Aygün Ismayilova
Ananiasz Zajączkowski w
Azerbejdżanie
Almanach Karaimski 3, 41-48
2014
Almanach Karaimski
Almanach Karaimski 3 2014
str. 41–48
Ananiasz Zajączkowski w Azerbejdżanie
Aygün Ismayilova
Uniwersytet Warszawski
Wydział Orientalistyczny
Ананий Зайончковский в Азербайджане
Резюме: Статья посвящена описанию научных командировок вы-
дающегося польского востоковеда-тюрколога, профессора Варшав-
ского университета Ананияша Зайончковского в Азербайджан.
Автор в журналe „Przegląd Orientalistyczny” и в архиве Варшавского
Университета нашла 4 документированные сообщения о его по-
ездках с 1956 по 1969 гг. в эту страну. В статье перечислены темы
научных публикаций, с которыми проф. Зайончковский выступал
перед азербайджанскими учеными и подан текст двух заявлений
ученого с просьбой о предоставлении научного отпуска на время
командировок в Азербайджан. Представленная информация также
показывает, что азербайджанские коллеги были глубоко заинте-
ресованы научными исследованиями польского ученого в области
диалектологии тюркских языков и его вкладом в развитие польской
востоковедческой науки.
Ключевые слова: Ананий Александрович Зайончковский, Азербай-
джан, научная командировка, тюркология в Варшаве, тюркология
в Азербайджане
Azerbejdżan mógł być interesujący dla Ananiasza Zajączkowskiego z wielu
względów. Jako obywatel Polski mógł w nim odnaleźć ślady rodaków, którzy na
stale wpisali się w historię tego państwa. Do dziś na ulicach Baku można zoba-
czyć secesyjne i neogotyckie kamienice wzniesione przez polskich architektów,
42
Aygün Ismayilova
takich jak Józef Gosławski, Józef Płoszko czy Eugeniusz Skibiński
1
. Jako Kara-
ima, Azerbejdżan mógł go interesować pod kątem historycznym, gdyż ziemie
tego kraju wchodziły w skład państwa Chazarów, w których to upatrywał
przodków Karaimów. Wreszcie jako mieszkaniec państwa bloku wschodniego
mógł dużo łatwiej, przynajmniej w teorii, wyjechać do Azerbejdżańskiej Socja-
listycznej Republiki Radzieckiej niż do niepodległej Turcji. Z Azerbejdżanem
wiązały go również zainteresowania naukowe dotyczące twórczości Nizamiego
– A. Zajączkowski opublikował dwie wersje słynnego poematu Husräv-u Šīrīn,
pochodzącą z terenów Złotej Ordy
2
i osmańsko-turecką
3
. Ta pierwsza publikacja,
zawierająca oprócz facsimile i opisu manuskryptu także transkrypcję tekstu
oraz słownik, uznawana jest za wybitne dzieło polskiego turkologa
4
.
W pracach Ananiasza Zajączkowskiego były poruszane również zagad-
nienia dotyczące języka azerbejdżańskiego. Dwa jego artykuły ukazały się
w Azerbejdżanie. Pierwszy, pt. Voprosy dialektologii tiurkskich jazykov, został
1
T. Świętochowski, Azerbejdżan, Warszawa 2006, s. 39. Zob. Polacy w Azerbejdżanie,
red. E. Walewander, Lublin 2003; A. Chodubski, Polacy w Azerbejdżanie, Toruń 2004;
R. Elczyn Gyzy Mustafajewa, Rola polskich architektów w kształtowaniu architektury
miasta Baku na przełomie XIX i XX wieku
, Warszawa 2014.
