Atmosfer dünyanın çevresini saran çeşitli gazlardan oluşan tabakaya atmosfer
Yüklə 111,01 Kb.
|
  ATMOSFER
HAVA DURUMU Hava durumu, belirli bir yerde ve kısa bir süre içinde etkin olan atmosfer koşullarıdır. Hava Durumu ve İklim Arasındaki Farklar: Hava durumu ile iklim arasındaki en önemli fark zaman ve bahsedilen bölge olmaktadır. Hava durumu için çok kısa zaman ve dar alanlardan bahsedilirken iklim için uzun bir zaman ve oldukça geniş bir bölgeden bahsedilir. Buna göre iklim oldukça geniş bir bölge içinde ve uzun yıllar değişmeyen ortalama hava koşullarıdır. İKLİM İklim, geniş bölgelerde ve çok uzun zaman için aynı kalan ortalama hava şartlarıdır. İKLİMİN ELEMANLARI: Sıcaklık, Basınç, Rüzgar, Nem, Yağış BU DERSİN SONUNDA AŞAĞIDAKİ GRAFİĞİ YORUMLAYABİLECEKSİN (Aşağıdaki grafikte bir yerin yıllık yağış ve sıcaklığı gösterilmiştir) 
SICAKLIK (Yeryüzünün Güneş’ten aldığı ısı miktarına sıcaklık denir. Termometre ile ölçülür. Sıcaklığın birimi santigrat derece (°C) dir) SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER
1-Güneş Işınlarının Geliş Açısı Güneş ışınlarının geliş açısı sıcaklığı etkileyen en önemli faktördür. Güneş ışınlarının geliş açısı 4 faktöre göre değişir ve sıcaklıkta buna göre dağılış gösterir.
2-Güneşlenme Süresi Güneşlenme süresi ne kadar fazla olursa sıcaklık o kadar fazla olur. (Kutuplarda 6 ay gündüz yaşandığı halde sıcaklığın yinede düşük olması güneş ışınlarının yere eğik gelmesindendir.) Ocak ayında KYK’de güneşlenme süresi GYK’ye göre daha azdır. Temmuz ayında ise daha fazladır.
Sıcaklık her 200 metre yükseldikçe ortalama 1C azalmaktadır. Dağların yüksek kesimlerinde kalıcı karların bulunması Bir dağ yamacı boyunca yükselen havanın yağış bırakması Aynı enlemlerde farklı yüksekliğe sahip yerlerde sıcaklık değerlerinin farklı olması (Örnek: Ege ve Doğu Anadolu) Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak bitki kuşaklarının oluşması Yükseldikçe sıcaklığın azalmasına bağlı olarak tarım ürünlerinin olgunlaşma sürelerinin uzaması 4-Karalar ve Denizler (Karasallık-Denizellik) 
Karalar çabuk ısınıp çabuk soğur, denizler geç ısınıp geç soğur. Karalar çok ısınıp çok soğur, denizler az ısınıp az soğur. Denizler karalara oranla geç ısınıp geç soğuduğu için; karasal (denize uzak) iklimlerde KYK’de en sıcak ay temmuz, en soğuk ay ocak iken, denizel iklimlerde en sıcak ay ağustos, en soğuk ay şubattır. KYK’de karaların alanı GYK’ye göre daha fazla olduğundan kışın soğuma, yazın ısınma daha fazla olur. Bu da yıllık sıcaklık farkını artırır. Yine bu nedenle KYK’de izoterm eğrileri daha fazla sapmaya uğrar. Türkiye’de Akdeniz kıyıları kış aylarında Güney Doğu Anadolu’dan daha ılık olurken, yaz aylarında denizin etkisiyle daha serin olmaktadır. Bunun sebebi denizelliktir 
5-Okyanus Akıntıları Denizlerdeki yoğunluk, tuzluluk, seviye, sıcaklık farkları denizlerde akıntılar oluşturmaktadır. Ekvatordan kutuplara doğru giden akıntılar geçtikleri bölgenin sıcaklığını artırırken (sıcak su akıntısı), kutuplardan ekvatora doğru giden akıntılar sıcaklığı düşürmektedir (soğuk su akıntısı). Örneğin Meksika Körfezi’nden hareket eden Gulf-stream sıcak su akıntısı Batı Avrupa kıyıları boyunca kuzeye doğru hareket eder ve etkili olduğu yerlerde kış sıcaklığını yükseltir. Bu yüzden Batı Avrupa, aynı enlemlerde yer alan Sibirya’ya oranla daha sıcak olmaktadır. 
