« A M E A E lm i ə s ə r lə r . B e y n ə lx a lq e lm i- n ə z ə r i ju r n a l» .- 2 0 1 1 .- № 2 ( 1 7 ) .- S .2 2 8 - 2 3 5 .
A Z Ə R B A Y C A N E L İ T A S I N I N M Ö V C U D K O N F İQ U R A S İ Y A S I*
Ş ah in B A Ğ lR O V -
AMEA F S H İb.e.isiyası e.ü.f.d.
A ç a r sözlər: siyasi elita, hum anitar sahə, elektorat, ziyalı elita, seçki, vətəndaş cəmiyyəti.
M üasir elm i - hum anitar tədqiqatlarda "elita" anlayışı ən çox işlədilən sözdür. E litanın sosial, iqtisadi və
siyasi proseslərdə oynadığı rol barədə nəinki alim lər hətta siyasətçilər, yaradıcı insanlar, biznesm enlər də fikir
yürüdürlər. Elitologiyaya öyrənilm ə obyekti kim i politologiya sosiologiya, tarix və psixologiya sahəsində rast
gəlinir. Ə gər əvvəllər politoloji tədqiqatlarda "liderlikdən", "xalq kütlələrinin rolundan" danışılırdısa, indi aparıcı
rolu elita oynayır. Ə slində, bu m övzunun A zərbaycanda elm i tədqiqatların gündəm inə gətirilm əsi akadem ik Ram iz
M ehdiyevin adı ilə bağlıdır. R. M ehdiyev qeyd edir ki, A zərbaycanın m üasir inkişafını m üəyyən edən b ir sıra
m əsələlərdə A zərbaycan cəm iyyətinin total transform asiyası nəzəri alınm aqla vaxtında təshihlər və dəyişikliklər
edilm əsinə ehtiyac var. Tam am ilə aydındır ki, postm odern postsovet m əkanındakı keçid cəm iyyətlərinin qapılarını
getdikcə intensiv şəkildə döyür və bizim adət etdiyim iz davranış norm alarını və stereotipləri tədricən dəyişir. B u da
tam am ilə qanunauyğundur ki, həm in dəyişikliklər dövlətin və cəm iyyətin inkişafı prosesində m üdafiə və
am ortizasiya xarakterli ovqat doğura bilər və doğuracaqdır. Bu, T offlerin dalğalarının dəyişm əsinin qarşılıqlı təsiri
am ilidir, bir dalğa digərinə transform asiya edir. yaxud ənənəvi cəm iyyətlər "Ü çüncü dalğa"nın özü ilə gətirdiyi
dəyişikliklərə m əruz qalır (1).
"Siyasi elita" anlayışı yuxarı, elə bir im tiyazlı təbəqədir ki, cəm iyyətdə icraedici və təsiredici qüvvəyə
m alikdir. Qeyd etm ək lazım dır ki, elita anlayışına m ü x təlif yanaşm alar m övcuddur və onun m ü x təlif form aları
öyrənilir. O nlardan biri hakim elitadır. O, cəm iyyətdə həlledici rola-hakim iyyətə m alikdir. Digəri isə m eritokratiya
nüm ayəndələridir ki, onlar - xüsusi istedada və şəxsi keyfiyyətlərə m alikdir.
Siyasi elitanın form alaşm ası prosesində güc am ilinin rolu barədə kifayət qədər rəy və dəyərləndirm ələr
m övcuddur. O dur ki, bu istiqam ətlərdə olan tədqiqatlarda ilk öncə elita daxilində güc elem entlərinin yeri və roluna
diqqət yetirm ək lazımdır. A zərbaycanda da bu am il özünəm əxsusluğu ilə seçilir. Bu eyni zam anda b ir tərəfdən
m övcud geosiyasi reallıqda və əhəm iyyətli dərəcədə A zərbaycanın itirm iş olduğu torpaqlar və ən əsası isə hərbi -
siyasi im iclə bağlıdır ki, uzun illər boyunca onun tarixi üçün ənənəvi olan təhlükəsizlik m əsələsi olm uşdur. D igər
tərəfdən ölkənin və hakim iyyətin gücünü təşkil edən yeni sahibkarlar sinfinin uzunm üddətli sığortasına zəm anət
verm əkdir.
Postsovet dövründə dem ilitarizasiya, dövlətlərin ayrılm ası, deideologizasiya, çoxsaylı iqtisadi islahatların
keçirilm əsi ona gətirib çıxartdı ki, ictim ai fikirdə, eyni zam anda elitanın düşüncəsində şəxsi, həm çinin ictim ai və
dövlətçilik təhlükəsizliyi am ili birinci sıraya çıxdı.
