuĢdur. Tədqiqatçılara görə kəngərlər Cənubi Qafqaza eramızın əvvəllərində hunların tərkibində gəlmiĢlər. Bu həqiqətdə də belədir, çünki eradan əvvəlki mənbələrdə Cənubi Qafqazda və ġimali Qafqazda kəngər və peçeneq adları çəkilmir. Kəngərlər və peçeneqlər kimlərdir və haralıdırlar? Bu sualın cavabını ətraflı vermək mumkün olmasa da qısaca aydınlıq yaratmaq zərurəti vardır. Eradan əvvəlki minilliklərdə Orta Asiya və Qazaxstan ərazilərində yaĢamıĢ qədim türk mənĢəli sakların (arxeoloqların yazdıqlarına görə saklar bu ərazilərdə Tunc dövründən bəri yaĢayırdılar) bir hissəsi basine adlanırdı (Ġlk dəfə I əsr müəllifi Strabon tərəfindən pasian kimi deyilən bu etnonim qədim türk dillərində ç-s əvəzlənməsinə görə həm də baçine kim» səslənmiĢdir, lakin antik mənbələrdə yunan və latın dillərində «ç» səsinin olmaması üzündən hər yerdə «s» səsi iĢlədilmiĢdir) Eradan əvvəl VII əsrdə indiyədək məlum olmayan səbəblə əlaqədar olaraq sakların böyük bir hissəsi Cənub-Ģərqi, Avropaya keçmiĢ və oradan Cənubi Qafqaza əsasən indiki Ermənistan və Azərbaycan ərazisinə gəlmiĢlər. Sakların içərisində basine tayfası da vardır. Yüklə 0,96 Mb. Dostları ilə paylaş:
|