1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
A.A. BAKIXANOV adına TARİX İNSTİTUTU
ġAMĠL RƏHMANZADƏ
AZƏRBAYCAN-GÜRCÜSTAN
MÜNASĠBƏTLƏRĠNDƏ ƏRAZĠ
MƏSƏLƏLƏRĠ
(Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin materialları
əsasında, 1917-1930-cu illərin əvvəlləri)
«ASPOLİQRAF»
BAKI-2008
2
AM ЕA A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu Elmi Şurasının
17 mart 2008-ci il tarixli iclasının qərarı ilə çap olunur
Elmi r e d a k t o r u :
Ġ.S.Bağırova
tarix elmləri doktoru
R 55 ġamil Rəhmanzadə. Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində ərazi
məsələləri (Azərbaycanın şimal-qərb bölgəsinin materialları əsasında, 1917-1930-cu illərin
əvvəlləri). Bakı, ―Aspoliqraf ― 2008, 376 səh.
Təqdim
olunan monoqrafiya tarixşünaslığımızın nisbətən az öyrənilmiş
mövzularından oları Azərbaycanın tarixi ərazilərinə, ən başlıcası isə şimal-qərb bölgəsinə -
tarixi Car-Balakən camaatlıqları və İlisu sullanlığının bir hissəsini əhatə edən Zaqatala
mahalına gürcü iddialarının tədqiqinə həsr edilmişdir. Əsərdə sözügedən iddialar 1918-1920-
ci illərin kifayət qədər mürəkkəb Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri fonunda təhlil
edilmişdir. Zəngin arxiv materiallarına, dövri mətbuata və tarixi ədəbiyyata istinad edən
tədqiqat işi Zaqatala mahalının tarixən Azərbaycanın coğrafi, siyasi və sosiol mədəni
mühitinin ayrılmaz üzvi hissəsi olması həqiqətini bir daha təsdiqləyir və Gürcüstanın bəzi
siyasi və elmi dairələrinin Vətənimizin bu tarixi vilayətinə qarşı irəli sürdükləri iddialarının
tutarsızlığını bariz şəkildə üzə çıxarır.
Əsərdə, həmçinin Zaqatala kənd icmalarının «Çiaur meşə məntəqəsi» adlanan
ərazidə və Şirək çölündə - Alazanyanı vadidə olan 23 min hektardan artıq torpaq sahələrinin
Gürcüstan tərəfindən mənimsənilməsi prosesi də araşdırılmışdır. Bu zaman sözügedən ərazinin,
habelə Qarayazıda, David-Qareci monastırı rayonunda, Eldar düzündə 1920-ci illərdə geniş
torpaq massivlərinin Gürcüstana verilməsində Cənubi Qafqaz federal orqanlarının
(Zaqfederasiyanın) məsələyə ədalətsiz münasibətinin həlledici rolu zəngin faktlar əsasında
açılıb göstərilmişdir.
R 0502000000 2008
©”Aspoliqraf”,2008
053
3
MÜNDƏRĠCAT
Ön söz
GiriĢ
Birinci fəsil
Azərbaycan-Gürcüstan münasibətlərində Zaqatala mahalının siyasi
mənsubluğu məsələsi (1917-1920)
§1.Zaqatala dairəsi: ərazisi, əhalisi və idarəçiliyi (1918-ci ilədək)
§2.Zaqatalaya gürcü iddialarının ideoloji kökləri (bölgənin tarixi
haqqında gürcü konsepsiyası)
§3.1917-ci il fevral inqilabından sonra Gürcüstanın siyasi partiya-
larının milli ərazi proqramları və Zaqatala
§4.Сənubi Qafqazın siyasi-hüquqi əlahiddələşməsi və millət-dövlətlərin
meydana gəlməsi: ərazi ixtilafları etnosiyasi identikliyin yan effekti kimi
§5.Zaqatala mahalı milli şurasının 26 iyun 1918-ci il tarixli Azərbaycana
birləşmək haqqında qərarı və onun siyasi və sosiomədəni aspektləri