6-Rüzgarlar Ekvatordan kutuplara doğru esen rüzgarlar sıcaklığı artırır. Kutuplardan ekvatora doğru esen rüzgarlar sıcaklığı düşürür. Örneğin; Türkiye’de kuzey sektörlü rüzgarlar (poyraz,yıldız,karayel) sıcaklığı düşürürken, güney sektörlü rüzgarlar (lodos,kıble,keşişleme) sıcaklığı yükseltir. Ayrıca kara ve denizlerin farklı ısınmalarından dolayı denizlerden karalara doğru esen rüzgarlar kışın sıcaklığı artırır, yazın ise sıcaklığı azaltır. 7-Nem Nem miktarı deniz ve göl kenarları ile sıcak ve alçak bölgelerde fazla iken, denize uzak, soğuk ve yüksek bölgelerde azdır. Nem bir yerin fazla ısınmasını ve soğumasını önleyerek günlük ve yıllık sıcaklık farkını azaltır. Dönenceler çevresindeki çöllerde havadaki nem çok azdır. Bundan dolayı gündüz aşırı ısınma olurken geceleri ısı kaybı nedeniyle aşırı soğuma olur. Kış mevsiminde havanın bulutlu olduğu günler yerin ısı kaybı azaldığı için daha ılık geçer. Bulutsuz günlerde ise ısı kaybı daha fazla olduğundan kuru ve ayaz bir hava yaşanır. Türkiye’de Doğu Karadeniz kıyılarında nem miktarı fazla olduğu için günlük ve yıllık sıcaklık farkı azdır. İç Anadolu gibi denize uzak yerlerde nem miktarı az olduğu için günlük ve yıllık sıcaklık farkı artar, yazın aşırı ısınma kışın aşırı soğuma meydana gelir. 
8-Bitki Örtüsü Bitki örtüsünün gür olduğu yerlerde terlemeden dolayı nem miktarı artar ve bu da sıcaklık farkının biraz daha az olmasına neden olur. Bitki örtüsünün az olduğu yerlerde ise nem az olduğu için sıcaklık farkı biraz daha fazla olur. Ormanlık alanlarda gece sıcaklık açık alanlara göre biraz daha fazla olur. SICAKLIK DAĞILIŞINI ETKİLEYEN FAKTÖRLER-ÖRNEKLER *Akdeniz bölgesinin ortalama sıcaklığının Marmara bölgesinden daha sıcak olması-enlem *Kalıcı kar sınırının ekvatora doğru yaklaştıkça yükselmesi ve ekvatorda hiç kar olmaması-enlem *Türkiye’de yaz mevsimi yaşanırken Arjantin’de kış mevsiminin yaşanması-eksen eğikliği *Türkiye’de Ocak ayı ortalama sıcaklığının Temmuz ayı ortalama sıcaklığından az olması-eksen eğikliği *Kuzey kutup noktası 6 ay gibi bir süre gündüz yaşadığına göre güneşlenme süresi oldukça fazladır. Ancak buna rağmen sıcaklığın az olmasının nedeni-enlem *Gün içerisinde sıcaklığın değişiklik göstermesinin nedeni-günlük hareket *İstanbul’da 24 saat içerisinde sıcaklığın değişiklik göstermesinin nedeni-günlük hareket *Karadeniz bölgesinde dağların kuzeye bakan yamaçları ile güneye bakan yamaçlarında bitki örtüsünün farklılık göstermesi-bakı *Dağların yüksek yerlerinde kalıcı karların bulunması-yükselti *Türkiye’de batıdan doğuya doğru gidildikçe sıcaklığın azalması-yükselti *KYK’de yazın ısınmanın, kışın soğumanın GYK’ye oranla fazla olmasının nedeni-kara ve denizlerin dağılışı *Denizlerden karalara doğru esen rüzgarların kışın ılıtıcı, yazın serinletici etki yapması-kara ve denizlerin dağılışı *Kuzeybatı Avrupa ile Sibirya aynı enlemlerde olduğu halde Kuzeybatı Avrupanın Sibirya’dan daha sıcak olması-okyanus akıntıları *İzmir ve Uşak aynı enlemlerde yer aldığı halde Uşakta günlük sıcaklık farkının fazla olması-nem,karasallık BASINÇ Atmosferde bulunan gazlarında belli bir ağırlığı vardır ve yerçekimi etkisiyle bu gazlar bulundukları yere basınç uygular. Atmosferin uygulamış olduğu bu basınca atmosfer basıncı yada hava basıncı denir. Basınç barometre ile ölçülür. Atmosfer basıncı iklim ve hava olaylarında önemli etkiler yapar. Özellikle rüzgarların oluşumunda temel etken basınçtır. Ortalama basınç değeri 1013mb olarak bilinir. Bu değerden daha yüksek olan basınç yüksek basınç (YB), bu değerden daha alçak olan basınç alçak basınç (AB) değerleridir. Yüksek basınç atmosferin yere daha fazla ağırlık uygulaması olarak düşünülebilir. Alçak basınç ise havanın (atmosferin) yere daha az basınç uygulaması olarak düşünülebilir.