A zərbaycanın iyirm i illik m üstəqil olan dövlət hakim iyyətində güc strukturlarının təsirini itirm əm əsi onun
çoxəsrlik ənənələrindən irəli gəlir. M üasir reallığa gəldikdə isə reytinqindən aydın olur ki, güc strukturlarının
nüm ayəndələrinin təsiri artm aqdadır. Lakin onlar indi (sayına və m övqeyinə görə) hakim və biznes elita ilə
m üqaisədə yerlərinə görə əvvəlki kim i yüksək bürokratiyadan geri qalır.
Siyasi elitanın yeni konfiqurasiyası A zərbaycanın dövlətçiliyini və idarəçiliyini gücləndirər, ölkənin sosial
iqtisadi dirçəlişini təm in edə bilər. E litada digər dəyişikliklərə baxsaq, elm i-texniki hum anitar elitanın inform asiya
elitasına təsirini qeyd etm ək olar. B ununla yanaşı o, həm də, təbliğat dərəcəsində m üəyyən ierarxiya çərçivəsinə
salınıb. X arici m üstəqillik və am bisiyalar onları ayrı istiqam ətdə və təbliğat dərəcəsində araşdırılm asını labüd edir.
Fəlsəfə elm ləri doktoru, professor İlham M əm m ədzadə qeyd edir ki, transform asiya prosesləri üçün əxlaq
nüm unələri və onları seçm ək iqtidarında olan fərdin m üəyyən azadlığı tələb olunur. Lakin bu nüm unələr həm də
m üasirliyin tələblərinə cavab verm əlidir (2,s. 128).
B u gün əvvəlki vətəndaş cəm iyyəti təqdim atı rolunu oynayan m üstəqil toxunulm az sosial tənqidçilər,
siyasi-inzibati elita tərəfindən kənarlaşdırılıb, konvertasiya edilərək, hakim iyyətə xidm ət alətinə çevrilib.
Paralel olaraq, analoji proses hum anitar sahədəki ziyalıların da yeri və rolu ilə bağlıdır. Elm və texnikanın
yaradıcı insanlarına - ziyalılara gəldikdə isə onlar subelita dərəcəsinə gəliblər, ancaq belə görünür ki, onun da elita
ətrafı və elitar qruplara qayıdışı vaxtı çatıb. A zərbaycanda siyasi elitadakı prosesi dəyişikliklər inqilabi
rom antikadan və siyasi idarəçiliyin praqm atikləşm əsi dövründən uzaqlaşm asından söhbət açm ağa rəvac verir.
İqtisadi m araqlar fonunda axtarışlar və siyasi səhvlər dövrü yeni elitaya dem ək olar ki, inzibati resurslardan
başqa heç nə qoym ayıb. Qeyd olunm uş tendensiyalar azərbaycanlı etnogenezində və onun sosial kontekstində icazə
verir ki, A zərbaycanda form alaşm ış elitanın xüsusiyyətlərini aydınlaşdıraq. B unlar ictim ai m ünasibətlərdəki
qeyri-ənənəvilik proseslərini göstərdiyi kim i, A zərbaycanın elitasının öz səviyyəsində in k işaf xüsusiyyətlərini
göstərir. Bu planda biz istərdik ki, cəm iyyətim izdə m üəyyən tip elitanın m övcudluğu haqqında yox, həm də onun
siyasi proseslərə təsiri tendensiyalarına diqqət yetirək.
* Məqalə fəl.e.d., prof. Ə. Tağıyev tərəfindən çapa məsləhət bilinib.
Söhbət sosial-siyasi proseslər baxım ından yüksəkdə duran elita genezisinin m üntəzəm təsirindən: vətəndaş
cəm iyyəti institutların form alaşm ası, hüququ dövlət institutu, dem okratik m ünasibətlərdən gedir. Ə slində isə
vətəndaş cəm iyyətində m ü x təlif siyasi və sosial qüvvələrin həm rəyliyi baş verir, m övqelərin uzlaşm ası, m ənafelərin
inteqrasiyası üçün əlverişli şərait yaranır. B ütün bunlar cəm iyyətdə sabitliyin qərarlaşm ası üçün siyasi və iqtisadi
xarakterli im kanların üzə çıxm asına da xidm ət edir (3, s.396). B ütün bunlar üm um elektoral proseslərdə və elektoral
"m ətbəxdə" özünü aşkarlayır.