2
A. Zajączkowski, Najstarsza wersja turecka Husräv-u Šīrīn Qutba, cz. I Tekst i cz. II
Facsimile
, Warszawa 1958, cz. III Słownik, Warszawa 1961. Por. tegoż Starejšaja tjurk-
skaja versija poemy Chosrev-u-Širin Kutba
, [w:] Charisteria Orientalia [Festschrift
Jan Rypka], Praha 1956, s. 387-396; tegoż, Opis żałoby (jas) w tureckiej wersji poematu
Husrev-u Šīrīn ze Złotej Ordy
, „Rocznik Orientalistyczny”, 1957, t. 21, s. 517–526; te-
goż, Die früehste türkische Version des Werkes Husrev-u Šīrīn von Qutb, [w:] Akten des
Vierundzwanzigsten Internationalen Orientalisten-Kongresses München
, 28. August bis
4. September 1957
, Wiesbaden 1959, s. 412–417; tegoż, Kutb’un Hüsrev ü Şirin adlı eseri
hakkında
, [w:] VIII. Türk Dili Kurultayında okunan Bilimsel Bildiriler 1957, T.D.K.,
Ankara 1960, s. 159-164; tegoż, Studia nad stylistyką i poetyką tureckiej wersji Husräv-u
Šīrīn Qutba. I. Powtarzanie zwrotów stylistycznych
, „Rocznik Orientalistyczny” 1961,
t. 25/1, s. 31–82, II. Paralelizm w obrazowaniu a układ dwudzielny wiersza, „Rocznik
Orientalistyczny”, 1963, t. 27/1, s. 7–44.
3
A. Zajączkowski, Poemat irański Husräv-u Šīrīn w wersji osmańsko-tureckiej Šeyhi,
Warszawa 1963.
4
A. Sulimowicz, Polscy turkolodzy Karaimi. Od przedmiotu do podmiotu badań, [w:]
Karaimi
, red. B. Machul-Telus, Warszawa 2012, s. 125.
Ananiasz Zajączkowski w Azerbejdżanie
43
opublikowany w roku 1958
5
, drugi zaś, noszący tytuł Srednevekowye pamjatniki
kipčakskogo jazyka
w roku 1964
6
.
Kwestia azerbejdżańska leżała w kręgu zainteresowania polskiej – w szcze-
gólności zaś warszawskiej – orientalistyki. Warto wspomnieć w tym miejscu
chociażby o organizacji wydarzeń kulturalnych dotyczących Azerbejdżanu,
takich jak dni tego kraju, o których czytamy w kronice „Przeglądu Orienta-
listycznego”: „W ramach dni kultury Azerbejdżanu, obchodzonych w Polsce
w drugiej połowie czerwca 1969 roku, odbyły się w Warszawie dwie imprezy
artystyczne. Jedną była zorganizowana w domu Kultury Radzieckiej wystawa
obejmująca malarstwo współczesne i rzeźbę wybitnych twórców azerbejdżań-
skich, drugą – koncert w wykonaniu kameralnej orkiestry azerbejdżańskiego
radia, z udziałem solistów opery i baletu z Baku”
7
.
Zachodziła też wymiana myśli między nauką azerbejdżańską i polską, czego
przykładem mogą być zarówno podróże naukowe Ananiasza Zajączkowskiego,
jak i wizyty azerbejdżańskich naukowców w Polsce. Przykładem tego może być
przyjazd do Warszawy 12 października 1955 r. na Sesję Naukową poświęconą
pięćdziesiątej rocznicy rewolucji 1905 roku, członka Akademii Nauk Azerbej-
dżańskiej SRR, znanego azerbejdżańskiego iranisty, prof. Əbdülkərim Əlizadə,
który w Zakładzie Orientalistyki PAN wygłosił referat na temat wpływu pierw-
szej rewolucji rosyjskiej na kształtowanie się myśli społecznej i życia kulturalne-
go w Azerbejdżanie. Orientaliści z ośrodka warszawskiego wysłuchali referatu
prof. Əlizadə, w którym przedstawił strukturę organizacyjną Wydziału Nauk
Społecznych Akademii Nauk Azerbejdżanskiej SRR oraz działalność naukową
i wydawniczą poszczególnych placówek naukowych.
Prof. Ananiasz Zajączkowski odbył kilka podróży do Azerbejdżanu. W dzia-
le „Przeglądu Orientalistycznego” zatytułowanym „Kronika z życia naukowego
na polu orientalistyki” oraz w aktach Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
odnalazłam informacje na temat czterech wyjazdów Ananiasza Zajączkow-
skiego do Azerbejdżanu:
• od 8 listopada do 20 grudnia 1956 r. – podróż naukowa.
