60
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
AİDA İMANQULİYEVANIN YARADICILIĞINDA
DİNLƏR VƏ MƏDƏNİYYƏTLƏRARASI
HARMONİYA
Əli FƏRHADOV,
Milli Azərbaycan Tarixi
Muzeyinin elmi işçisi,
ali_farhadov@yahoo.com
AÇAR SÖZLƏR: A.İmanquliyeva, C.X.Cübran, M.Nüaymə, ər-Reyhani, din, tolerantlıq.
КЛЮЧЕВЫЕ СЛОВА: А. Имангулиева, Дж. Х. Джубран, М. Нуайме, аль-
Рейхани, религия, толерантность.
KEY WORDS: A. Imanguliyeva, J.H. Cubran, M.Nuayme, er-Reyhani, religion, tolerance.
Hər bir millətin mədəniyyətinin ümumbəşəri dəyərlərlə qırılmaz bağlılığı var. Milli olanın
ümumbəşəri olanla birliyindən kənarda heç bir mədəniyyət tam inkişaf edə bilməz. Azərbaycan
mədəniyyəti də öz tarixi prosesində Şərq, xüsusilə ərəb mədəniyyəti ilə sıx əlaqədə olmuşdur.
Bu əlaqənin əsas tədqiqatçılarından biri görkəmli şərqşünas alim Aida İmanquliyeva (1939-
1992) olmuşdur.
Aida İmanquliyeva Azərbaycan Dövlət Universitetinin Şərqşünaslıq fakültəsinin
ərəb şöbəsində 1957-1962-ci illərdə təhsil almışdır. 1966-cı ildə Moskvada SSRİ Elmlər
Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda ərəb filologiyası üzrə aspiranturanı bitirib,
Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Yaxın və Orta Şərq Xalqları İnstitutunda kiçik elmi işçi
vəzifəsindən həmin institutda direktor vəzifəsinə qədər yüksəlmiışdir.
Görkəmli şərqşünas A.İmanquliyevanın yaradıcılığında ərəb məhcər (mühacirət)
ədəbiyyatının tədqiqi xüsusi yer tutur. Məhcər ədəbiyyatı dedikdə (“Ədəbül-məhcər”) XIX
əsrin II yarısından etibarən Amerikaya köçmüş ərəblərin orada təmsil etdikləri ərəb ədəbiyyatı
nəzərdə tutulur [1, s. 364].
Professor A.İmanquliyeva göstərir ki, “VII-XII əsrlərdə çiçəklənmə mərhələsini yaşayaraq
intibah dövrünün mədəni yüksəlişinə öz əhəmiyyətli töhfəsini vermiş ərəb mədəniyyəti” XIX
əsrin sonu – XX əsrin əvvəllərində məhcər ədəbiyyatının formalaşması ilə yenidən zirvəyə
ucalmışdır [2].
Aida xanım İslamdan əvvəlki və sonrakı, eyni zamanda XIX yüzillikdə Avropanın təsiri ilə
formalaşmış müasir ərəb ədəbiyyatını dərindən bilirdi. Ona görə də o, ərəb məhcər ədəbiyyatının
orijinal təhlilini verməyi bacarırdı. Bu təhlillərin ərəb müəlliflərinin yazdıqlarından daha dəqiq
və hərtərəfli olduğunu söyləmək mümkündür. Ərəb müəllifləri məhcər şair və yazıçıların
tərcümeyi-hallarını, əsərlərindən nümunələri verməklə kifayətlənirdilər. Aida xanım isə daha
61
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
dərindən araşdıraraq bütün məziyyətləri əhatə etməyə çalışırdı [3, s. 18].