B unlaerın kontekstində yeni term in "elitokratiyanı" tə k lif etm ək yerinə düşərdi. O nun altında ənənəvi fikir
yəni, siyasi hakim iyyət və siyasi idarəçiliyin, həm çinin cəm iyyətə təsir resurslarının elitanın əlində cəm lənm əsi ilə
yanaşı onun sosial m əişət sferasında seçilm əsi m əqsədi: xüsusi zonaların ayrılm ası və m ənzil tipləri, b aşq a tip
nəqliyyat və hərəkət trayektoriyası (bahalı avtom obillər, ictim ai nəqliyyatda biznesklas, ödənişli trasslar və
başqaları) əlaqə vasitələri, özlərinin dükanları, xidm ət servisləri, istirahət, özlərinin davranış qaydaları və
m ənəviyyatları, özlərinin hüquq m əsləhətçiləri və s. B ütün bunlar kasta quruluşunu xatırladır, harada ki, im tiyazlı
yerlər cəm iyyətdə elita təbəqəsinə verilir. Ç ünki siyasi hakim iyyəti, həm də cəm iyyətin varını və resurslarını öz
əllərində cəm ləşdirərək, heç kim tərəfindən hədiyyə olunm ayan vətəndaşların azadlığını və həyatlarını da əllərinə
alırlar. H əm çinin üm um i əm lak və resurslar da onların istifadəsinə keçir. H eç təəcüblü deyil ki, A zərbaycan
ictim aiyyətində elita term ini neqativ çalarla qəbul olunur. Ü m um iyyətlə postsovet m əkanında elitokratiyanın
m övqeyi ilə paralel vətəndaş cəm iyyəti institutlarının deform asiyası da rus filosofu A leksandr Starostinin fıkrincə,
belə b ir form ularının ölçüləri ilə uyğun g əlir (4, s.50).
« v ə tə n d a ş^ « siy a si
cəm iyyəti»-^cəm iyyət»
və m üasir A zərbaycan üçün qəbul olunm uş elitanı onun strukturunda "əyləşdirsək":
elitarlar
«vətəndaş ^
«siyasi
cəm iyyəti»-^
cəm iyyət»
A zərbaycan şəraitində isə elita qrupları həm vətəndaş cəm iyyətindən həm də siyasi cəm iyyətdən ayrılaraq
bilavasitə yuxarıda dayanır. B ununla yanaşı sosial və siyasi cəm iyyət m exanizim lərinin m araqları fonunda siyasi
struktura b aşq a cür yanaşm aq lazımdır. M əhz bu elitokratik təsir nəticəsində biz m üasir A zərbaycanın hakim iyyət
və sosial-siyasi m araqlarındakı deform asiyanı aydınlaşdıra bilərik.
B irincisi,
cəm iyyətin sosial-siyasi
m araqları siyasi partiyaların və ictim ai hərəkatların
fəaliyyət
proqram larında, hakim iyyət strukturlarında və m exanizm lərində öz əksini tapm ayıb, Əhali "qırm ızılara", "ağlara"
və ya "yaşıllara" sim patiya edə bilər, ancaq hakim iyyətin strukturu və tərkibi plutokratiya ilə təsdiqlənir və təsdiq
üçün elektorata təqdim olunur. M əsələn seçkilər zam anı elektoratın "qeyri-saksınla" davranışı zam anı nəticələrə
"radikal dəyişikliklər" aparılır: ya səslərin sayı zam anı, ya da seçki kom issiyalarının protokollarının sayı zamanı.
B u b ir faktdır ki, konstitusiya hüquqları rəsm i olm asa d a korrektə olunur.
İkincisi, partiya sistem inin ictim ai tərəfdarlarının özü tam axıra qədər form alaşm am ışdır, sosial-siyasi
m araqları adekvat şəkildə ifadə etm ir, m üntəzəm olaraq dağılır, elitokratiya tərəfindən sonsuz sosial-m ühəndis
"tullantısına" m əruz qalır. B eləliklə elitokratiya siyasi sistem i aksioner və m əsuliyyətsizlik cəm iyyətinə çevirir ki,
bu da gah yaranır, gah da dağılır.
Ü çüncüsü, m övcud siyasi sistem bütün sosial-siyasi m araqları özündə əks etdirən, nüm ayiş etdirən
konfiqurasiyanı eliktokratiyanın nəhəng kölgə sistem ində
sığortalam ayıb, öz nüm ayəndələri tərəfindən
sponsorlaşdırdığı və form alaşdırdığı siyasi arenanı şəffaf olm ayan siyasi texnologiya vasitəsi ilə şəxsi və siyasi
bürokratiya sistem ini yaradır.
Y əqin ki, digər filtirləşdirici m exanizm ləri də göstərm ək olar. A ncaq qeyd olunanlar yetərlidir ki, "vətəndaş
cəm iyyətinin" özünə adekvat siyasi sistem in yaradılm asının prespektivsizliyini başa düşək.
B u gün elitanın öyrənilm əsində şaquli aspektdən istifadə olunur, yəni siyasi elitanın dövlət və siyasi
idarəçilik səviyyəsində yerləşdirsək: yüksək (m ərkəz), regional (rayon, bölgə, ərazi). yerli; üfüqi aspektdə siyasi
elitanın digər hakim iyyət sistem ində təm sil olunan nüfuzlu elita qrupları "hakim sinfə" daxil olan (biznes-elita,
hərbi-elita) ilə qarşılıqlı əlaqəsidir (5, s.67).
