Atrof-muhit muhofazasi
Yüklə 226,51 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 5850100 “ATROF-MUHIT MUHOFAZASI” ta’lim yo’nalishi IV-bosqich talabasi Xolmurzaev Sardor Haqqulovichning
- 1. Umumiy qisim 1.1 G`uzor tumanining ekalogik tafsifin .
- 1.2 Sanoat – ma`shiy chiqindilari hosil bo`lishi.
- 1.3 Sanoat – maishiy chiqindilarni qayta ishlash bo`yich dunyoda qulanilayotgan modernizatsiyalashgan usullari.
|
O   ’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA
MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI QARSHI MUHANDISLIK-IQTISODIYOT INSTITUTI SANOAT TEXNOLOGIYASI FAKULTETI 5850100 “ATROF-MUHIT MUHOFAZASI” ta’lim yo’nalishi IV-bosqich talabasi Xolmurzaev Sardor Haqqulovichning «G'uzor tumani sanoat – maishiy chiqindilar tahlili va modernizatsiyalashgan qayta ishlash usullarini tanlash» mavzusida 
Rahbar: Eshonqulov R.A. Ishni bajaruvchi: Xolmurzaev S.H. Himoyaga ruxsat etildi: «Himoya uchun DAKga yuborildi» Kafedra mudiri: Fakultet dekani: dots. Muradov Sh.O. dots. Haydarov Sh.A. «__» __________ 2013 yil «___» ______________2013 yil Qarshi – 2013 yil MUNDARIJA
KIRISH Vatanimiz tarixida fan va tihnikaning jadal rivojlanishi nomda yangi tehnologiyalarning ishlab chiqarishda kengjoriy etilish natijasida insonni tabiatga ko`rsatayotgan ta`siri tobora tezlashib bormoqda. Inson va tabiat o`rtasidagi munosabatlar murakkablashib ushbu ta`sir tabiy omillar bilanqiyolanadigan darajaga etdi. Shuning uchun ham atrof muhitni muhofaza qilish hozirgi kunda eng dolzarb muammolardan hisoblanadi. Hozirgi vaqitda ishlab chiqarish maskanida ishlash shahar va qishloqlarda turar joylarini toza tutishining epidemologik va gigienih ahamiyati juda katta. Barcha Respublikamiz korxonalarida ishlaydigan, shahar va qishloqlarda yashaydigaan aholi joylarida turli ishlab chiqarish hamda xo`jalik va maishiy chiqindilarning ko`b vaqt davomida tuplanishi patogen mikroblarning kamayishiga olib keladi. Bu esa tabiatga va tabiatdagi barchajonzotlarga katta putur etgazadi. Agarda bu chiqindilar imkon barcha tezda zararsizlantirilmasa u barcha tashqi muhitga ya`ni atmos feraga suvlarga tuproqqa va oziq- ovqat uchun yetishtiriladigan xar xil o`simlik va daraxtlarga hamda binolarga zarar yetkazishi mumkin. O`zbekiston Respublikasi Perizdenti Islom Abdug`anievich Karimov “Ekalogiya hozirgi zamonning keng miqiyosidagi kiskin ijtimoiy mamlakatlaridanbiridir. Uni xal etish barcha xalqlarning manfatlariga mos bo`lib sivlzatsiyaning hozirgi kun va kelajagiga ko`p jihatdan ana shu muammoning hal qilishiga bog`liqdir “ – deb takidlaganlari hammamizga katta masuliyat yuklanadi . O`zbekiston Respublikasining 1992-yil 8-dekabrda qabul qilingan konistutsiyasining 55 – moddasiga “Yer, yer osti boyliklari, suv, o`simlik va hayvonot dunyosi hamda boshqa taabiy zaxiralar umummilliy boylik dir ulardan oqilona foydalanish zarur va ular davlat muxofazasidagi” – deb ko`rsatilgan . Mamlakatimizda qabul qilingan “chiqindilar to`g`risida” gi qonunning 24-moddasida chiqindilarni utilizatsiya qilish chora tadbirlarini izlab chiqish uchun imtiyozlar berilishi takidlanadi. Hozirgi vaqtda Respublikamizda atrof – muxitni muxofaza qilish borasida diqqaatga sazovor ishlar olib borilmoqda. Bunda barcha chiqindilarni 2 yo`l bilan zararlantirish va ulardan qayta foydalanish ko`zda tutilgan ular quydagilardir. 