Aida xanımın “Mixail Nüaymə və XIX əsr qabaqcıl rus ədəbiyyatı” adlı ilk mətbu məqaləsi
“Azərbaycan” jurnalında (1964, № 12) dərc olunmuşdur. O, Livan yazıçısı M.Nüaymənin bir
neçə hekayəsini ərəb dilindən ruscaya çevirmişdir. Onun müasir ərəb ədəbiyyatının aktual
problemləri və rus-ərəb ədəbi əlaqələri haqqında məqalələri dövri mətbuatda - toplularda və
elmi-kütləvi məcmuələrdə müntəzəm çap olunmuşdur [4]. A.İmanquliyevanın “Ассоциация
пера” и Михаил Нюйме” [5] (“Qələmlər birliyi” və Mixail Nüaymə”), “Cübran Xəlil Cübran
(həyatı və yaradıcılığı)” [6], “Корифеи новоарабской литературы” (“Yeni ərəb ədəbiyyatı
korifeyləri”) [7] kimi əsərləri XIX-XX əsrin əvvəllərindəki ərəb ədəbiyyatının tədqiqi baxımından
müstəsna əhəmiyyətə malikdir. Bu əsərlərdə Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-Reyhani və Mixail
Nüaymənin nümunəsində ərəb məhcər ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin rolunu
səciyyələndirən A.İmanquliyeva “Onların ədəbi fəaliyyətləri Qərb və Şərq ədəbiyyatlarının
öz mənəvi nailiyyətlərini bir-biri ilə mübadilə etdikləri informasiya kanalı rolunu oynayırdı”
deyərək mövzuya multikultural baxış bucağını ortaya qoymuşdur.
A.İmanquliyeva qeyd edir ki, ərəblərin ictimai-mədəni həyatının yüksələn xətlə
inkişafında yeni mərhələ XVIII əsrin sonundan – ərəb dünyası və Qərb əlaqələrinin
genişlənməsi ilə nəticələnən Misir və Suriyaya fransız ekspedisiyalarından sonra başlayır. O,
şərqşünas İ.Kraçkovskiyə istinadən bildirir ki, XIX əsrdə Suriya və Misirdə başlanan böyük
canlanma, xüsusən paytaxtı Beyrut olan Livanı bürümüşdü. Avropalı səyyahlara görə, Beyrut
Asiya şəhərləri arasında ən çox Qərb xüsusiyyətlərini daşıyan şəhər idi. Onların fikrincə,
Beyrutda ictimai-mədəni, iqtisadi yüksəlişlə yanaşı, xristian Avropa missionerlərinin də təsiri
güclənir, missioner məktəbləri, universitetlər açılır, nəticədə Avropa mədəniyyətinin, dünyəvi
maarifçiliyin Livanda yayılmasına gətirib çıxarırdı [8, s. 15-17, 36].
XIX əsrin II yarısındakı iqtisadi problemlər yerli əhalinin bir çoxunun Amerikaya
köçməsinə səbəb olmuşdur. Ərəb məhcər ədəbiyyatı – Suriya-Amerika məktəbi yaranmışdır.
Bu məktəbin əsas nümayəndələri Cübran Xəlil Cübran (1883-1931), Əmin ər-Reyhani (1876-
1940) və Mixail Nüaymə (1898-1988) idi. A.İmanquliyevaya görə, bu yazıçıların yaradıcı
fəaliyyətinin əhəmiyyəti ondadır ki, onlar Qərb dəyərlərini yeni formada – milli ənənələrlə
sintez şəklində ifadə etmişlər [8, s. 18-19].
1920-ci ildə Nyu-Yorkda yaradılan “Qələm birliyi” (“ər-Rabiətül-qələmiyyə”, 1920-
1931) ərəb məhcər ədəbiyyatının əsas aparıcı təşkilatı olmuşdur. Təşkilatın əsas orqanı “əs-
Saih” məcmuəsi idi [1, s. 365]. Təşkilata 11 il sədrlik edən Cübran (1883-1931) vətənindən
uzaq düşən ərəb ziyalılarını onun ətrafında birləşdirmişdir [9, s. 6-8]. Onun katibi isə Nüaymə
(1889-1988) idi. A.İmanquliyevaya görə, ər-Reyhani və Cübrana qədər ərəb ədəbiyyatında
mənsur şeir janrı mövcud olmamışdır [8, s. 46]. Cübranın poeziyası ərəb ədəbiyyatında
inqilabdır. Onun şeirlərinin məzmunu gerçəkliklə bağlıdır. O, sadə həyatı təsvir etmiş, xeyrə
və ədalətə çağırmışdır. Cübranın yaradıcılığında Şekspir, Höte, Dante və Şərq fəlsəfəsinin
təsiri görünür. A.İmanquliyevaya görə, “Göl məktəbi” (Lake poets – göl məktəbi XVIII əsrin
sonları-XIX əsrin əvvəllərində ingilis romantik şairlərinin birləşdiyi qrupun şərti adıdır – Red.)