• od 26 listopada do 10 grudnia 1963 r. – podróż naukowa.
5
A. Zajączkowski, Voprosy dialektologii tjurkskich jazykov, „Trudy Instituta Literatury
i Jazyka Nizami”, 1958, t. 2, s. 132–134.
6
A. Zajączkowski, Srednevekowye pamjatniki kipčakskogo jazyka, „Izvestija Akademii
Nauk Azerbajdžanskoj SSR”, 1964, t. 2, s. 123–129.
7
Kronika z życia naukowego na polu orientalistyki, „Przegląd Orientalistyczny”, 1969,
nr 4 (76), s. 80.
44
Aygün Ismayilova
• od 1 do 10 października 1965 r. – konferencja.
• od 25 października do 6 listopada 1969 r. – delegacja oficjalna na zaproszenie
rektora Państwowego Uniwersytetu Azerbejdżańskiego.
Pierwszy wyjazd do Azerbejdżanu miał miejsce w ramach podróży naukowej
uczonego do Związku Radzieckiego w 1956 r., która trwała od 8 listopada do 20
grudnia (w czasie jej trwania w dniach 21.11–27.11 prof. A. Zajączkowski przeby-
wał w Leningradzie). W trakcie pobytu w Baku na zaproszenie Instytutu Lite-
ratury i Języka im. Nizamiego Azerbejdżańskiej Akademii Nauk w dniach 10–13
grudnia 1956 r. wziął udział w zjeździe poświęconym sprawom dialektologii
języków tureckich. Swoje refleksje o tym wydarzeniu zawarł w sprawozdaniu
opublikowanym w „Przeglądzie Orientalistycznym”
8
. Podkreślając znaczenie
dla badaczy takich międzynarodowych spotkań jako okazji do osobistych spo-
tkań i wymiany poglądów oraz publikacji, A. Zajączkowski stwierdził, że choć
„konferencja koordynacyjna do spraw dialektologii tureckiej”, jak brzmiała
jej nazwa oficjalna, była pomyślana jako narada lokalna, wzięli w niej udział
naukowcy z 11 radzieckich ośrodków turkologicznych tak ogólnokrajowych,
jak i regionalnych, prowadzących ożywioną działalność wydawniczą, niestety,
rzadko znaną turkologom z innych krajów. „Jeśli się doda, że w kontaktach
osobistych z kolegami z tych ośrodków można było się dowiedzieć, a często
– dzięki wyjątkowej uczynności delegatów – otrzymać nader rzadkie a cenne
dla dialektologii tureckiej prace, stanie się jasnym znaczenie takiego spotkania
dla turkologa, nieraz odciętego od informacji o bogatym dorobku miejscowej,
regionalnej turkologii” – zauważał
9
. Z wyjazdu tego prof. Zajączkowski przy-
wiózł pokaźny zbiór publikacji, zwłaszcza tych dotyczących zagadnień języka
azerbejdżańskiego – ich listę zamieścił we wspominanym sprawozdaniu.
Poza udziałem w konferencji dialektologicznej prof. Ananiasz Zajączkowski
na zaproszenie Instytutu Wschodoznawstwa Akademii Nauk przedstawił dwa
odczyty: 16 listopada 1956 r. w sekcji Bliskiego i Środkowego Wschodu wykład na
temat: „Najważniejsze prace polskie z zakresu arabistyki, iranistyki i turkologii
w latach 1940–1956”. Referat ten ukazał się potem w czasopiśmie „Sovetskoe
8
A. Zajączkowski, Refleksje pokongresowe (Baku 1956, Taszkent 1957, Ankara 1957, Mona-
chium 1957),
„Przegląd Orientalistyczny”, 1958, nr 1 (25), s. 17–44.
9
Tamże, s. 21.
Ananiasz Zajączkowski w Azerbejdżanie
45
Vostokoviedienie”
10
. Drugi wykład odbył się 19 listopada w sekcji Turcji. Tytuł
wykładu brzmiał: „Uwagi o współczesnym tureckim języku literackim”.