§6.Qafqaz alman-türk blokunun himayəsi altında: ərazi və sərhədlərin
təsbiti cəhdləri
§7.Cənubi Qafqazda «Dördlər ittifaqı» ilə Antantanın mübarizəsi
§8.Paris sülh konfransı: Azərbaycan və gürcü memorandumları və
Zaqatala. Cənubi Qafqaz konfransları: «tarixi-strateji sərhədlər» prinsipi «təyini-
müqəddərat» prinsipinə qarşı
§9.«Sənəd qalmaqalı» və «Təşviqal müharibəsi». Azərbaycan ictimai-
siyasi şüurunda Zaqatalanın simvolik önəmi
Ġkinci fəsil
Zaqatala kənd icmalarının «Çiaur meĢəliyi» və ġirək çölündəki torpaqları
mübabisə predmeti kimi
§1.«Mübahisali torpaq sahələri» məsələsi və onun meydana gəlmə
səbəbləri
§2.Problemin konfliktoloji təsnifatı: «Mübahisəli torpaq sahələri»
məsələsi daha lokal münaqişə tipi kimi
§3.İxtilafın meydana çıxması. Zaqatala valisi Ə.Haşımbəyovun onun
tənzimlənməsinə dair ilk addımları (1918-ci ilin sonu- 1919-cu ilin əvvəli)
§4.Birinci Mazımçay insidenti: (1919-cu il, mart-aprel)
§5.Gürcü aqrar islahatı münaqişə dinamikasına təsiredici faktor
kimi: ixtilafın sosial kontekstinə dair
§6.Azərbaycan-Gürcüstan hərbi-siyasi müttəfiqliyi fonunda münaqişənin
artan xətt üzrə inkişafı. İkinci Mazımçay insidenti
§7.«Mübahisəli torpaq sahələri» məsələsinin həllinə dair beynəl-
xalq komissiyanın çağırılması (1919, 28 oktyabr-3 noyabr)
4
§8.«Mübahisəli sahələr» daimi etnososial gərginlik zolağı kimi (1919-cu
ilin sonu-1920-ci ilin əvvəlləri)
Üçüncü fəsil
Zaqatala mahalının siyasi mənsubluğu məsələsinin qəti həlli (1920-
1921-ci illər)
§1.1920-ci ilin aprel çevrilişinin Cənubi Qafqazda siyasi vəziyyətə təsiri
§2.Azərbaycan-Gürcüstan münasibətləri: siyasi mütləfiqlikdən hərbi
konfrontasiyaya dönüş
§3.Moskva və Ağstafa müqavilələri. Zaqatala mahalın siyasi
mənsubluğu məsələsinin yenidən aktuallaşması
§4.Zaqatalada 1920-ci il iyun üsyanı. Üsyan rəhbərliyinin «Gürcüstana
birləşmək haqqında saziş»ə imza atması və onun siyasi mahiyyəti
§5.1920-ci ilin iyun üsyanından sonra Zaqatala mahalının siyasi və
iqtisadi vəziyyəti
§6.Gürcüstanın sovetləşməsi və Zaqatala mahalının mənsubluğu haqqında
məsələnin həll olunması
Dördüncü fəsil
«Çiaur meĢəliyi» və ġirək çölündəki torpaqların Gürcüstana verilməsi və
onun sosial-iqtisadi nəticələri (1921-1930-cu illərin əvvəlləri)
§1.1921-1923-cü illərdə «mübahisəli torpaq sahələri» məsələsi
Azərbaycan-Gürcüstan sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsinin bir aspekti kimi
§2.Bünyadzadə-Gegeçkori sazişi (1924-cü il 15 və 17 oktyabr) Şirək
çölündəki və «Çiaur meşəliyindəki» torpaqların Gürcüstana verilməsinin hüquqi
bazası kimi
§3.1920-ci illərin ikinci yarısı-30-cu illərin əvvəllərində Zaqatala
kəndlilərinin Şirəkdən tamamən sıxışdırılıb-çıxarılması və bunun sosial-iqtisadi
nəticələri
§4.1920-ci illərin ikinci yarısında «Çiaur meşəliyinin» Gürcüstan
tərəfindən təsərrüfat baxımından mənimsənilməsi
Nəticə
Əlavələr
Dostları ilə paylaş: |