62
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
nümayəndələrindən təsirlənən Cübran və Reyhaninin yaradıcılığında vətən azadlığı, maarifçilik,
dirçəliş, humanizm kimi ideyalar, həmçinin Qərb romantizmi irsinə müraciət aparıcı yer tutur.
[8, s. 61-69].
Livanlı xristian ərəb olan Cübran Qərb və ərəb mədəniyyətinin varisi və daşıyıcısıdır.
Ərəbdilli əsərləri ilə yanaşı, onun ingilis dilində yazdığı “Peyğəmbər” (1923), “İsa insan
oğludur” (1928), “Yer allahları” (1931), “Peyğəmbər bağı” (1933) kimi əsərləri də var. Eyni
zamanda, böyük rəssam olan Cübranın rəsm əsərləri ABŞ-da dəfələrlə sərgilənmiş, tənqidçilər
tərəfindən yüksək qiymətləndirilmişdir [10, s. 11-12]. Şərqşünas İ.Kraçkovskinin fikrincə,
Cübranın yaradıcılığı həm Nyu-Yorkda, həm Livan kəndlilərinin qəlbində əks-səda tapırdı [8,
s. 86; 10, s. 20-21].
Cübranın yaradıcılığında İslam sufizmi ilə xristian mistisizminin, panteist fəlsəfənin
vəhdəti görünür. O, təbiətlə insanı qarşı-qarşıya qoymur, onların harmonik ittifaqını tərənnüm
edir. “Sən nəsən ey torpaq və kimsən? Sən mənsən, ey torpaq! İkimiz bir canıq” [8, s. 102] deyən
Cübran kainatla insanın vəhdətini ifadə edirdi. Bənzər fikirləri kainatı böyük insan, insanı kiçik
kainat sayan İslam düşüncəsində də görürük [11, s. 61].
A.İmanquliyeva qeyd edir ki, Cübran hansı məsələdən danışırsa-danışsın, o, həmişə öz
xalqını, bütün bəşəriyyəti hədsiz dərəcədə sevən şəxsiyyət olmuşdur [10, s. 3].
Cübran həm də humanist ideallarla yaşamış, sadə zəhmətkeş insanın, ərəb qadınlarının
vəziyyəti, sosial ədalətsizlik, yoxsulluq problemləri onu narahat etmişdir. Cübran nadan din
xadimlərinin insanları istismar etdiyini yazmış, əsərlərində Livanın gələcəyi üçün azadlıq
mübarizəsi tərənnüm etmişdir [8, s. 72].
Cübranda qadın azadlığı mövzusu əsas yer tutmuşdur. O yazırdı ki, əgər mənim bu gün
bir əhəmiyyətim varsa, buna görə qadına borcluyam. Mütəfəkkir qadınları istismar olunan
millətlərin yüksələ bilməyəcəyini belə ifadə edirdi: “Məgər bu qadın bu məzlum milləti təcəssüm
etdirmirmi? Məgər ruhunun çırpıntıları və cisminin əzabları ilə üzülmüş qadın öz ağaları və
din xadimləri tərəfindən əldən salınmış bu millətə bənzəmirmi?” [8, s. 84]. Şərq qadınlarını
“qanadı qırılmış mələklər”ə bənzədən Cübran özünün “Qırılmış qanadlar” povestində də qadın
azadlığı mövzusuna geniş yer vermiş, qadınların ailə və cəmiyyətdəki rolunu araşdırmışdır.