Program pobytu obejmował także inne wystąpienia. Na zaproszenie Aka-
demii Nauk Azerbejdżańskiej SSR w sali Akademii prof. Zajączkowski wygłosił
odczyt pod tytułem: „Pewne zjawiska zachodzące we współczesnym języku
tureckim”. Zaś 13 grudnia podejmowany przez rektora Uniwersytetu w Baku
wziął udział w spotkaniu ze studentami tego uniwersytetu, podczas którego
wygłosił przemówienie w języku tureckim
11
.
Drugi wyjazd odbył się na przełomie listopada i grudnia 1963 r. W tecz-
ce osobowej przechowywanej w Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego
znalazłam podanie skierowane przez Ananiasza Zajączkowskiego do rektora
o udzielenie mu urlopu naukowego na czas wyjazdu: „W związku z wyjazdem
służbowym z ramienia Zakładu Orientalistyki PAN do ZSRR na dwutygo-
dniowy pobyt do Azerbejdżańskiej Akademii Nauk, uprzejmie proszę Pana
Dziekana o udzielenie mi urlopu na czas od 26 listopada do 10 grudnia 1963 r.
włącznie. Na czas mej dwutygodniowej nieobecności upoważniam doc. Józefa
Bielawskiego do pełnienia obowiązków Kierownika Katedry”
12
.
Trzeci wyjazd odbył się w roku 1965. 1 października prof. Ananiasz Za-
jączkowski przyjechał do Azerbejdżanu przez Moskwę i do 10 października
przebywał w Baku na Piątej Wszechzwiązkowej Konferencji Turkologicznej.
Wygłosił na niej referat pod tytułem: „Muḫaddimat al adab” Zamachszariego
podług najstarszego rękopisu z 665 roku hidżry”. Przy okazji pobytu uczone-
go w Azerbejdżanie Radio Baku nadało przemówienie prof. Zajączkowskiego
w języku tureckim, zaś dziennik „Baku” w numerze z 9 października zamieścił
wywiad z uczonym pt.: „Przyjaźń sięgająca czasów Mickiewicza”
13
.
Czwarty wyjazd miał miejsce w dniach 25 października – 6 listopada 1969 r.
i odbył się na zaproszenie rektora Azerbejdżańskiego Uniwersytetu Państwo-
wego w Baku. A. Zajączkowski udał się tam jako przedstawiciel Uniwersyte-
tu Warszawskiego. Polski uczony wziął udział w uroczystościach jubileuszu
50 lecia bakijskiej uczelni, odbył szereg spotkań z naukowcami radzieckimi
oraz wygłosił kilka przemówień, z których jedno było transmitowane przez
10
A. Zajączkowski, O nekotorych rabotach v pol’skom vostokovedenii v oblasti tjurkologi,
arabistiki i iranistiki (1949-1956)
, „Sovetskoe Vostokovedenie” nr 2, 1957, s. 159–160.
11
Kronika z życia naukowego na polu orientalistyki, „Przegląd Orientalistyczny”, 1957,
nr 2 (22), s. 234–235.
12
Pismo z dnia 21 listopada 1963 roku, Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego.
13
Kronika z życia naukowego na polu orientalistyki, „Przegląd Orientalistyczny”, 1966,
nr 1 (57), s. 83.
46
Aygün Ismayilova
radio, zaś pozostałe trzy opublikowała prasa radziecka
14
. Refleksjami z pobytu
na uniwersytecie w Baku podzielił się w wywiadzie udzielonym M. Sieczkow-
skiemu, dziennikarzowi tygodnika „Przyjaźń”. Tak opisał w nim swoje związki
z Azerbejdżanem i kontakty z tamtejszymi naukowcami: „Jeszcze przed wojną
w bibliotece w Paryżu, odnalazłem jeden z rękopisów poematu wielkiego poety
azerbejdżańskiego Nizami pt. „Khusrau i Szirin”. Pracowałem nad nim i opu-
blikowałem go w Polsce. Z okresu lat 1924–1925 datują się moje kontakty z aka-
demikiem Sziralijewem
15
, który przyjeżdżał do Polski. Gościł też u nas znawca
narodów Bliskiego i Dalekiego Wschodu, akademik Sumbat-Zade
16
, utrzymuję
też kontakty z Farchadem Zeinałowem
17
, A. Abdułajewem
18
i innymi. Po raz
pierwszy bylem w Azerbejdżanie w roku 1956 jako oficjalny gość Akademii
na konferencji naukowej poświęconej problemom tureckiej grupy językowej,
W następnych latach również odwiedzałem tę republikę. Wykładałem też na
Uniwersytecie w Baku”
19
.