1-Sıcaklık Basıncı etkileyen en önemli faktör sıcaklıktır. Sıcaklığın fazla olduğu yerlerde ısınan hava genleşerek yükselir ve yere uyguladığı basınç azalır. Soğuyan hava ise ağırlaşır ve alçalarak yere yakın yerlerde yoğunlaşır. Böylece soğuk yerlerde yüksek basınç oluşur. Sıcaklığa bağlı olarak oluşan basınca Termik Basınç denir. Ekvator ve çevresinde sıcaklık fazla olduğu için buralarda Termik Alçak Basınç (TAB) oluşur. Kutuplar ve çevresinde sıcaklık az olduğu için buralarda Termik Yüksek Basınç (TYB) oluşur. 2-Dinamik Etken (Dünyanın günlük hareketi) Dünyanın kendi ekseni etrafında dönmesi sonucu dinamik basınç alanları oluşur. Dünyanın bu günlük hareketi sırasında atmosferdeki gazlar hareketin etkisiyle savrularak belirli bazı yerlerde yoğunlaşır bazı yerlerde ise seyrekleşir. Böylelikle 30 derece enlemlerinde AB, 60 derece enlemlerinde ise YB oluşur. 3-Yerçekimi Yeryüzündeki bütün maddelerin yerçekimi etkisinden dolayı ağırlığı vardır. Havanın ağırlığıda vardır. Dünyanın kendine has geoid şeklinin sonucu olarak dünya kutuplardan basık ekvatordan şişkindir. Buna bağlı olarak kutuplarda yerçekimi ekvatora göre daha fazladır. Bu durumda yerçekiminin fazla olduğu kutuplarda havanın ağırlığıda fazla olacağı için gazlar yere doğru yoğunlaşır ve yüksek basınç oluşturur. Kısacası kutuplarda basınç fazla ekvatorda az olur. 4-Yükselti Yüksekliğin fazla olduğu yerlerde gazlar seyrekleşir ve alçak basınç oluşur. Bunun iki sebebi vardır. Birincisi yükseldikçe yerçekimin etkisi azalır ve gazlar seyrekleşir. İkincisi ise yüksek dağlık alanlarda etrafı açık olduğu için gazlar etrafa yayılır ve basınç azalır. Termik ve Dinamik Basınç Kuşakları (sürekli basınç merkezleri) 
Yandaki şekilden yararlanarak TAB ve TYB ile DAB ve DYB merkezlerinin nerelerde ve nasıl olduğuna bakalım. Kutuplar soğuk olduğu için buralarda hava soğumadan dolayı ağırlaşarak aşağılara doğru çöker ve yüksek basınç oluşturur. Şekil üzerinde 90 derece enlemlerinde oluşan basınç kuşakları bu şekilde oluşmuştur. 60 derece enlemlerinde dünyanın kendi ekseni etrafındaki hareketinden ortaya çıkan savrulmanın etkisiyle buradaki gazlar yükselmeye uğrar. Böylece bulunduğu bölgede hava yükseldiği için basınç azalır. 30 derece enlemlerinde yine dünyanın kendi ekseni etrafındaki hareketi ile doğan savrulmanın etkisi gazların bu sefer alçalmasına sebep olur. Böylece alçalan gazlar yeryüzüne yakın yerlerde yığılarak yüksek basınç alanlarını ortaya çıkarır. 90 derece enlemlerinden 60 derece enlemlerine gelen hava akımı 60 derece enlemlerinde yükselmişti. Bu sefer 60 derece enlemlerinden yüksekten doğru gelen hava akımı savrulmanın etkisiyle 30 derece enlemlerinde alçalmaya başlayarak bulunduğu yere basınç yapmıştır. 0 derece enlemlerinde yani ekvatorda sıcaklığın fazla olmasından dolayı alçak basınç alanları oluşur. Sıcaklıktan dolayı genleşen gazlar hafifleyerek yükselir ve bulunduğu yere yaptığı basınç azalır. Sıcaklığa bağlı olarak termik basınç kuşakları oluşmuştur. Farklı basınç alanları arasında basınç farkından doğan hava akımı olur. Bu hava akımı her zaman yüksek basınçtan alçak basınca doğru olur.