A.İmanquliyeva mütəfəkkirin bu povesti ilə qadın azadlığı mövzusuna geniş şərh tapıldığını
göstərir [2].
Cübranın “Peyğəmbər” əsəri onun yaradıcılığında xüsusi yer tutur. A.İmanquliyevanın
fikrincə, “Peyğəmbər” Cübranın mənəvi estetik kredosudur. Bu əsər M.Nüaymə tərəfindən
ərəbcəyə də tərcümə edilmişdir. Cübran bu əsəri “ikinci doğuluşum” adlandıraraq, “o, məni
yaradıb” demişdir [8, s. 126-127]. Əsərdəki Mustafa obrazı ilə müəllif, əsasən, öz fikirlərini
ifadə etmişdir [8, s. 221]. “Qəlbimin bir tərəfində İsa, digər tərəfində isə Məhəmməd oturub”
[12] deyən Cübran öz yaradıcılığında bütün dinləri birləşdirmiş, insanlığa sevgini tərənnüm
etmişdir. A.İmanquliyeva qeyd edir ki, Cübran özünün də mənsub olduğu Xristianlığın və
İslamın nadan din xadimlərini “qaniçən çoxbaşlı əjdəha”ya [9, s. 51-52] bənzətmişdir [13; 14;
15].
63
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
Cübranın əsərlərində, həmçinin çəkdiyi rəsmlərində müxtəlif dinlərin humanist fikirlərinin
vəhdətini görürük. “Sən mənim qardaşımsan və mən səni sevirəm. Sən məsciddə səcdədə
olanda da, kilsədə diz çökəndə də, sinaqoqda ibadət edərkən də səni sevirəm. Sən və mən
inamın - Allahın övladıyıq” - deyən Cübran dinlərüstü humanist bir inancı tərənnüm edirdi [16].
Onun “Əgər siz Allahı dərk etmiş olsaydınız, tapmaca tapmağa ehtiyac qalmayacaqdı. Yetər
ki, ətrafınıza boylanasınız və Onun uşaqlarınızla necə oynadığının şahidi olacaqsınız. ...Onun
yağışlarla yağdığını, çiçəklərdə gülümsəməyini, ağaclarda sizə əl etməsini görərsiniz” [8, s.
98; 10, s. 97-98] sözləri sufizmdə kamil insanın ifadəsi olan “Ənəlhəqq” (“Həqq məndədir” –
Həqq kamil insanda təzahür edər) fikri ilə həmahənglik təşkil edir. İslam və sufizmlə yaxından
tanış olan Cübranın “Gözəllik – özünə güzgüdə baxan əbədiyyətdir. Əbədiyyət də sizsiniz,
güzgü də siz” [10, s. 96] fikri insanı Allahın təcəllisi sayan sufizm fəlsəfəsinin təzahürü şəklində
ortaya çıxır. Cübran Mustafa obrazının dili ilə “Sizin uşaqlar – sizin uşaqlarınız deyil. Onlar
sizin vasitənizlə gəlirlər, lakin sizdən gəlmirləri, Sizinlə olduqlarına baxmayaraq, sizə məxsus
deyillər. Siz onlara sevginizi verə bilərsiniz, amma fikirlərinizi yox. Zira onların öz fikirləri var.
Siz onların bədənlərinə sığınacaq verə bilərsiniz, amma ruhlarına yox” [10, s. 63], deyərək azad
insanın yetişdirilməsinə xüsusi önəm verirdi.