A zərbaycanda inzibati-siyasi elitanın təhlilində xüsusilə şaquli kəsikdə, yüksək elitanı vurğulam aq olduqca
əhəm iyyətlidir. M üasir siyasi elitanın struktur xarakteristikasını verərkən inzibati idarəçilikdə rəhbər olan
(respublikanın prezidenti, nazirlər) və onların m üavinləri, yerli icra orqanlarının və qanunverici yığıncağın
rəhbərlərini qeyd etm ək lazımdır.
B ütün bunlar ondan xəbər verir ki, A zərbaycanda yerli elita ideoloji quruluşuna görə postsovet adlansa da,
nəzərə çarpacaq dərəcədə sovet reallığından uzaqlaşsa da sosial m ənşəyinə peşəkar fəaliyyətindəki m etodları və
idarəçiliyi əvvəlki sovet siyasi elitasının cizgilərini daşıyır.
A zərbaycanda siyasi elitanın polietnik regionlardakı konfiqurasiyasının öyrənilm əsi daha m araqlıdır.
E tniklər yaşayan ərazilərin inzibati-siyasi elitası m ərkəzlə yerli elita və əhali arasında vasitəçi rolunu oynayır. Ona
görə onların
m entalitetində b ir
tərəfdən
üm um xalq yanaşm alarını
özündə əks
etdirm əklə,
m ərkəzin qarşısında
m əsuliyyət daşıyır. D igər tərəfdən yerli sosial və siyasi m araqları, həm çinin özünəm əxsus regional m entaliteti
nəzərdən qaçırm aq olmaz. M əhz bu keyfiyyətlər respublikanın hakim elitasına etnokratik görkəm verm əklə, elitanı
form alaşdıran vektorun faktorları kim i çıxış edir.
M üasir dövrdə xalqların idarəçiliyinin yeni səviyyəsinə keçm əyin ən m ühüm vasitəsi regionallaşm adır.
Lakin, bunu A zərbaycana aid etm əyim iz gülünc görünərdi. Çünki artıq A zərbaycanda bu am il çox eybəcər şəkildə
form a alıb. R egionlaşm a yox, regionçuluq ölkədə suallar doğuran problem ə çevrilib. N əinki idarəetm ə sistem ində,
hətta siyasi elita üçün m əlum bölgə m əlum tayfa ibarələri şamil olunur ki, insanlar bunları təkrarlam aqdan təngə
gəlm işlər. A zərbaycanın siyasi, iqtisadi, hakim iyyət, m üxalifət, biznes və s. elitalarının m əhz prezident və onun
yaxın ətrafının regionundan form alaşm ası A zərbaycan vətəndaşlarında ciddi narahatçılıq doğurur. Lakin, Rusiya
üçün bunu dem ək absurddur.
Q eyd edək ki, 90-cı illərdə m ərkəzlə regionlar arasında idarəçiliyin zəifləm əsi, hakim iyyətin yerli orqanlara
həvalə edilm əsi, qonşu R usiyanın yeni etno-sosial subyekt kim i form alaşdırılm asına sübutdur. Son zam anlar bu
prosesin qarşısı biraz alınm ışdır, onlar üzərində nəzarət federal dairələrə verilm işdir. Lakin m ünasibətlərin üm um i
dəyişdirilm əsi hələ də baş verm əm işdir.
R espublikaların siyasi elitasının etnizasiyası - çətin və çox m ürəkkəb fenom endir. O dur ki, onların
sıralarında m exaniki olaraq h ər etnosun respublikalarda titullu nüm ayəndələrinin sayını artırm aq bir qayda olaraq
dəbə m inib. H əm çinin bu tendensiya daha çox izlənir. Etnosların titullu nüm ayəndələrinin sayının artırılm ası
bazasında A zərbaycanın birbaşa siyasi elitasının xarakteristikasına gələndə qeyd edək ki, hakim iyyətin tərkibi
respublikanın m illi tərkibinə həm işə uyğun gəlir, nəinki regional tərkibinə... Dem əli hazırda respublikanın hakim
dairələrinin tərkibində kifayət qədər etniklər təm sil olunur. Belə kadr seçiciliyi m ü x təlif m ünaqişələrin,
narazılıqların qarşısını alır, m illətlərarası m ünasibətlərə m üsbət təsir göstərərək, haqsız m iqrasiyaların, köklü
olm ayan əhalinin həm in respublikalardan getm əsi problem ini aradan götürm ək m əqsədi daşıyır. Y erli
özünüidarəetm ə orqanların da prosesə stim ul versə də köklü dəyişiklik yaratm ayıb.
Siyasi elitanın struktur və funksiyalarının anlaşılm asına böyük əhəm iyyət kəsb edən am il kim i həm də
siyasi-inzibati və sosial idarəçiliyin yeri və rolu, həm çinin onların digər elita qrupları ilə, ən əsası biznes-elita ilə
əlaqəsinə baxm aq lazım dır (6, s.15).