Yüksek basınç alanlarında hava alçalıcı hareket gösterir. Bu yüzden yere uygunanan basınç artar. Alçalan hava kütlesinde soğuma ve yoğunlaşma olmayacağı için yağış ta oluşmaz. Bu yüzden yüksek basınç alanlarında hava açık ve güneşlidir. 30 derece enlemlerinde yüksek basınç alanı olduğu için yağış yoktur. Bu enlemlerde çöllerin yer almasının sebebi de budur. Yatay Yönlü Hava Hareketleri Yüksek basınç alanlarında alçalan hava kütlesi yere değdikten sonra etrafa doğru yayılmaya başlar. Yani merkezden çevreye doğru yatay yönlü bir hava hareketi başlar. Bu hareket kuzey ve güney yarımkürelerde dünyanın kendi ekseni etrafındaki hareketinden dolayı farklı yönlerde sapmaya uğrar. Alçak basınç alanlarında basınç az olduğu için bu boşluğu çevreden gelen hava doldurur. Yüksek basınç alanlarından gelen hava dünyanın kendi ekseni etrafındaki dönüşünden etkilenerek sapmaya uğrayarak gelir. Çevreden gelen bu hava gelmeye devam ettikçe buradan yükselmeye başlar ve dikey yönlü bir hava hareketi başlar. Kuzey ve güney yarımkürelerde sapmanın yönünü daha iyi anlayabilmek için bir takım kodlamalar işimizi kolaylaştırır. Kuzey yarım kürede ok lar "S" harfine benzer bir şekil oluştururken, güney yarımkürede "Z" harfine benzer bir şekil oluşturur. RÜZGARLAR Yüksek basınç alanlarından Alçak basınç alanlarına doğru olan yatay yönlü hava hareketine rüzgar denir. Rüzgar ölçen alete anemometre denir. 
Rüzgarların Sıcaklığa Etkisi Rüzgarlar gittikleri yerlere geldikleri yerlerin sıcaklığını taşırlar. Yani soğuk bir yerden sıcak bir yere giden rüzgar, gittiği yerde sıcaklığı azaltır. Aynı şekilde sıcak bir yerden soğuk bir yere giden rüzgarda gittiği yerde sıcaklığı arttırır. Yandaki şekilde esiş yönleri belirtilen rüzgarların sıcaklığa etkisi aşağıda verilmiştir.
Rüzgar Çeşitleri 1-Sürekli Rüzgarlar 
Sıcaklığa bağlı olarak ekvatorda termik alçak basınç alanı ile kutuplarda termik yüksek basınç alanı oluşmuştu. Bir de dünyanın günlük hareketi sonucunda 30 ve 60 enlemlerinde dinamik basınç alanları oluşmuştu. Termik ve dinamik basınç alanları arasında oluşan yatay yönlü hava hareketleri sürekli rüzgarları ortaya çıkarır. Bu rüzgarların yönlerinde yıl içinde yada gün içinde bir değişiklik olmadığı için sürekli rüzgarlar olarak adlandırılmıştır. Kutuplardaki Termik yüksek basınç alanlarından 60 derece enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen sürekli rüzgarlara kutup rüzgarları ismi verilir. 30 derece enlemlerindeki dinamik yüksek basınç alanlarından 60 derece enlemlerindeki dinamik alçak basınç alanlarına doğru esen sürekli rüzgarlara batı rüzgarları ismi verilir. Bunlara batı rüzgarları ismi verilmesinde, kuzey yarım kürede sağa doğru sapan bu rüzgarın Avrupa'nın batı kıyılarında sıcaklığı arttırması rol oynamıştır. Kutup rüzgarları ve batı rüzgarları dışında bir de Alize rüzgarları vardır. 30 derece enlemlerindeki yüksek basınç alanlarından ekvatordaki alçak basınç alanlarına doğru esen rüzgarlara Alize rüzgarları adı verilir.