1. Ekalogik usul ya`ni chiqindilarni kompas qilish, issiqxonalarda foydalanish va mukammallashtirilgan chiqindixonalarda zararsiz holatga keltirish – bu usulda murakkab ayroli biologik jarayonda organik moddalar tez chiriydi va o`simliklar tomonidan yaxshi o`zlashtiriladigan holatga keladi. Jarayon gumus modda bilan sentizlanadi. Komposlash maydonlari turarjoylardan maxsus sanitariya himoya zonasida shaxar uchun qulayroq maydonda joylashtiriladi. 2. Chiqindilarni kuydiriladigan sarflaydigan zavdlarga zararsizlantirish. Bu usulning boshqalardan afzalligi shundaki chiqindilar epodemlogik gigilnik tomondan xaf tug`dirmaydigan va tejamkor usuldir. Shning uchun ham dunyo mamlakatlarida bu usuldan keng foydalanilmoqda . bunda chiqindilar uzoq masofaga tashib yurilmaydi yer maydonlari ko`p talab qilishmaydi. Chiqindi yonishidan hosil bo`lgan issiqlik imkoni bo`lgan joylarda ishlatilishi mumkun. Perizdentimiz Islom Abdug`anievich Karimovning “jaxon moliyaviy – iqtisodiy inqirozi , O`zbekiston sharoitida bartaraf etishning yo`llari va choralari” asarida “korxonalarni modernizatsiya qilish, texnik va texnalogik qayta jixozlashning zamonaviy moslashuvchantexnalogiyalarining keng joriy etish “ asosiy vazifalardan biri ekanligi ko`zda tutilgan . Bitiruv malakaviy ishda g`uzor tumaniga bulatotgan qattiq maishiy , sanoat – maishi chiqindilarni va ularni qayta ishlash bo`yicha modernizatsiyalashgan qurulmalar va internet ma`lumotlari asosida o`rganiladi.
50 – yillarning oxiridan biyon yoqilg`i berayotgan tabiy gaz va kondinattikonning eng katta. G`uzor tumanining Qarshi cho`liga tutash adirlarida joylashgan Sho`rtan konidir. Sho`rtan gaz konlari mjmualarining tutashib ketgan hisorning g`arbiy past tog`larining tarmoqlari qirlarida Pachkamar, Toshbuloq, Odamtosh, Qizilbayroq, Paudirgi va boshqa yirik zaxirali konlari bor. G`uzor tumaning iqlimiy xusiyatlari uning geyografik o`rniga ya`ni Evroosiyo materigining ichki qismida degan havzalaridan juda uzoqda joylashgan. O`rata Osiyo geografik o`lkasining markazlaridava shunindek, nisbatan quyi kengliklarida joylashganiga bog`liqdir. Geografik o`rnining bu xususiyatlari tuman iqlimining keskin kontental bo`lishiga intinsiv rdeaktsiya tufayli arit sharoitlarining mavjudligiga sabab bo`ladi. G`uzor tumanida qishda o`rtach xarorat 3,5C ni tashkil etadi. Bu davirda mo`tadil mintaqaning nisbatan sovvuq massasi bilan qoplanadi. Qish oylaridan janubiy g`arbda seklonlar tropic havo massalarini olib kelish tufayli havo isiydi va atmosfera yig`inlarning bo`lishiga oloib keladi. G`uzor tumanida o`rtacha havo harorati 15.6 C ni tashkil etadi. Iliq qishda bir qatorda arqasida havo massalarining kirib kelishi natijasida ayrim yillarda havo keskin soviydi va haroratning apsalyut minimum – 20C gacha pasyadi. Kelit xususiyatlari tifayli tog`li hududlarda yoz tekisliklardagiga qaraganda birmuncha salqin bo`ladi. Jazirama kunlar 3-4 kun davom etadi, kein salqinroq havoning kirib kelishi bilan bog`liq holda harorat biroq pasayadi. Tuproq yozda tez isiydi , uning yuzasi tekisliklarda 60 -70 C gacha isishi mumkin. Bu tumanda sovvuq bo`lmaydigan davr o`rta hisobda 240 kunga tengdir. Demak , bu davrda ko`pgina issiq sevar o`simliklarga kira oladi. Issiq sevar o`simliklarning ko`pchiligi baxorda o`rtacha so`tkalik harorat 10 C dan yuqori bo`lganda o`saaboshlaydi, kuzda sovvuq bo`lganda o`sishdan to`xtaydi. G`uzor tumaning tuproqlari yuzasin murakkab geomarfalogik tuzilish tog` jinslari va iqlim sharoitining xilma – xiligi hamda inson xo`jalik faoliyaining tarixiy xududiy xusuiytlari tufyli hudud uchun o`ziga xos bo`lgan diyarli barcha tuproq turlari tarqalgan tog` oldi Chala cho`l zonasi uchun asosan bo`sh tuproqlar tipi xos bo`lib ular dengiz satxidan 250-230 metirdan 1200-1400 metirgacha baladliklarda , adirlarda va past tog`larning yon bag`irlaridan tarqalgan. Tumanning umumiy harorati ko`rsatilgan. Bo`sh tuproqlar asosan less valessimon yotqiziqlar ustida bazi joylarda esa alliyivial proallyuial va olelyual yotqiziqlar ustida shakilllanadi. Tuproqlar arealida cho`l zonalaridagiga nisbatan aridlik hususiyati biroz past bo`lganligi sababli o`simlik qoplami anchzinch , bo`sh tuproqlarda chirindilarning miqdori ham tuproqlardagiga nisbatan ko`proq. G`uzor tumani tuproqlarning 18% bo`z va asl bo`z 64% tuproqlariga to`gri keladi. Asl bo`z tuproqlari 350 – 400 metirdan 700-800 metirgacha baladlik oralig`da joylashgan past tog`larning yon bag`irlarida tog` etaklaridagi qiya tekislikda vujudga keladi. Tumanni o`zlashtirilmagan bo`sh tuproqlarning chimli qatlamlarida chirindining miqdori 3.5 %gacha yetadi. G`uzor tumaning o`simlik qoplami asosan efermerlar (qisqa muddatlilik) efimiroitlar (qisaqamuddatli vegitatsiyaga ega bo`lgan biroq ildizi orqali qayta rivojlnadigan ko`p yillik o`simliklar) kserotitlar (uzoq qirg`oqchilikka bardosh beradigan cho`l o`simliklari) galositlatlar (sho`rlangan yerlarda va sho`rxonlardao`sadigan sho`r sevar o`simliklar) va pialitotitlar (qumlaeda o`sadigano`simliklar) tashkil etadi. Asosan qo`ng`ir bosh qozi quloq oquray yuyalpiz , mayinshivoq, uning chitir, isisriq va boshqa o`simliklar osadi. Adir mintaqasida sut emizuvchilari diyarli mintaqada uchraydigan tulki, bo`ri, jayra , quyonlar, ko`rsichqon va kalamushlar uchraydi. Sudralib yuruvchilarda qalqontumshuq, o`qilar cho`l toshbaqasi, kaltakeaklar echkemrlar yulmonqoziqlar keng tarqalgan. Adirlarda qushlar keng tarqalgan . 1.2 Sanoat – ma`shiy chiqindilari hosil bo`lishi. Inson o`zidan keyin qattiq sanoat – maishiy chiqindi qoldirmasdan yashay olmaydi. Hosil bo`ladigan chiqindi miqdori turli yillarga bog`liq . Har bir inson o`rtachayilda 250 kg chiqindi to`planishi qabul qilingan. Barcha chiqidilar o`zining marfalogik tarkibi bo`yicha uydagi katigoriyalariga bo`linadi:
Chqindilarni ajratish chiqindilarini klostikatsiyasigaaniq mos kelmaydi , biroq ularni tuman hududidan yo`qotishda bir – biriga o`xshashligi bo`yicha guruxlash imkonini beradi. Qattiq chiqindilar quyidagicha klastikatsiyalanadi. Qattiq maishiy chiqindilar oziq – ovqat chiqindilari oyna, teri, rezena, qog`oz joriy remont chiqindilari darax, tekistel, qadoqlash chiqindilar bo`lib aholini yashashi faoliyati natijasida hosil bo`ladi.