Sahibkarların siyasi hakim iyyətlə əlaqələrinin üm um i m ənzərəsi çoxversiyalı olm aqla m ərkəzdə və
rayonlarda m ü x təlif form alarda səhmanlanır.
D aha geniş yayılm ış form alar birbaşa və dolayı olan əlaqələrdir. A zərbaycan biznesi keçm iş tarixi dövrlərdə
olduğu kim i onun inkişafına "im kan verən" bürokratik strukturlara tabedir və səlahiyyət cəhətdən ondan ehtiyat
edərək m əsafəli m ünasibəti ilə fərqlənir. O, öz kütləsində hakim iyyətə partnyor kim i yox, xidm ət-obyekti və ya
"arxa" kim i baxın. B ir çox iri sahibkarlar hakim iyyətə daxil olur və üm um i-yaradılm ış siyasi hərəkat fonunda onu
başa düşürlər. Y əni, onların siyasi proseslərə təsiri o zam an m üm kün olur ki, fikir və m araqları siyasi-inzibati elita
ilə üst-üstə düşür. Biznes elitanın siyasi hakim iyyətdə m üəyyən m övqe tutm ası hələ tam am lanm ayıb ya da onlar
hakim elita tərəfindən m anelərə rast gəlirlər, çünki m övcud elita, biznesm enləri həm işə ikinci planda qoym aq
istəyir.
H azırda A zərbaycanın regionlarında biznesin və elita əlaqələrinin b ir neçə m odeli m övcuddur. B irinci model
"patronac" yəni, hakim elitanın biznes üzərində diktəsini tə k lif edir. Ikinci m odel "əm əkdaşlıq" hakim iyyət və
biznesin təsirli qarşılıqlı əlaqəsi başa düşülür. Ü çüncü m odel "ham ının ham ıya qarşı m übarizəsi" burada
hakim iyyəti iqtisadi elita form alaşdırır (7, s.37). A zərbaycanın rayonlarında bütün m odellər m övcuddur, ancaq
ekspertlərin qənaətinə görə "patronac" daha geniş yayılıb.
M üasir A zərbaycanda hakim elita ilə biznes elitanın üm um i m ənzərəsini verərkən qeyd etm ək vacibdir ki,
bütün hallarda və vəziyyətlərdə onların əlaqələrində əsas vektor dilem m a olaraq qalır "m illi m araqlar" və "qlobal
oriyentasiyalı" m araqlar. M üasir dövrdə qlobal oriyentasiya aparıcı xarakter daşıyır, m illi isə bizim fikrim izcə
taktik xarakter kəsb edir. O ki, qaldı «elita-cəm iyyət» m ünasibətlərinə burada elitokratik tendensiyalar yuxarıda
qeyd olunm uş səviyyədə hakim rol oynayır. H ətta son zam anlar bu tendensiyaların güclənm əsi haqqında daha geniş
danışm aq olar. Bu, elitanın aristokratik və dem okratik ideyalarının sönm əsinə, m üasir elitanın hakim iyyətə gəlm əsi
və varlanm ası xarakteri daşıyır (8).
Belə tendensiya inzibati-siyasi elita ilə ziyalıların qarşılıqlı m ünasibətlərinin yenidən qurulm ası zam anı da
m üşahidə olunur. B urada xüsusi ilə dayanm aq lazıım dır, çünki elitadaxli əlaqələrin form alaşm asında ziyalı elitanın
da yerini qeyd etm ək m ühüm hadisə kim i əsas rola m alikdir. Q eyd edək ki, A zərbaycanın bu günkü ziyalı elitası
A vropa elitasından fərqlənərək və ideokratik form a daşısa da sovet ziyalı elitasından fərqlənir.
Q eyd etm ək lazım dır ki, yüzillər ərzində bu və y a digər faktorların təsiri nəticəsində ziyalıların A zərbaycanda
siyasi proseslərdə iştirakı görünən idi və m üəyyən m ənada afişa olunurdu. B unu R usiya və digər postsovet
respublikalarına da aid etm əyim iz yerinə düşərdi.
B izim fikrim izcə rus yazıçı V.V. K ocinov bunu çox incə şəkildə ifadə etm işdir: "Xüsusi səy göstərm ədən
təsdiq etm ək olar ki, R usiya ziyalıları Qərblə analoji olaraq dem okratik institutlarım və idarələrin rolunu oynayaraq
xalq və dövlət arasında vasitəçi kim i çıxış edir" (9, s.5).
B urada biz də A zərbaycan elitasında A vropa elitasından fərqlənən rasionallıq və peşəkarlıq kim i
keyfiyyətlərlə rastlaşırıq. A zərbaycanda həqiqətən ziyalılar dini lider kim i çıxış edərək sanki. nüfuz baxım ından
dini sıxışdırm ış və özü onun yerini tutm uşdur.