Yılın farklı mevsimlerinde farklı yönlerde esen rüzgarlara mevsimlik rüzgarlar denir. Mevsimlik rüzgarların en önemlisi Muson Rüzgarlarıdır. Muson Rüzgarları Kara ve denizlerin farklı ısınmaları sonucunda kara ile deniz arasında yer değiştiren basınç merkezleri sebebiyle oluşurlar.
3-Yerel Rüzgarlar Yerel rüzgarlar günlük etkili olan ve dar alanda etkili olan rüzgarlardır. Bunlardan en önemlisi meltem rüzgarlarıdır. Meltem Rüzgarları Kara ve denizlerin bir de dağ ve vadilerin gün içinde farklı ısınmaları sonucu oluşan günlük rüzgarlardır. Farklı ısınmaya bağlı olarak yüksek basınç merkezleri ile alçak basınç merkezleri yer değiştirir. Buna bağlı olarak rüzgarlar da gece ve gündüz yön değiştirerek eserler. Sıcaklığa bağlı olarak oluşan rüzgarlarda olduğu gibi meltem rüzgarlarında da kara ve denizlerin farklı ısınmaları etkili olup sıcak olan yerler Alçak Basınç (AB) alanlarıdır. Soğuk olan yerler ise Yüksek Basınç (YB) alanlarıdır. Ve rüzgar daima YB alanlarından AB alanlarına doğru eser.
Föhn (Fön) Rüzgarları Deniz üzerinden gelen nemli hava kütlesinin dağ boyunca yükselerek yağış bıraktıktan sonra dağın diğer yamacında kuru hava olarak esmesiyle oluşan rüzgarlardır. Hava kütlesi yükseldikçe her 200 metrede 1 derece soğurken, alçalırken sürtünmenin etkisinden dolayı her 100 metrede 1 derece ısınır. Alçalma esnasında ısınma sürtünmenin etkisinden dolayı fazla olmaktadır. İşte bu sebepten dolayı fön rüzgarları kuru esen ısıtıcı erki yapan rüzharlardır. Yükseldikçe her 200 metrede 1 derece soğuyan havanın alçaldıkça da yine her 200 metrede 1 derece soğuması gerekirdi. Ancak alçalma sırasındaki sürtünme kuvvetinin etkisi havanın ısınmasını hızlandırmaktadır. Bu sebeple alçalırken her 200 metrede değil de her 100 metrede 1 derece ısınmaktadır. 1-Estiği yerde havanın ısınmasını sağlar. 2-Ekinlerin erken olgunlaşmasına sebep olur. Bazen ekinlerin kurumasına sebep olur. 3-Karların erken erimesine sebep olup çığ tehlikesi oluşturur. Avrupa'da etkili olan diğer yerel rüzgarlar: Sirokko: Büyük Sahra'nın kuzeyinden Cezayir,Tunus,İspanya,Sicilya ve İtalya kıyılarına doğru esen sıcak ve kuru rüzgarlardır. Hamsin: Kuzey Afrika ve Arabistan'da, güney ve güneydoğudan esen sıcak,kuru ve tozlu rüzgarlardır. Samyeli: Sıcak,kuru ve tozlu bir rüzgardır. Arabistan'ın iç kesimlerinden kuzeybatıya doğru eser. Türkiye'de güney ve güneydoğudan eser. Mistral: Fransa'da kuzey ve kuzeybatıdan esen soğuk kuru ve şiddetli rüzgarlardır. Bora: Adriya Denizi,Dalmaçya ve İstiriya kıyılarında esen şiddetli, soğuk ve kuru rüzgardır. Krivetz: Orta Avrupa'dan Balkanlara doğru esen rüzgarlardır. Sıcaklığı düşürür. NEM Atmosferdeki su buharına nem denir. Miktarı bazen azalan bazen çoğalan ve yağışları oluşturan nem atmosferin en alt katmanı olan troposferde en çok bulunur. 