Yirik o`lchamli chiqindilar foydalanish hususiyatlarini yo`qotgan buyum ko`rinishdagi chiqindilar – mebel, maishiy texnik, kompuyuterlar, savdo sotiq jixozlari, ilosipetlar aravalar va boshqalar. Sanoat chiqindilari – islab chiqarish korxonalari chiqindilar – yog`och tekistel chqindilri, teri, rezina gipis, tuzlar, chelaklar, metal qurilish materiallari va yangi qurilish konsturuksiyalari hamda binolarni kapital remont qilish chiqindilari va boshqalar. Aralashgan chiqindilar – bog’ – hovli massivari chiqindilari. Avtotiraspot vositalari extiyojlari qattiq maishiy chiqindilarning umumiy to`planishiga quydagi omillar ta`sir etadi:
Chiqimdilar mahsus (ruxsat etilgan) va shuningdek tabiy ravishda paydo bo`ladigan axlatlarda (ruxsat etilmagan) yig`iladi. Markazlashgan ahlatxonalardagi chiqindilar – yir usti va osti, atmosfera havosa tuproq va o`simliklarni ifloslantiruvchi xafli manbalardir. Murakkab holati shundaki aholiga salomatligiga mamlakatning xozirgi va keyingivlodi uchun riyal xaf soladi. Ma`ishiy chiqindilar muammosi juda ham dolzarb uning qanchlik yechimi axolining me`yori yashash tarzda shaxarlarni sanitar tozaligi atrof muxit muhofazasi va tabiy resurislarini asrash bilan bog`liq. Qattiq maishiy chiqindilar o`zidan kelib chiqishi tirli bo`lgan organik va mineral moddalarni tarkib topadi. Oziq – ovqat chiqindilari , ishlatilgan qog`oz va karton chiqindilari yog`och bo`laklari uyaklar, charim, rezna, plasmassa, metal oyna tosh va boshqalar. Axlat ba`zi inteksion kasalliklarni keltirib chiqaruvchi mikroorganizimlarni rivojlanishi uchun qulay muxit hisoblanadi. Shuning uchun chiqindilarini zararsizlantirmaslik atrof muxitni yoppasiga ifloslsnishi uchun ma`nba bo`lishi mumkun. Hozirgi vaqtda chiqindilarini yig`ish va yo`qotish usullarining hech biri saniar – geginik, texnik – iqtisodiy ko`rsatgichlar bo`yicha talabga javob bermaydi. Hozirgi kunda xam chiqindilarga kereksiz buyum kabi muomila qilish davom etmoqda. Ko`pgina odamlar ularni eng yaxshi ko`zdan uzoqroqqa yashirishni ma`qul ko`rmoqdalar. Shuni aytish kerakki chiqindilar kecha tabiatning elemintlari bo`lgan , ular bilan muamila qilishda birinchi maqsad resurislarni tiklash va xo`jalik aylanmsiga bo`lish lozim bunda tabiat resurislariga bo`lgan talab minimallashadi. Amerika Qo`shma Shitatlarida qattiq maishiy chiqindilarning 41%ni Vengiriyada 33,5 %i Firansiyada 6% i Buyuk Biritaniyada 3%i Yaponiyada faqatgina 3% Rossiya fediratsiyasida 10%chiqindi “juda xafliy” chiqindi kabi kilassitikasiyalanadi. Ko`pgina mamlakatlarida toksil chiqindilar miqdoritoxtovsiz oshib bormoqda. 1.1.- jadval Shahar maishiy-chiqindilar manbai
O`zbekiston hududida qattiq maishiy chiqindilar tashlanadigan 230dan ortiq shaxar va qishloq ahlat honalari mavjud. Ularda taxminan 30 milion metir kub ahlat to`planadi. Ular asosan stixiyali ravishda juxrafiy geologik – gidrogiratik va boshqa shart sharoitlarni kopeliks o`rganmay turib tashkil etilgan. Ularda qattiq maishiy chiqindini zararsizlantirish va ko`mib tashlash iptidoiy usullar bilan amalga oshirilmoqda. Ayniqsa respublikamizning yirik shaxarlarida maishiy cgiqindilarni ishlatish va soxasida murakkab vaziyat vujudga kelgan. Respublikada xalixanuz maishiy chiqindilarni sanoat usulida qayta ishlash masalisi qayt etilgan. 1.3 Sanoat – maishiy chiqindilarni qayta ishlash bo`yich dunyoda qulanilayotgan modernizatsiyalashgan usullari. Dunyo tajribasida hozirgi vaqtda qattiq sanoat maishiy chiqindilarini xaligacha axlatxonalarga olib borish davom etmoqda hosil bo`lgan Sanoat – maishiy chiqindilarni M.D.H da 97% AQSH da 73%ni Buyuk Biritaniyada 90% Germaniyada 70% Shevitsaliyada 25% Yaponiyada 30% taxminan poliganlarga olib boriladi. Qattiq Sanoat – maishiy chiqindilarni axlatxonalarda saqlashning kamchiliklari katta yer maydoni talab etishi bo`sh yer uchaskslarini yo`qligi bilan bog`liq xolda yangi axlatxonalarni tashkillashtirishning murakkabligi Qattiq Sanoat – maishiy chiqindilarning yo`qotilishi ekalogil jixatdan xafliligi (yer osti suvlari va atmosferaga havosining ifloslanishi yoqimsiz xidlarning tarqalishi inson uchun badiy xidlarning chiqishi yong`in xafining paydo bo`lishi va insturuktasining keng tarqalishi va boshalar) Dunyo tajribasida qattiq maishiy chiqindilarni qayta ishlashning to`rta usuli sanoatga qabul qilingan