Q eyd edək ki, X X əsrdə keçm iş SSRİ ərazisində baş verm iş inqilabi hadisələr solçu ziyalıların qələbələri ilə
başa çatm ış və ona öz ideoloji layihələrini həyata keçirm əyə im kan verm işdir. Bu dövrdən sonra ziyalıların
idarəçilikdə elm i-texniki in k işaf göstəriciləri hesabına ideoloji çərçivədən kənar «yeni ziyalılar» form alaşdı.
K öhnələrlə yenilərin qarşıdurm ası prosesi ölkəyə xeyli yeniliklər gətirdi. V axtilə Sovet ədəbiyyatçıların obrazlı
olaraq bunu m ədəni inqilab adlandırır yəni bunun yeni elm i və m ədəni elitanın form alaşm ası prosesi olduğunu
qeyd edirdilər.
Sovet cəm iyyətində belə sosial və iqtisadi proseslərin inkişafı elə bir m ərhələyə gəlm işdi ki. A vropa bunu
"kütləvilik cəm iyyəti" və y a "kütləvi tələbat cəmiyyəti" adlandırdı. Belə etap yetərli dərəcədə m alların ideya və
inform asiyada hərəkətinin m üstəqilliyini tələb edir. B u proseslər sovet dövründə bütün sferalarda: iqtisadiyyatda,
m ədəniyyətdə, elm də və istehsalatda özünü göstərirdi. 70-ci illərdən başlayaraq, m ədəniyyət və yaradıcılıq
sahəsindəki bütün proseslər yazıçıların ətrafında baş verirdi, "qalın" ju rn allar əsasında, özünəm əxsus
"ədəbiyyat-jurnal partiyaları form alaşırdı.
Q ruplaşm alarla yanaşı praktik olaraq, eyni vaxtda daha böyük cərəyan "nizam lararası" hərəkat - liberal -
qərbçilər, m ühafizəkar-rusofillər, yeni leninçilər, yeni stalinçilər və s. form alaşırdı. Proseslər ona gətirdi ki,
"mədəni plüralizm " adlanan və sovetin ideokrat sistem inin dağılm asını sürətləndirən am il m eydana gəldi. A ncaq
yenidənqurm a zam anı ziyalı elita əvvəlki ideya liderliyini qoruya bilm ədi. Z iyalı elitanın hakim iyyətinin bir
hissəsinin yeni bürokratiyanın və burjuaziyanın əlinə keçm əsi dem okratikləşm ə şəraitində hakim iyyətin
nom enklatura kapitalizm inin əlinə keçm əsinə səbəb oldu. Y eni "m ədəni inqilab" bağlandı. Z iyalı elitanın m üasir
A zərbaycan cəm iyyətində yerini araşdırsaq onun m illidərkdən çox kənarda qaldığını görərik. O, dövlət dəstəyini
itirdi, bədii jurnalların, çıxan kitabların tirajları, kinoprokatların, filarm oniyanın fəaliyyətinin, görünən dərəcədə
teatrların və nüm ayişlərin ziyarəti dəfələrlə azaldı.
Postsovet quruluşuna keçid dövründə ziyalı elitanın b ir hissəsi yenidən yarandı və liderlik rolunu üzərinə
götürdü. Y aradıcı ittifaqlar və digər təşkilatlar 7-10 illik liderlik rolunu itirdi.
M illətin "xaç atası" yerini hazırkı inform asiya elitası və onun nüm ayəndələri tutdu. A ydındır ki, ziyalı
elitasında olduğu kim i m ənəvi-m ədəni kom pleksdə də dərin yenidənqurm a prosesi gedir. Onun tendensiyalarını bir
çox m əqam larda intellektual elitanın siyasi elita ilə qarşılıqlı əlaqəsi təyin edir.
Belə ki, postsovet siyasi sistem indəki şəraitdə ziyalı elita ilə siyasi elitanın qarşılıqlı əlaqəsi çətinləşdir. Bu
yalnız sosial-siyasi sistem in dəyişm əsi ilə bağlı deyil. Ə lbəttə sovet ideokrat sistem i çox dəqiq şəkildə ziyalı elita
ilə siyasi elitanın arasındakı əlaqələri çox dəqiq şəkildə tənzim ləyirdi çox dəqiq şəkildə tənzim ləyirdi və ziyalı
elitaya bu ierarxiyada nüfuzlu y er verirdi. Eyni zam anda siyasi elita da hakim iyyəti öz əlində cəm ləşdirərək vahid
m ərkəz yaradırdı. M ərkəzləşdirm ənin m odelinin dağılm ası ilə postsovet siyasi arenasında b ir neçə təsirli
fraksiyalar yarandı. D igər tərəfdən ziyalı elitanın özü də “dağılaraq m ü x təlif m ənəvi-ideoloji fikirlərdə birləşən
qruplara qarışdı.