Maksimum nem: Havanın alabileceği en fazla nem miktarıdır. Maksimum nem sıcaklıkla doğru orantılıdır. Yani sıcaklık arttıkça maksimum nem de artar. Buna bağlı olarak hava kütlesinde nem açığı artar. Mutlak (Gerçek) nem: Havanın içinde bulunan nemdir. Suyun buharlaşması sonucunda atmosferde gerçek nem artar. Yani gerçek nem miktarının çok olması için su ve sıcaklık gereklidir. Bağıl (Nisbi) nem: Mutlak nemin maksimum neme oranıdır. Yani havanın içindeki nem miktarı ile aynı havanın alabileceği en fazla nem miktarının oranıdır. Bağıl nemim çok olması yağış oluşumunu sağlar. Eğer bağıl nem %100'e yakınlaşmışsa yağış başlamıştır diyebiliriz. YOĞUNLAŞMA Yoğunlaşma; su buharının yükselmesi ve bağıl nem oranının artması sonucu ortaya çıkar. Yoğunlaşma miktarına ve oluşumuna göre sis veya bulutları meydana getirir. Sis Oluşumu Nemli hava kütlesinin soğuk zemin ile temas etmesi sonucu sis oluşur. Oluşumuna göre; kara sisleri, kıyı ve deniz sisleri, yerşekli sisleri (orografik sisler) olmak üzere 3'e ayrılır. Bulut Oluşumu Bulut havada asılı tutulan su damlacıkları yığınıdır. Yükselen hava soğumaya ve yoğunlaşmaya başlar. Bu durum bulutları meydana getirir. Bulutlar alçak basınç alanlarında oluşur. Buralarda yükselici hava hareketi olduğu için yoğunlaşma oluşur. Yüksek basınç alanlarında ise alçalıcı hava hareketleri olduğu için yoğunlaşma oluşmaz ve buna bağlı olarak bulut oluşumu beklenmez.
Buharlaşma ile yükselen su buharı soğumaya ve yoğunlaşmaya başlar. Yoğunlaşma sonucu bulutlar oluşur. Eğer hava kütlesi neme doyarsa yani bağıl nem %100 e yaklaşırsa yağış oluşur. Havada asılı tutulan su damlaları asılı duramaz hale gelir ve yeryüzüne düşer. Bütün yağış oluşumları aslında birbiri ile aynıdır. Sadece oluştukları yerler, oluşum şekli farklıdır. Oluşumunda geçirdiği kademeler hepsinde aynıdır. Hepsinde sıcaklıkla beraber buharlaşma oluşur. Buharlaşan su tanecikleri yükselirken soğumaya başlar. Soğuma sonucunda yoğunlaşırlar ve yağış oluşur. Oluşumlarına Göre Yağışlar
Yağış Biçimleri Yağmur ve kar: Hava nem ile doyunca yağış başlar. Eğer hava sıcaklığı 0C'nin üzerindeyse yağmur yağar. Sıcaklık 0C'nin altına inerse kar yağar. Dolu: Kararsız hava kütlelerinde su tanesinin atmosferde yükselip alçalması ve en sonunda yere düşmesi ile dolu oluşur. Dolu oluşumunda hava sıcaklığı önemli değildir. Sıcak havalarda da dolu yağar. Burada önemli olan atmosferdeki dikey yönlü hava hareketleridir. Çiy ve kırağı: Geceleri soğuyan hava ağırlaşıp zemine çöker. Havanın içindeki su taneleri ise zemin üzerinde çökerek ıslaklık bırakır ve buna çiy ismi verilir. Özellikle soğuk zeminler üzerinde daha çok görülürler. Bunlar zemin üzerinde meydana gelen yoğunlaşmış su zerrecikleridir. Hava sıcaklığı 0C'nin altında ise bu su taneleri donarak beyaz bir renge bürünürler ve kırağı ismini alırlar. Çiy ve kırağı oluşumunda sıcaklık farkı önemli bir etkendir. Sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde daha sık görülürler. Kırç: Yükselici hava hareketi olmadığında yere yakın bulunan soğuk hava geceleri zemine çöker. Hava sıcaklığı 0C'nin çok altındadır. Zemin üzerinde buz kristalleri oluşur ve donan her su zerresi buna eklenir. Kırç oluşumu kırağıdan farklıdır. Ayrıca kırç kırağıya oranla daha büyük boyutlardadır. İKLİM TİPLERİ VE ÖZELLİKLERİ Bu konuya kitabınızdan çalışın. İklimlerin özelliklerini (sıcaklık,yağış,bitki örtüsü,görüldüğü yerler vs) öğrenin. Ayrıca iklimlere ait grafikleri yorumlamayı öğrenin. YERİN YAPISI VE OLUŞUMU 
Bundan 4,5 milyar yıl önce meydana gelen büyük bir patlama sonucu uzayda toz ve gaz bulutu oluşmuş, bunlar yoğunlaşıp eriyik kayalardan meydana gelen büyük kayalar oluşturmuşlardır. Bunlardan biriside üzerinde yaşadığımız dünyadır. Soğuma sonucu zamanla dünyanın dış yüzeyinde kabuk oluşmuştur. Yerküre,yeryüzünden yerin merkezine doğru yerkabuğu, manto ve çekirdek denilen 3 katmandan oluşur. Yeryüzünden yerin merkezine doğru inildikçe yoğunluk, basınç ve sıcaklık artar.