W teczce osobowej A. Zajączkowskiego odnalazłam prośbę wystosowaną
przez prorektora Czesława Kupisiewicza do Ministerstwa Oświaty i Szkolnictwa
Wyższego (Departament Studiów Uniwersyteckich, Ekonomicznych i Pedago-
gicznych) o umożliwienie Zajączkowskiemu odbycia wspomnianej podróży:
„Uprzejmie zawiadamiam, że w dniu wczorajszym Rektor Uczelni Prof. Dr
Z. Rybicki i Prof. Dr Ananiasz Zajączkowski – Kierownik Zakładu Turkologii
i Iranistyki Instytutu Orientalistycznego, otrzymali zaproszenie od Rektora
Państwowego Uniwersytetu Azerbejdżańskiego w Baku do wzięcia udzia-
łu w uroczystościach jubileuszowych z okazji 50 -lecia tej uczelni jako goście
honorowi.
Uroczystości te odbędą się od 28.10 bieżącego roku do 2.11. Biorąc pod uwagę
fakt, że jest to jeden z najstarszych i najpoważniejszych uniwersytetów radziec-
kich (nie Bakiński, lecz Republikański Azerbejdżański) oraz ze względu na tra-
dycję współpracy między turkologią polską a azerbejdżańską i związki między
14
Kronika z życia naukowego na polu orientalistyki, „Przegląd Orientalistyczny” 1970,
nr 2 (74), s. 172.
15
Məmmədağa Şirəli oğlu Şirəliyev (1909–1991), azerbejdżański turkolog, językoznawca.
16
Əlisöhbət Sumbatzadə (1907–1922), azerbejdżański historyk orientalista.
17
Fərhad Ramazan oğlu Zeynalov (1929–1984), azerbejdżański turkolog, językoznawca.
18
Əlövsət Zakir oğlu Abdullayev (1920–1993), azerbejdżański filolog orientalista.
19
M. Sieczkowski, 50-lecie Azerbejdżańskiego Uniwersytetu w Baku. „Przyjaźń” rozmawia
z prof. dr Ananiaszem Zajączkowskim
, „Przyjaźń”, nr 51 (1090), Warszawa 21 grudnia
1969 r., s. 11.
Ananiasz Zajączkowski w Azerbejdżanie
47
nauką polską i radziecką – Rektorat prosi o dołożenie starań dla zrealizowania
wyjazdu Prof. Dr Ananiasza Zajączkowskiego, który reprezentowałby naszą
Uczelnię na tych uroczystościach. Koszty pobytu łącznie z kosztami podróży
na terenie ZSSR, ponosi Uniwersytet Azerbejdżański w Baku”
20
.
Jak wynika z podanych wyżej informacji, prof. Ananiasz Zajączkowski był na
tyle zainteresowany Azerbejdżanem, jego językiem i kulturą, współpracą z azer-
bejdżańską turkologią, że po pierwszej w nim bytności jeszcze trzykrotnie doń
powracał. Popularyzował również wiedzę o tym kraju w Polsce
21
. Był autorem
hasła Azerbajdżańska literatura w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej
22
. W ty-
godniku „Przyjaźń” opublikował artykuł poświęcony Samedowi Wurgunowi,
znanemu azerbejdżańskiemu poecie. Napisał w nim:
„Wśród związkowych republik radzieckich jedno z najbardziej poczesnych miejsc
zajmuje Azerbajdżan. Kraj ten może się poszczycić wielowiekową kulturą, a dzieje
piśmiennictwa azerbajdżańskiego szeroko rozgłosiły nazwiska takich koryfeuszy
literatury, a zwłaszcza poezji orientalnej, jak Nizami, Fuzuli i inni. Język azerbaj-
dżański należy do grupy języków tzw. tiurkskich, czyli – zgodnie z nomenklaturą
przyjętą w nauce polskiej – tureckich. Ale mistrzowie pióra z Azerbajdżanu two-
rzyli także w języku irańskim i te utwory rozsławiły takich poetów jak Nizami
daleko poza granicami kraju ojczystego, w Iranie, Azji Mniejszej, Azji Środkowej,
Indiach i dalszych obszarach Bliskiego i Środkowego Wschodu”
23
.