B ütün bu sadalanan oriyentasiyalar m ü x təlif yeni siyasi fraksiyalarda təyin olunur və hakim iyyətdə şaquli
asılılıq prinsipinə görə (mərkəz, region) və m övqeyində asılı hakim iyyətə təsiri (hakim elita və m ü x alif elita).
B ütün bunlar siyasi və ziyalı elitanın qarşılıqlı təsirindən təsirlənərək qarışıq şəkil yaradır.
V erilənlərin analizi dem əyə im kan verir ki, A zərbaycanda keçid prosesində iki fundam ental hadisə oldu: bir
tərəfdən hakim elita əvvəlki ziyalı elitanın tərkibindən çox dar ziyalı qrupunu götürdü və elm i m ədəni dairələrə,
ziyalıların böyük hissəsinə əvvəlki dəstəyini kəsdi. B u gün onlar rayonlarda idarə rəhbərlərinin köm əyi ilə fəaliyyət
göstərir. İdeoloji təsir vasitələri daha m öhkəm və fəal taktika üzərində qurulm uşdur (əhalinin irrasional-em osional
sferasında) ideoloji təsir vasitələrində m əlum at - təbliğat faktorunun hissəsi artırılm ışdır. İnform asiya elitasının
m aliyyələşm əsi səviyyəsi artm ışdır. İkinci fundam ental dəyişiklik yeni ziyalı elitanın dünyagörüşünün
dəyişm əsidir. Əvvəlki dərketm ənin sovet (sosialist), qərb (burjuaziya) dəyərlərinin yerini m ühafizəkar - liberallar
tutm uşdur. O ki, qaldı ziyalı elita və m üasir A zərbaycan elitasının qarşılıqlı in k işaf m odelini üç verə ayırm aq olar:
patronajlıq, m ünaqişə və əm əkdaşlıq. Ə m əkdaşlıq m odelinin altında "xidmət" m odelini ayırm aq olar, çünki ziyalı
elitanın bir hissəsi uzaqdan idarə olunur, hakim iyyət tərəfindən verilən sifarişlə işləyir. Belə desək, kim çox pul
versə ona xidm ət göstərir. B ununla yanaşı ziyalı elitanın b ir hissəsi m üstəqil olduğunu nüm ayiş etdirir. O, m üstəqil
subyekt kim i çıxış edərək qohum bürokratiya və siyasi qruplarla alyansa girm əyə nam izəd olduğunu sübut edir.
H əm çinin qeyd etm ək lazım dır ki, ziyalı elitanın sosial bazasının fəaliyyət səviyyəsindən asılı olaraq dəyişir
(m ərkəz və yerli). M ərkəz səviyyədə elita güclüdür, siyasiləşib, qərb m ədəniyyət norm a və dəyərlərinin
form alaşm asında baza rolunu oynayır. V ə onun yeni generasiyası keçm iş qərb subm ədəniyyətində yaşayır. M ərkəz
elitanın m üxalifətində m ərkəz və yerli ziyalı elita nüm ayəndələri dayanır ki, onların oriyentasiyası m illi dəyərlərə
söykənir. O nun in k işaf tendensiyaları m illi m ənsubiyyət, əvvəlki dövrlərdəki m ədəni dəyərlərin yenidən
hazırlanm ası ənənələrinin inkişafında dayanır.
A zərbaycanda siyasi elitanın inkişafı problem inin m üzakirəsinin sonunda b ir neçə m əsələləri qeyd etm ək
lazımdır. M üasir cəm iyyətin perspektivi nöqteyi-nəzərindən özündə m ü x təlif subelitanı birləşdirən dem okratik
elitam aristokratik, qapalı kastaya çevirm əm əkdir. O, açıq, çevik, daim a yenilənən olm alıdır. Əks halda onu
parçalanm a, yenilm ə gözləyir. Bu da bürokratiyanın, elita üçün m əhv edici olan korrupsiyaların və digər
elem entlərin yaranm ası dem əkdir ki, dövlətdə təşkilatlanm anın, inteqrasiyanın qıtlığından asılıdır.
Y eni elita cəm iyyətdə stabilliyin, inkişafın getm əsində m araqlı olm alıdır. A zərbaycan m ədəniyyətinin
dəyərlərinə sadiq qalm alı və onu qorum alıdır. Y alnız belə elita siyasi qüvvələrin qarşılıqlı anlaşılm asına, vətəndaş
sülhünə, yerli idarəçiliyin inkişafına, daim i yeni praqm atik nailiyyətlər əldə etm əyə nail ola bilər.
