kimin nəzərdən keçirdiyi işə deyil, hakimin özünə aiddir. Be-
ləliklə, əgər mühakimə üsulu hər yerdə bəzi ölkələrdə olduğu
kimi, xüsusən də yaxşı dövlət quruluşu ilə fərqlənən ölkələr-
də olduğu kimi qurulsaydı, bu nəzəriyyəçilər heç bir söz
deyə bilməzdilər. Hamı belə mühakimə üsulunu bəyənir,
amma bəziləri belə hesab edirlər ki, qanunun işi bu qadağa-
nı qoymaqdır, digərbri isə əslində bu qanundan istifadə edir
və işə dəxli olmayan heç bir şeydən damşmağa imkan ver-
mirlər (Areopaqda da iş belə qurulub)3 Bu qayda
düzgündür, belə ki, hakimdə qəzəb, həsəd və rəhm hisslərini
doğurmaqla onu kanxdırmaq olmaz: bu kimin isə istifadə
edəcəyi xətkeşi əyməsi kimi bir şey olardı.
Bundan başqa, aydındır ki, məhkəmədə iddiaçılarm işi
faktın özünün sübutundan, yəni, onun olub-olmamasından
başqa bir şey deyildir; faktm vacib olub-olmaması, ədabtli
və ya ədabtsiz olması, yəni qanunvericinin münasibət bil-
dİrmədiyi btitün məsələlərə gəldikdə isə bu barədə hakimin
öz rəyi olmalıdır və qətiyyən bu rəyi iddiaçı olan şəxsdən
mənimsəməməlidir.
Buna görə də, yaxşı tərtib olunmuş qanunlar əsas eti-
ban iiə mümkün qədər hər şeyi özləri тйэууэп edərək ha-
kimlərin ixtiyanna mümkün qədər az şey saxlamalıdırlar,
birincisi, ona görə ki, düzgün düşüncə tərzinə malik, qanun
vermək və hökm çıxartmaq qabiliyyətində olan çoxlu adam
tapmaqdansa bir və ya bir neçə belə adam tapmaq daha
asandır. Bundan başqa, qanunlar insanlar tərəfindən
uzunmüddətli düşüncələr əsasında tərtib olunur, т э Ь к э т э
hökmləri isə sürətlə verilir, buna görə də ədaləti həyata keçi-
rən insanlar üçün ədalətli və faydalı olanı yaxşı seçib-
ayırmaq çətin olur.
Ən vacib səbəb isə ondadır ki, qanunvericinin qərarı
ayrı-ayrı hadisələrə aid olmur, amma gəbcəyə aid olub
ürtıumi xarakter daşıdığı halda, andlı iclasçılar və hakimlər
isə öz hökmlərini indiki zamanda və ayrı-ayrı hallara müna-
sibətdə verirbr ki, bu da çox vaxt onlarda məhəbbət və nif-
4
rət, özbrinin şəxsi faydasmm dərki hissləri ilə bağlı olur;
buna görə də onlar yəni hakimlər və andh iclasçılar, həqiqəti
kifayət qədər aydın görə bilmirbr: onlann öz
şexsi məmnun-
luq və qeyri-məmnunluqları haqqmda düşüncəbri işin
düzgün həllinə mane olur.
Bebliklə, bütün yerdə qalan şeybrdə hakimə imkan
daxilində olduqca az genişlik vermsk lazımdır; məlum faktm
baş verib-verməməsi, əldə olub-olmaması məsəbbrinə gəl-
dikdə isə, bu məsəbbrin həllini tamamib hakimlərin ixtiya
n n a vermək lazımdır, beb ki, qanunverici xüsusi halları qa-
baqcadan görə bilməz.
Belə olduğu halda, aydındır ki, öz düşüncələrində baş-
qa m əsəbbri, məsəbn, giriş hissəsinin və ya nitqin hər bir
hissəsinin məzmununun песэ olması haqqında götür-qoy
edən adamlar isə dəxli olmayan məsəbbrə toxunurlar, ona
görə ki, bu nitqbrin müəllifləri ancaq hakimlərdə məlum
əhval-ruhiyyə yaratmaq məqsədini güdürlər, texniki sübutlar
haqqmda isə heç пэ demirbr, halbuki, ancaq bu yolla enti
mema yaratmaq olar. bütün bunlarm nəticəsində həm xalqa
müraciət, həm də məhkəmə xarakterli nitqbrin eyni metodlu
olmasma baxmayaraq, həm də xalqa xitabən deyibn nitqbr
dövbt baxımından da ayrı-ayrı adamlarm əlaqəbrinə aid
nitqbrdən daha gözəl olsa da, tədqiqatçılar birinci qəbildən
olan nitqbrdən heç söz açmır, amma, onlardan hər biri
məhkəmə nitqlərini müzakirə etməyə cəhd edir.
Bunun səbəbi odur ki, birinci qəbildən olan nitqlərdə
məsəbyə dəxli olmayan şeylərdən danışmaq daha az sərfəli
sayılır, ebcə də birinci qəbil nitqbrdə məkrli sofıstika üçün
daha geniş meydan var və daha çox ümumi marağa malik-
dir: burada hakim ona çox yaxından dəxli olan işbri müha-
kimə edir, beb ki, o, işin natiqin dediyi kimi olduğunu anc
aq sübut etməlidir. Məhkəmə nitqlərində isə bu kifayət dey
il, amma dinbyicini öz tərəfmə çəkmək üçün faydalıdır,
çünki, burada hakimin qəran ona yad olan işbrə aiddir,
odur ki, hakimlər əslində mühakimə etmirbr, ancaq işi
5