Çekirdek ve mantodan sonra en dışta bulunan litosfer yani yerkabuğu tabakası vardır. Yerkabuğu en dışta olduğu için incelemeye açıktır ve insanların yaşadığı coğrafyayı oluşturduğu için en önemli sayabileceğimiz katmandır. Yerkabuğu yerkürenin dış kısmını oluşturan ince bir katmandır. Kalınlığı ortalama 33km civarındadır. Yeryüzünden yerin merkezine kadar olan kısım 6371km olarak kabul edilir ve bu orana göre yerkabuğunun çok ince olduğu anlaşılmaktadır. Yerkabuğu bileşimi ve yoğunluğu birbirinden farklı olan iki katmandan oluşur. Silisyum ve alüminyum bileşiminden oluşan katmana SİAL ismi verilir. SİAL daha çok kıtaların altında kalın okyanusların altında ince olan katmandır. Birde silisyum ve magnezyum bileşiminden oluşan daha yoğun bir katman vardır ve buna SİMA ismi verilir. SİMA ise okyanus altlarında daha kalın kıtaların altlarında daha ince olan bir katmandır. SİAL ve SİMA yerkabuğunu oluşturan farklı iki katmandır ve bunların bileşim ve yoğunluklarının farklı olması yer hareketlerini değişik şekillerde etkilemektedir. SİAL ve SİMA’dan oluşan yarkabuğu manto üzerinde yüzer haldedir ve deprem volkanizma gibi çeşitli iç kuvvetlerin etkisi altındadır.
Yukarıda da bahsedildiği gibi yerkabuğu mağmanın üzerinde yüzer haldedir. Yerkabuğu çeşitli yerlerinden çatlaklıdır ve bu çatlaklar yerkabuğunu levhalara ayırmıştır. Yani yerkabuğu birbirinden farklı büyüklüklerdeki çeşitli parçalardan oluşur. Levha adını verdiğimiz bu parçalar mağmanın etkisiyle hareket etmekte ve iç kuvvetleri oluşturmaktadır. Levhaların hareket etmesi olayına kıtaların kayması teorisi ismi verilir. Yani yer yüzünde oluşan bazı yeryüzü şekilleri ve bazı olaylar kıtaların kayması teorisi ile açıklanmaktadır. Günümüzde bu teori geliştirilerek Levha Hareketleri Teorisi ismini almıştır. Bu teoriye göre günümüzden 465 milyon yıl önde bir arada bulunan kıtalar zamanla birbirinden ayrılmış ve günümüze kadar birçok büyüklü küçüklü levhalardan oluşmuştur. Bu oluşum günümüzde de devam etmekte ve kıtalar yer değiştirmektedir. Levhalar kıtalar ve denizler altında devam ederek biryerlerde birbirleriyle sınır oluştururlar. Bu sınır hatlarında bazen çarpışırlar bazen ayrılırlar bazende yan yana geçerler. Levhaların birbirlerinden uzaklaşmaları sonucu yerin iç kısmındaki mağma oluşan boşluktan yukarı çıkarak okyanus ortası sırtlarını oluşturur. İki okyanusal levhanın çarpışması sonucu derin okyanus çukurları ile volkanik ada yayları oluşur. Japonya irili ufaklı bir çok volkanik ada yayı üzerine kurulmuş olan bir ülkedir. Mariana çukuru okyanus çukurlarından biridir. İki kıtasal levhanın yada okyanusal levha ile kıtasal levhanın çarpışması sonucunda levhalardan birinde kıvrılma ya da kırılmalar meydana gelerek sıradağlar oluşur. JEOLOJİK DEVİRLER 
İÇ KUVVETLER Kaynağı mağma olan kuvvetlerdir. Yeryüzünde şekillendirici faaliyet yaparlar. Kıta oluşumu,dağ oluşumu,volkanizma,deprem,tsunami,sıcak sular iç kuvvetlerin eseridir.