Ərəb məhcər ədəbiyyatının digər nümayəndəsi Əmin ər-Reyhani də sadəcə yazıçı deyil,
həm də dövrünün böyük mütəfəkkiri olmuşdur. O, Qərbdə təhsil almasına və uzun müddət
ABŞ-da yaşayıb-yaratmasına baxmayaraq, Şərq ruhuna həmişə sadiq qalmış, Şərq dəyərlərini
tərənnüm etmiş, insanın mənəvi kamilliyini sivilizasiyanın zahiri cazibəsindən uca tutmuşdur
[17]. O, 1922-ci ildə ərəb ölkələrinə səyahətə çıxmış və 14 ay ərəb torpaqlarında səyyah kimi
dolaşmışdır. Əmin ər-Reyhani Misir, Yəmən, İraq, Bəhreyn, BƏƏ, Küveyt və s. ölkələrin həm
rəsmi dairələrində, həm də yerli ictimaiyyət nümayəndələri ilə söhbətlər aparmışdır. Şərqşünas
V.Cəfərov göstərir ki, ər-Reyhani xristian olsa da, müsəlman-ərəb ölkələrinin keçmişi və müasir
durumu, gördükləri barədə bir sıra əsərlər yazmışdır. Bu torpaqlarla bağlı təəssüratlar onun
ikicildlik “Ərəb kralları”, “İraqın qəlbi”, “Birinci Feysəl” kimi əsərlərində əks olunmuşdur [18].
A.İmanquliyeva yaradıcılığında ər-Reyhaniyə xüsusi yer ayırmışdır. O, ərəb mütəfəkkirinin
“Mən Şərqəm” şeirindən “Ey Qərb gəncliyi! ...Məndə o ruh var ki, sənin üsyankar qəlbini
sakitləşdirəcək, canlandıracaq” misralarını nümunə vermiş və göstərmişdir ki, ər-Reyhani milli
dirçəlişin yolunu Qərblə Şərqin ən yaxşı nailiyyətlərinin birləşməsində görürdü [8, s. 166].
Ər-Reyhaninin əsərlərində nadan din xadimlərinin tənqidi də əsas yer tutur. O, “Lənətə
gəlmiş əcnəbidən çəkinin. Onun əlində Bibliya olsa belə!”, - deyərək din adı altında xalqları
istismar edənləri, müstəmləkə siyasəti aparan imperialistləri, “dinin həqiqi simasını təhrif edən
klerikalları” ifşa edirdi [8, s. 192].
Ər-Reyhani öz əsərlərində mütərəqqi ərəb ziyalılarını da təbliğ edirdi. Onun “Cübranə”
poeması bu baxımdan maraqlıdır. O bu əsərində Cübran sayəsində “Livanın ruhunun oyandığını”
[8, s. 168], milli dirçəlişin onunla başladığını göstərirdi. A.İmanquliyeva qeyd edir ki, ər-
Reyhani bu poemasında ərəb, ingilis dillərində yazıb-yaratmış Cübranı iki qılıncla vuruşan
döyüşçüyə bənzətmiş və onun vaxtsız ölümünə təəssüflənmişdir [8, s. 169].
64
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
“Xalidin kitabı” əsərində dünyanı, təbiəti bir kitab və məscid kimi təqdim edən ər-
Reyhani “Burada hansı tərəfə dönərsən dön, Allahın canlı ruhunun hər zaman mövcud olduğu
bir sığınacaq vardır” [19, s. 21-29] – deyir və biz burada Quranın “əl-Bəqərə” surəsinin 115-
ci ayəsinin “Şərq də, Qərb də Allahındır: hansı tərəfə yönəlsəniz (üz tutsanız) Allah
oradadır...” təsirini görürük.
Əsərlərində İslam sufizmini təbliğ edən, “Ərəbiyə salam olsun, Həqiqətin dilinə” deyən
ər-Reyhani İslam dünyasının böyük mütəfəkkirlərindən biri - məşhur sufi şairi İbn Ərəbini
“Həqiqətin dili” hesab edirdi. Onun ingilis dilində yazdığı şeirlərinin çoxunda Tanrıdan bəhs
olunarkən “God” yox, məhz “Allah” sözü işlənir ki, bu da onun xristian olmasına baxmayaraq,
İslam dininə rəğbətindən irəli gəlir. Ər-Reyhaninin bütün yaradıcılığına təsir edən sufizm
ideyaları ən çox “Mistiklərin nəğməsi” kitabında tərənnüm olunur. Ümumiyyətlə, Əmin ər-
Reyhani orta əsr İslam sivilizasiyasını bir ideal kimi götürürdü [19, s. 21-29].