Azerbejdżańskim przysłowiom poświęcił artykuł w „Przeglądzie Orienta-
listycznym”, gdzie omówił ich formę, zakres pojęciowy oraz podobieństwa
i różnice w stosunku do przysłów tureckich
24
. Poczynił przy tym uwagi nad
elementami folkloru tureckiego w języku poetyckim Nizamiego i powiązaniach
pochodzącego z Azerbejdżanu poety z rodzimą kulturą
25
.
20
Pismo z dnia 2 października 1969 r., Archiwum Uniwersytetu Warszawskiego.
21
B. Baranowski, K. Baranowski, Historia Azerbejdżanu, Wrocław 1987, s. 239.
22
Wielka Encyklopedia Powszechna PWN, t. I A-Ble, Warszawa 1962, s. 505.
23
A. Zajączkowski, Samed Wurgun – piewca Azerbejdżanu, „Przyjaźń”, nr 24 (386),
Warszawa, 17 czerwca 1956 r., s. 5.
24
A. Zajączkowski, O przysłowiach tureckich i azerbejdżańskich, „Przegląd Orientali-
styczny”, 1957, nr 4 (24), s. 371–396.
25
Por. też A. Zajączkowski, Ze studiów nad twórczością Nizamiego a folklorem tureckim. I.
Przysłowia tureckie Ḫusrev-u Šīrīn (w perskim oryginale Nizamiego i wersji złotoordowej
Qutba)
, „Sprawozdania Polskiej Akademii Nauk”, 1958, z. 1, s. 84–92.
48
Aygün Ismayilova
We wspominanym wcześniej wywiadzie podkreślał znaczenie Azerbejdżanu
dla turkologii:
„Azerbejdżan ma tu rolę szczególną. Ambicje te [chodzi o rolę nauki azerbej-
dżańskiej w stosunku do wszystkich narodów tureckiej grupy językowej – przyp.
autorki] są uzasadnione i mają długą tradycję. Alfabet łaciński, którym dziś
posługują się Turcy, powstał pod wpływem pisowni wprowadzonej w Azerbej-
dżanie, kiedy to najpierw grafię arabską zmieniono na alfabet łaciński, a potem
dopiero na grażdankę, choć z niektórymi znakami łacińskimi. (…) Ostatnio
powstało w tym mieście [Baku – przyp. autorki] nowe pismo „Sowietskaja
turkologia”, zajmujące się ogólnymi problemami naukowymi tej gałęzi wiedzy.
Ważne jest więc podkreślenie roli ośrodka azerbejdżańskiego, jako wiodącego
w zakresie turkologii dla wszystkich zainteresowanych”
26
.
Prof. Zajączkowski był żywo zainteresowany rozwijaniem stosunków nauko-
wych z Uniwersytetem w Baku i wyrażał nadzieje na rozwój azerbejdżanistyki
w ramach kierowanej przezeń Katedry Turkologii Instytutu Orientalistycznego
UW, planował zaproszenie lektora i wymianę stypendialną. Wówczas plany
te pozostały niezrealizowane ze względu na przedwczesną śmierć uczonego
6 kwietnia 1970 r. Swoje urzeczywistnienie znalazły po części dopiero obec-
nie – dzięki współpracy z ambasadą niepodległej już Republiki Azerbejdżanu
z Zakładem Turkologii i Ludów Azji Środkowej studenci warszawskiej tur-
kologii mają możność uczyć się języka azerbejdżańskiego i poznawać kulturę
Azerbejdżanu, a pracownicy zakładu biorą udział w konferencjach naukowych
organizowanych przez azerbejdżańskie uczelnie i placówki naukowe.
26
M. Sieczkowski, 50-lecie Azerbejdżańskiego Uniwersytetu w Baku…, s. 11.
Dostları ilə paylaş: |