1-Kıta Oluşumu (Epirojenez): Levha hareketleri sonucu suların geri çekilmesi ile kıtalar oluşur. Sular her zaman geri çekilmez bazen de ileriye yani karanın üzerine doğru yükselir ve bu durumda da kıtalar kaybolabilir. Suyun geri çekilmesi ya da ilerlemesi olaylarına deniz ilerlemesi ve deniz gerilemesi ismi veriliyor. Kıtaların oluşumu bunlara bağlıdır. Denizlerin ilerlemesi ve gerilemesi olayı levhaların üzerlerindeki yükle ilgilidir ve bu yük ve denge olayında tektonizma ve iklim en önemli etkendir.
2-Dağ Oluşumu (Orojenez): Levha hareketleri sonucu levhalar birbirlerini sıkıştırabilir. Sıkışan levhaları oluşturan kayaçlar yükselerek dağları oluştururlar. Eğer kayaçlar esnek yapıda ise sıkışma sonucu kıvrılarak yükselir ve kıvrımlı (sıradağlar) oluşur. Bunların yüksekte kalan kısımlarına antiklinal, alçakta kalan kısımlarına senklinal adı verilir. Eğer kayaçlar esnek yapıda değilse sıkışma sonucu kırılır ve kırıklı dağlar oluşur. Kırılma sonucu yükselen kısma horst, alçalan kısma ise graben ismi verilir. 3-Volkanizma: Magmanın yeryüzündeki ve yer kabuğunun çeşitli derinlikteki faaliyetlerine volkanizma denir. Bu faaliyetler oluştukları yere göre ikiye ayrılır. Derinlik Volkanizması Magmanın yer kabuğunun derinliklerindeki çatlaklardan yüzeye doğru olan hareketi sırasında, yüzeye çıkamayan bölümleri çatlaklar arasına sokulur. Bu çatlaklar arasında zamanla kristalleşip katı kütleler haline dönüşür. İç püskürük kayaçlar olarak adlandırılan bu kütlelerin büyük olanlarına batolit, bir damar aracılığıyla yer kabuğunun bir bölümüne sokulmuş olanlarına lakolit ve sill adı verilir. Yer'in derinliklerinden gelen magma bazen çeşitli kütleleri keserek katılaşır. Bu şekilde oluşan kayalara dayk adı verilir. Yüzey Volkanizması Yüzey volkanizmasının görüldüğü alanlar genellikle yerkabuğunun zayıf olduğu kırıklı (fay) bölgeleridir. Buralarda bulunan ve çok derinlere kadar ulaşan kırıklar, magmanın yeryüzüyle olan bağlantısını sağlar. Magmanın, bu kırıklardan yüzeye çıktığı yerlerde volkan konileri oluşur. Volkan konisinin üst kesiminde huni şeklindeki çukurluğa krater, magma haznesi ile bu çukurluk arasındaki kanala ise baca adı verilir.
İnceleyen bilim sismoloji, ölçen alet sismoğraftır. Şiddeti Richter ölçeğine göre belirlenir. Depremin kaynağını aldığı yere İç merkez (Hiposantr),yer yüzünde buna en yakın noktaya da dış merkez (Episantr) denir. Okyanus veya deniz diplerinde olan depremin etkisiyle dev dalgalar oluşur. BunlaraTsunami denir. Oluşumuna Göre Depremler: A)Çökme Depremler: Karstik alanlarda yeraltında kayaların erimesiyle oluşan boşlukların, mağaraların tavanlarının çökmesiyle meydana gelen depremlerdir. Etki alanları dardır. Akdeniz Bölgesi’nde yaygındır. B)Volkanik Depremler: Volkanizma faaliyetleri sırasında oluşan depremlerdir. Etkin volkanların çevresinde görülen depremlerdir. Etki alanları dardır. (Yeryüzünde görülen depremlerin %17’si bu tür depremlerdendir) C)Tektonik Depremler: Yerkabuğunun iyice oturmamış kırık alanlarında görülen en yaygın, en şiddetli depremlerdir. (Yeryüzünde görülen depremlerin %81’i bu tür depremlerdendir) Yüklə 111,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|