Ər-Reyhaninin yaradıcılığında qadın azadlığı, qadın-kişi hüquqlarının bərabərliyi
ideyaları da əsas yer tutur. O, “Hərəmxana divarlarından kənarda, yaxud Cihan” adlı povestində
öz milli, cinsi hüquqları uğrunda mübarizə aparan Cihan obrazının dili ilə belə deyir: “Görəsən,
Vətənin oğulları arasında elə biri tapılarmı ki, onunla eyni yolu getsin?... Onun müqəddəs
arzularını istehzaya qoymasın?” [8, s. 175-177].
Özünü “kainatın vətəndaşı” [20] adlandıran ər-Reyhaninin ideyaları müasir
multikulturalizm ideyaları ilə ahəngdardır. Bu fikirlərin A.İmanquliyeva tərəfindən tədqiq
edilməsi dini, etnik tolerantlıq, multikulturalizm baxımından olduqca vacibdir.
Ərəb məhcər ədəbiyyatının nümayəndəsi M.Nüaymənin yaradıcılığı da Azərbaycanda ilk
dəfə A.İmanquliyeva tərəfindən araşdırılmış [21, s. 19], onun bəzi əsərləri ərəbcədən dilimizə
tərcümə edilmişdir [22]. Aida xanım qeyd edir ki, Nüaymə özünü yalnız ərəb yazıçısı hesab
etmirdi, bütün bəşəriyyət üçün yazırdı.
M.Nüaymədə rus klassiklərinin təsiri güclüdür. O, yaradıcılığında daha çox rus tənqidi
realizminə (novellalarında) müraciət edirdi. Ədəbiyyatda yenilik tərəfdarı olan Nuaymə
yaradıcılığına rus mədəniyyətinin təsirini belə ifadə edirdi: “Mənim həyatım bu ölkənin həyatına
çox sıx şəkildə bağlandı. Mən özümü onun oğullarından biri hesab etməyə başladım” [8, s. 196].
Nüaymədə rus klassiklərinin təsir dairəsini müəyyən edən A.İmanquliyeva konkret nümunələr
əsasında müqayisəli ədəbi araşdırma aparmışdır. Aida xanım göstərirdi ki, “Poltavada təhsil
almış Mixail Nuaymənin bədii yaradıcılığında L.Tolstoyun, İ.Turgenyevin, A.Çexovun, ədəbi-
tənqidi məqalələrində isə V.Belinskinin təsiri müşahidə olunur” [23, s. 14]. O bildirirdi ki,
Nüaymə Rusiyada yaşadığı illəri, rus ədəbiyyatından aldığı təəssüratları daim minnətdarlıqla
yad etmişdir. Rusiya ilə müqayisədə ərəb ölkələrində ədəbi durğunluğun olduğunu qeyd edən
Nüaymə bu durğunluqdan üzülmüşdür [24]. Aida İmanquliyeva məşhur rus tənqidçisi Belinskinin
ədəbi-tənqidi görüşlərinin Nüaymənin ədəbi-tənqidi estetikasının formalaşmasındakı rolundan
xüsusilə bəhs edirdi. Bu iki görkəmli ədib arasında paralellər aparan Aida xanım Nuaymənin
ərəb cəmiyyətindəki tərbiyəvi və reformist rolunun Belinskinin rus cəmiyyətindəki rolundan
az olmadığını vurğulayırdı [3]. Aida xanım ərəb yazıçılarının Nüayməni “ərəb ədəbiyyatının
65
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
Belinskisi” adlandırdıqlarını da qeyd edirdi [8, s. 201].