Y eni elita m eritokratik, m əsuliyyət elitası olm alıdır. İm tiyazlılar elitası yox. Ehtiyatsızlıq yeni hakim elitada
b ir çox təhlükəni birləşdirə bilər. Cəm iyyətə özünü despotist elita olm aqdan sığortalam aq üçün bir neçə şərtlərə
riayət etm ək lazım dır:
-tam azadlıq - söz azadlığı, kütləvi inform asiya vasitələrində, eləcə də istənilən sosial qruplarda inhisara yol
verm əm ək, hakim iyyətin h ə r hansı səhvini tənqid etm ək;
-güclü m üxalifətin - kontrelitanın, siyasi plüralizm in, elektoratın nəzarəti altında potensial elita azad
rəqabətini təm in etm ək; hakim iyyətin bölünm əsi, tarazlığı təm in edən kom prom is, m ü x tə lif sosial qüvvələr
idarəolunm az, cəm iyyət üçün təhlükəli olan siyasi hakim iyyətə yönəlm iş birliklər arasında balans yaratm aq;
-elitanın bütün sahələrində m aksim al açıqlıq, m üntəzəm olaraq onun sıralarını peşəkar hazırlıqlı insanlarla
doldurm aq;
-daim a hakim dairələrin fəaliyyətinin cəm iyyət, kütləvi inform asiya vasitələri, partiyalar və təşkilatlar
tərəfindən nəzarətinə şərait yaratm aq;
-qanuna riayət olunm asına güclü nəzarət etm ək, inkişafı təm in edən dem okratik norm a və prosedurların,
dövlət və vətəndaş cəm iyyətini norm allaşdıran qaydaları tənzim ləm ək; (10, s.35)
M əhz bu yollarla qurulan daha effektiv elita indiki və gələcək A zərbaycan inkişafını yaradar, həm öz
hakim iyyətini və m araqlarını m üdafiə edər, həm də öz ölkəsinin stabil, dinam ik inkişafını və xalqının rifahını, eyni
zam anda dövlətin çiçəklənm əsini təm in edə bilər.
İstifa d ə olunm uş ə d ə b iy y a t
1. M ehdiyev R.Ə. Zam an haqqında düşünərkən və elitanı transform asiya edərkən: varislik və innovasiyalılıq.
«X alq qəzeti», 30 dekabr 2008-ci il.
2. M əm m ədzadə İ.R. Q loballaşm a və m üasirləşm ə şəraitində fəlsəfənin aktuallığı haqqında. Bakı, «Təknur»,
2009, 220 s.
3. Ə fəndiyev M .Ə. Politologiya. Bakı, «Elm», 2011,492 s.
4 .
С таростин А. С оврем енны е российские элиты: н а пути к новой конфигурации II В л асть, № 7, 2003,
О А О «Интус».
5.О хотский Е.В . П оли ти ческая эли та и политика. М ., 1978.
6. Н а р т а М. Теория элит и политика. М ., 1959.
7. М иллс Р .И . В ластвую щ ая элита. М., 1959.
8. С оловьев А .И . Политология: политическая теория, политические технологии. М., 2000.
9. П онеделков А .В . П олитическая элита: генезис и проблемы ее становления в России.
Ростов-на-Д ону, 1995.
10. Гам ан-Голутвина О.В. П олитические элиты России. М., 1998.
С У Щ Е С Т В У Ю Щ А Я К О Н Ф И Г У Р А Ц И Я А З Е Р Б А Й Д Ж А Н С К О Й Э Л И Т Ы
Ш а х и н Б А Г И Р О В
Р езю м е
Статья посвящ ена исследованию одной из важ ны х проблем политической науки. В статье автор
анализирует процесс формирования элиты в А зербайдж ане и в постсоветских республиках. Н аряду с этим,
он вы двигает свои идеи, осм ы сляет тенденции развития элит.
Рассматривая конф игурацию элиты в А зербайдж ане в области эконом ики, бизнеса, во власти, автор
вы двигает свои предлож ения, связанные с её структурны м и возможностями.
К л ю ч е в ы е сл о в а: политическая элита, гум анитарная об ласть, электорат, интеллигентная элита,
вы бор, граж данское общ ество.
T H E C U R R E N T C O N F IG U R A T IO N O F A Z E R B A IJA N I E L IT E
S h a h in B A G H IR O V
S u m m a ry
The article is dedicated to the investigation o f one o f the im portant problem s o f political science -the current
configuration o f A zerbaijani elite. In the article the author analyses the process o f elite form ation in A zerbaijan and
in post-Soviet republics, at the same tim e he puts forw ard his ideas and claim s connected w ith this problem .
C onsidering configuration o f elite in A zerbaijan in the sphere o f econom ics, business, pow er the author
brings forw ard proposals, related to its structure opportunities.
K ey w o rd s: political elite, hum anitarian sphere, electorate, citizen society, intellectual elite, choice, civic
society.
Dostları ilə paylaş: |