Har bir uslublar o`zinimng afzaliliklari va kamchiliklari o`zining qo`llash sohalari bor bo`lib ular asosan qattiq maishiy chiqindilarning morfologik tarkibi va reginaal sharoitlariga bog`liq Сhiqindilarni zararsizlantirishning termik uslubiga yoqish gazofikasi va piroliz uslublar kiradi. Yoqish ko`proq qayta ishlangan va ishlatiladigan usul. Bu usul 1200C haroratdan kam kam bo`ladigan usul turi dagi pechkalar amalgam oshiriladi. Chiqindilarlarning organic qismini yonishi natijasida uglerod oksidi, bog`lar , suvlar, azot va oltingurgut oksidi , benzin va dioksinlar hosil bo`ladi. O`zining tarkibida og`ir metallarda turg`un holatini tutgan hollar pechning pastki qismida to`planadi. Yoki semnt ishlab chiqarishda foydalaniladi. Gazitikasiya – konislanmaydigan ko`mirlarni qayta ishlashda metallurgiyada keng ishlatiladigan usul – 600- 1200C haroratda atmosferaga gazitikasiyalanadigan agebtalar (havo, kislarod, suv bug`i, uglerod dioksidi yoki ularning aralashmalari) qaynovchi qatlam bilan uyurmali reyatorlarga yoki pechkalarida amalgam oshiriladi. Reaksiya natijasida sentiz – gaz (H2CO) suyuq simolali moddadan teman benzinapiren va dioksinlar hosil bo`ldi. Gazitikasiya reaksiya tiklanish hususiyatlari bilan muxitga o`tadi. Shuning uchun azot va oltingurgut oksidlari amaliy jihatdan hosil bo`lmaydi. Tumanning massasi 600C harakatda sentiz – gaz massasiga qaraganda 30%ga etishi mumkun. Qazitaksiyada harorati oshirilishi sentiz – gazdagi yuman ulushi kamayadi va 1100Cda haroratda nolga yaqin bo`ladi. Vodorot va uglirod oksidining yunaluchan aralashmasi 1400-1600C haroratta gorilkalarda yoqiladi yoki mitil sipirtini katalitik sintizlash jarayonida ishlatiladi. Gazotikasiyadan sung qolgan zollar suvda aralashadigan qoldiq uglirod va og`ir metallar tuzlardan iborat bulishi mumkun Sanoat va qattiq mayishiy chiqindilarni zarasizlantirishni biylogik uslubi bizning mamlakatlarimizda asosan chitillarda eng kup ishlatradigan uslub hisoblanadi. Ular zollarni bezopirik dioksin va og`ir metallarning turg`n shakillari yuqligini tekshirgandan sung kumish uchun yuborish mumkun Piroliz-eng ko`p o`rganilgan jarayon bo`lib o`tindan aktivlantirilgan ko`mir ishlab chiqarish uchun keng ishlatiladi. Neft tarkibili chiqindilarni piroliz qilish 600-800 C haroratda va ko`mir reatorida olib boriladi. Bunda koks va simala hosil bo`lishi reaksiyasi boradi, yuqori molikulyar birikmalarga past molekulyar birikmalarga suyuq va gazsimon reaksiyalarga parchalanadi, agarda uglevodorodli chiqindilarda oltingurgut bo`lsa bunda ham serovodorod va merkontanlar hosil bo`ladi. Azod va oltingurgut oksidlari amaliy jixatdan hosil bo`lmaydi. 1.2. - jadval Dunyo mamlakatlari bo`yicha maishiy chiqindilarni utilizatsiya qilish taqqosi (yoki nispiy) ko`rsatkichlari% [3].
Cho`ktirish uslubi suv kam aralashadigan modda xosil bo`lishi bilan ionli reaksiyalarga asoslangan va asosan og`ir metallar va radionuklidlarni keytralizasiyalashga samaralidir. Organic moddalarni cho`kirish uslubi ikki tur reaksiyaga asoslangan ikki nuqta kompeleks hosil bo`lish va kiristilizatsiya cho`ktirish guruxlarni nolixlarli bitikillar va nitratlangan uglevodoroddan tozalash uchun ishlatiladi. Reangenlar suyuq hmda gazsimon tozalashda bo`lishi mumkun. Biroq bunda zararsizlantirilgan massa xajmi oshishi kuzatiladi. Oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari muxit boshqaruv uslublari og`ir metallar birikmalari va ridionuklidlarni suvga qiyin aralashadigan gidroksidlarga o`tkazishga shuningdek sianidlar nitradlar tetraxlaridlar va boshqa xiloorganik birikmalarni parchalashga imkon beradi. Yüklə 226,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|