Nüaymə təkcə rus ədəbiyyatı ilə kifayətlənməmiş, rus ədəbiyyatından tutmuş Amerika,
Avropa ədəbiyyatına, müsəlman sufi düşüncə tərzinə, Qərb və Uzaq Şərqdəki fəlsəfi cərəyanlara
da dərindən bələd olmuşdur [25, s. 7]. Onun fəaliyyətinin əsas istiqamətlərindən biri də ərəb
ədəbiyyatının, xüsusilə Cübran və ər-Reyhani yaradıcılığının tədqiqidir. O, Cübranı ərəb
dünyasında bir “inqilab”, “susmağa məhkum edilmiş bir millətin hiss və istəklərinin bəhrəsi”,
Livan xalqının “danışdığı ilk dil” adlandırırdı [8, s. 220]. Nüaymə ər-Reyhani yaradıcılığında
millilik gücünün, Şərq koloritinin, ərəb ətrinin, hətta onun ingilisdilli əsərlərində də hiss
olunduğunu yazırdı [8, s. 219].
Nüaymənin yaradıcılığı multikulturalizm ideyaları ilə zəngindir. Onun “Ərqəşin
xatirələri” povesti bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Özünü “dünyanın oğlu” adlandıran Ərqəşin
“Əgər insanlar Allahı tanısaydılar, onlar yəhudilərə, xristianlara, müsəlmanlara bölünməzdilər,
insan insanın qanını tökməzdi” [8, s. 234-235] sözləri multikulturalizm ideyasının ana xəttini
təşkil edir. A.İmanquliyeva göstərir ki, Nüaymənin “Mirdad haqqında kitab”ı Cübranın
“Peyğəmbər” əsəri ilə səsləşir və Nüaymədə Tolstoyda olduğu kimi, “Tanrı – məhəbbətdir”
fikri əsas yer tutur [8, s. 240-241]. Həmçinin mütəfəkkir “Mirdad haqqında kitab” əsərində
sevgi məfhumuna üstünlük verir və insanlığa nifrət bəsləyənin elə özünə nifrət etdiyini, hər kəsi
sevməyin vacibliyini vurğulayır [26].
Beləliklə, Aida İmanquliyevanın qeyd etdiyi kimi, “Cübran Xəlil Cübran, Əmin ər-
Reyhani və Mixail Nüaymə çoxcəhətli bədii yaradıcılıqlarında Avropa və Amerika ədəbiyyatının
nailiyyətlərini mənimsəmiş, onların dəyərlərini ən yaxşı milli bədii ənənələrlə üzvi surətdə
sintezləşdirmişlər” [20].
ƏDƏBİYYAT
1.Yazıcı H. Mehcer edebiyatı. Diyanet İslam Ansiklopedisi, 28. Cild. Ankara: Meks, 2003.
2.Əzizəliyeva B. “Görkəmli şərqşünas Aida İmanquliyevanın Azərbaycan elminin inkişafında rolu” //
https://news.day.az/politics/521478.html
3.Həmidov M. Aida İmanquliyevanın tədqiqat sferası // “525-ci qəzet”, 3 oktyabr, 2015.
4.Həmidov M. Aida İmanquliyevanın tədqiqat sferası // “525-ci qəzet”, 3 oktyabr, 2015.
5.İmanquliyeva A. «Ассоциация пера» и Михаил Нюйме. Mосква: Наука, 1975, 145 с.
6.İmanquliyeva A. Cübran Xəlil Cübran (həyatı və yaradıcılığı). Bakı: Elm, 1975, 71 səh.
7.İmanquliyeva A. “Корифеи новоарабской литературы. Баку: Элм, 1991, 324 с.
8.İmanquliyeva A. Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri (XX əsrin əvvəllərində Şərq və Qərb ədəbiyyatlarının
qarşılıqlı əlaqəsi probleminə dair). Bakı: Elm, 2003, 400 s.
9.İmanquliyeva A. Cübran Xəlil Cübran. Bakı: Elm, 2002, 120 s.
10.Cübran C.X. Sükutun poeziyası / Ərəb, ingilis və rus dillərindən seçilmiş tərcümələr. Bakı: 2008,
273 səh.
11.İmam-i Rabbani. Mektubat. I cild. İstanbul: Hakikat Kitabevi, 2017.
66
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
12.Arıbaş M.A. Bir edebiyat sürgünü: Halil Cibran // http://www.halilcibran.org/; Bəhai duaları.
