Artur Rejter
Epitet w twórczości Gustawa
Herlinga-Grudzińskiego
Język Artystyczny 11, 92-109
2001
Artur Rej ter
Epitet
w twórczości Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
Gustaw Herling-Grudziński to twórca wszechstronny, posługujący się roz
maitymi formami pisarskimi. Wśród jego spuścizny dostrzec można zarówno
gatunki sensu stricto artystyczne, jak opowiadanie czy powieść, ale także
wiele realizacji genologicznie pogranicznych, na przykład esej, dziennik. Kry
tycy jego twórczości zauważają często wrażliwość, dogłębność i wieloznacz
ność w obrazowaniu rzeczywistości i uznają te cechy za kluczowe dla twór
czości Grudzińskiego, zarówno w odniesieniu do prozy typowo artystycznej1,
jak i bardziej użytkowej1
2. Dostrzega się również zainteresowanie pisarza
innymi — poza literaturą — dziedzinami sztuki, uwypukla jego zdolność
twórczego reagowania na otaczający świat, a także uwrażliwienie na prawdę
jako fundamentalną wartość humanistyczną3. Jest więc Herling-Grudziński
twórcą wszechstronnym, trudno go jednoznacznie ocenić, niemożliwe jest
także objęcie jego pisarstwa w sposób Jedynie słuszny” czy .jedynie dopusz
czalny”. Dotyczy to również warstwy stylistycznej jego dzieł.
Charakterystyka stylu pisarza może być prowadzona wielotorowo. Jedną
z dróg jest wskazanie podstawowych form i funkcji różnych tropów stylis-
1 S. B a l i ń s k i : Twórcza samotność. W: Herling-Grudziński i krytycy. Antologia tekstów.
Wybór i oprać. Z. K u d e l s k i . Lublin 1997; J. Ł o b o d o w s k i : Skrzydła ołtarza. W: Herling-
-Grudziński i krytycy...-, M. G ł o w i ń s k i :
Muza zmyślonych podróży. W:
Herling-Grudziński
i krytycy...
2 K. S o w i ń s k i :
Widziane od środka. W:
Herling-Grudziński i krytycy...-, K. A. J e l e ń -
ski: Portret dekady z wizerunkiem autora w lewym rogu. W: Herling-Grudziński i krytycy...-,
A. M i c h n i k : Zapis czasu (nad „Dziennikiem pisanym nocą 1980—1984"). W: Herling-Gru
dziński i krytycy...
3 R. N y c z : „Zamknięty odprysk świata". O pisarstwie Gustawa Herlinga-Grudzińskiego-,
S. W y s ł o u c h : Twarze Herlinga-, [. F u r n a l : Między kroniką a mitem; D. K u d e l s k a : Her
ling-Grudziński a sztuka; L. S z a r u g a : Szczerość i prawda; W. K a r p i ń s k i : Proza Herlinga-
Grudzińskiego. W: Herling-Grudziński i krytycy... Por. też inne teksty tejże antologii.
EPITET W TWÓRCZOŚCI GUSTAWA HERLING A-C, RUDZIŃSKIEGO
93
tycznych. Niniejszy artykuł stanowi próbę opisu najbardziej charakterystycz
nych dla twórczości Grudzińskiego typów epitetów i pełnionych przez nie
funkcji.
Epitet jest środkiem stylistycznym, któremu badacze poświęcają za mało
uwagi, choć był uważany przez starożytnych za jeden z tropów retorycznych:
„przydający plastyczności przedstawianemu światu oraz wspaniałości i bo
gactwa wysłowieniu.”4 Jerzy Ziomek w Retoryce opisowej, w rozdziale doty
czącym tropów, nie poświęca epitetowi nawet osobnego akapitu, wspomina
jedynie o nim przy okazji charakterystyk innych środków, na przykład meta
fory czy hiperboli5. Nieco lepiej rzecz przedstawia się w Stylistyce polskiej,
której autorzy poświęcili epitetowi krótki półstronicowy podrozdział. Epitet
umieszczono wśród stylistycznych środków leksykalnych i wyróżniono kilka
jego odmian — ze względu na semantykę: zwykły, przenośny (metaforyczny);
ze względu na formę gramatyczną: przymiotnikowy, imiesłowowy i rzeczow
nikowy oraz ze względu na budowę słowotwórczą: złożony6. Autorzy Słownika
terminów literackich zamieścili jeszcze inne typy epitetów: zdobniczy, stały
(w formie trwałego związku frazeologicznego) oraz metonimiczny7.
Analiza struktury i funkcji epitetu może pomóc w kluczowych badaniach
dotyczących poetyki danego twórcy, prądu czy okresu literackiego. Nieliczne
próby opisu epitetu, na przykład przez pryzmat funkcji składniowej i charak
terystyki semantycznej, pokazują, iż podobne analizy pomagają uchwycić
istotne — choć nierzadko niezwykle subtelne — różnice między pisarstwem
twórców wywodzących się z tej samej epoki literackiej8.
Ponadto obserwacja epitetu jako środka artystycznego wyrazu w utwo
rach danego twórcy może stanowić również przyczynek do charakterystyki
jego stylu osobniczego. Przy czym należy podkreślić, iż pełniejszy opis stylu
osobniczego możliwy jest tylko wtedy, gdy uwzględni się różne odmiany
gatunkowe (nie tylko stricte artystyczne) znajdujące się w spektrum zainte
resowań twórcy. Pozwala to uchwycić w miarę holistyczny obraz stylu jed
nostki. „Mówiąc o stylu, nie można się ograniczać tylko do środków ję
zykowych, do nacechowanych środków językowych, do odchyleń od różnie
pojmowanej normy itd. Styl to humanistyczna struktura tekstu, to najpierw
sposób widzenia świata, a potem obróbka tworzywa. Stosunek mówiącego
4 M. G ł o w i ń s k i , T. K o s t k i e w i c z o w a , A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , J. S ł a w i ń s k i :
Słownik terminów literackich. Wrocław 1989, s. 126.
5 J. Z i o m e k : Retoryka opisowa. Wrocław 1990.
6 H. K u r k o w s k a , S. S k o r u p k a : Stylistyka polska. Zarys. Warszawa 1959, s. 203.
1 M. G ł o w i ń s k i , T. К o s t k i e w i c z o w a, A. O k o p i e ń - S ł a w i ń s k a , J. S ł a w i ń s k i :
Słownik terminów literackich..., s. 126.
8 D. O s t a s z e w s k a : Stylistyczna funkcja przydawki w „Dafnidzie" Samuela Twardowskiego
i w „Kanikule” Jana Andrzeja Morsztyna. W: „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego” .
Prace językoznawcze, z. 42. Kraków 1974.