Bakı: Azərbaycan Bəhailəri Milli Ruhani Məhfili, 2004, 352 s. / http://web.archive.org/
web/20120214060552/http://bahai.az/lib/prayers/prayers_az.shtm
13.Kahlil Gibran and the Baha’i Faith / http://bahaiblog.net/site/2013/03/khalil-gibran-and-the-bahai-
faith/
14.Халиль Джебран: Воспоминания Джулиет Томпсон о Халиле Джебране, рассказанные Марзие
Гэйл (Marzieh Gail) // http://www.bahaiarc.narod.ru/bios/Gibran.htm
15.Халиль Джебран: человек и поэт / http://www.bahaiarc.org/90-parabahai/1089-kahlil-gibran
https://az.wikipedia.org/wiki/Cübran_Xəlil_Cübran
https://az.wikipedia.org/wiki/Əmin_ər-Reyhani
18.http://www.azerbaijan-news.az/index.php?mod=3&id=124228
19.Xəlilov S. “Aida İmanquliyevanın yaradıcılığında Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin vəhdəti ideyası”
// “Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər”, № 3, 2009.
20.Əzizəliyeva B. “Azərbaycan və dünya şərqşünaslığında parlaq imza: Aida İmanquliyeva” // “525-ci
qəzet”, 10.10.2017.
21.Əzizəliyeva B. “Şərqşünaslığımızda önəmli bir kitab : Mahir Həmidovun «Mixail Nuaymənin
poetikası və şeirləri» monoqrafiyası haqqında” // “Kaspi” qəz., 25 fevral, 2017.
22.Cəfərov V. “Mixail Nuaymə poeziyası Azərbaycan dilində” // “525-ci qəzet”, 5 noyabr, 2015.
23.Həmidov M. “Şərqlə Qərb - Aida İmanquliyeva yaradıcılığında fərqli dünyalar, ortaq dəyərlər” //
“Zaman” qəz., 2014, 2 oktyabr.
24.İmanquliyeva A. “Qələmlər Birliyi” və Nüaymə. Bakı: Elm, 2002, 180 s.
25.Həmidov M. Aida İmanquliyeva yaradıcılığında müqayisəli ədəbiyyat // “Zaman” qəz., 9-10 oktyabr,
2012.https://niftiyevibrahim.blogspot.com/2015/01/mikayl-naymi-mirdadn-kitab.html
67
Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsinin Jurnalı
Dövlət və Din - № 01 (54) Yanvar - Fevral 2018
ARAŞDIRMA
Али Фархадов
МЕЖРЕЛИГИОЗНАЯ И МЕЖКУЛЬТУРНАЯ ГАРМОНИЯ В
ТВОРЧЕСТВЕ АИДЫ ИМАНГУЛИЕВОЙ
РЕЗЮМЕ
В статье рассматривается творчество крупного представителя азербайджанского
востоковедения А. Имангулиевой и исследуется тема межрелигиозной и межкультурной
гармонии в арабской эмигрантской литературе. На основе суждений арабских мыслителей
Дж. Х. Джубрана, М. Нуаймы, аль-Рейхани раскрыты взгляды А. Имангулиевой на
гуманизм и толерантность, указано, что изучение размышлений этих писателей приводит
к выводу о большом значении мира и братства во всем мире на распространение ценностей
мультикультурализма.
Ali Farkhadov
THE HARMONY AMONG RELIGIOUS AND CULTURES IN
WORKS OF A. IMANGULIYEVA
SUMMARY
The author researches works of great Azerbaijani scientist of Arabian studies
A.Imanguliyeva, who wrote several works about the Arabic emigre literature. In these works
the scientist paid attention on theme of harmony in religious and cultural diversity. In the article
the author shows humanistic and tolerant thoughts of A.Imanguliyeva, that studied the works of
J.H. Cubran, M.Nuayme, er-Reyhani. The author comes to the conclusion that the thoughts of
these great thinkers played a big role in spreading the multicultural values in the world.
Document Outline - JUrnal-Yanvar-Fevral-2018
Dostları ilə paylaş: |