157
olunmalıd ır". Demək, əslində SSR Ġttifaqı unitar dövlət id i. Zahiri federativ
quruluĢ pərdəsi altında Kommun ist partiyasının tamamilə sərəncamında olan
"ÜMĠK-in tam hakim d iktaturası" gizlən miĢdir.
"BolĢevik milli siyasətinin" kölgəli cəhətləri sosializm quruculuğunun
"Stalin praktikasında" sosializm ideyalarının özünün deformasiyaya uğraması
prosesində üzə çıxdı. Stalin və onun həmfikirləri " mu xtariyyətləĢdirmə ideyasını
1922-c i ildə həyata keçirə bilməsələr də, o, "incə" Ģəkildə "SSRĠ" adı altında,
əslində, tədricən həyata keçirild i. Bu baxımdan V.Ġ.Len inin 1922 -ci il dekab rın
30-da dediyi sözlər diqqətəlayiqdir: "Mən, gərək ki, rəs mən sovet sosialist
respublikaları Ġttifaq ının məsələsi deyilən məlu m mu xtariyyətləĢdirmə
məsələsinə kifayət qədər ciddi və kifayət qədər kəskin qarıĢ madığ ıma görə,
zənnimcə, Rusiya fəhlələri qarĢısında olduqca müqəssirəm... Ço x təbiidir ki,
özü müzə bəraət qazandırdığ ımız "Ġttifaqdan çıxmaq azadlığı" boĢ bir kağız
olaraq qalır ki, bu da rus olmayan xalqlarə tip ik rus bürokratı olan əsil rus
adamının- velikorus Ģovinistin, əslində əclaf və təcavüzkarın hücumundan
qoruya bilməz"
112
.
Sovet milli dövlət quruculuğuna Stalin in münasibəti sonralar Sovet
Ġttifaqında milli münasibətləri ço x ağır deformasiyaya uğratdı. "Stalinsayağı
totalitar dövlət sistemi" millətlərin hüquq bərabərliyini, onların suverenliyini
heçə endirdi. Əslində SSR Ġttifaqı sovet milli respublikaların ın azad in kiĢafını
təmin etməli o lan bərabərhüquqlu dövlət vahidlərin in Ġttifaq ına çevrilməd i.
Stalin in "sovet milli dövlətçilik" sxemi addımbaaddım müttəfiq respublikaların
müstəqilliy inin ləğvinə, mərkəzləĢdirilmiĢ unitar bürokratik amirlik dövlətinin
bərqərar olmasına doğru aparır, Mərkəz ilə res publikalar arasında təhlükəli siyasi
mey illər yaranırdı ki, bu da son nəticədə Ġttifaqın dağılmasına səbəb oldu.
§ 3. AZƏRBAYCAN SSR TƏRKĠBĠNDƏ NAXÇIVAN MUXTAR
SOVET SOSĠALĠS T RESPUBLĠKAS ININ YARADILMAS I VƏ
DAĞLIQ QARABAĞ MUXTAR VĠLAYƏTĠNĠN TƏġ KĠLĠ
Azərbaycan SSR-yə keçmiĢdən ağır milli problem - Zaqafqaziyada
müstəqil milli liberal-burjua dövlətlərinin mövcudluğu dövründə xüsusilə
kəskin ləĢmiĢ ərazi mübahisələri irs qalmıĢdı. Azərbaycan Respublikası üçün bu
mübahisələri həll etməyin mü xtəlif mərhələləri olmuĢdu: 1918-1920-ci illərdə
ADR vaxtında; 1920-ci ilin aprel-noyabr - Azərbaycan SSR-in elan olunduğu
gündən Ermən istanda sovet hakimiyyəti qurulanadək; 1920 -ci ilin noyabrından
1921-c i ilin fevralınadək, yəni Gü rcüstanda sovet hakimiyyəti qurulana qədər və
nəhayət, ZSFSR-in təĢkilinə və onun SSR Ġttifaqına daxil olmasına qədər
"müstəqil" Zaqafqaziya Sovet respublikalarının fəaliyyət göstərdiyi dövr. Bu
158
mərhələlərdən hər birinin öz xüsusiyyəti, meydana çıxan milli problemləri həll
etməyin cürbəcür incəlikləri var idi.
Bu problemlərin in kiĢafı və həllində regionda ilk növbədə özünün
hakim millətçilik niyyətlərini ardıcıl güdən Rusiya mühüm rol oynayırdı.
Bütünlükdə regionda ərazi mübahisələrinin meydana çıxması və
bunların həlli yollarının axtarıĢı o lduqca mü xtəlif siyasi gerçəklik Ģəraitində baĢ
verird i. Bu qarmaqarıĢıq lıq larda cürbəcür ictimai, sinfi qüvvələrin və
cərəyanların mənafeləri çulğaĢırdı.
Həmin illərdə Azərbaycan ilə Ermən istan arasında mübahisəli ərazilər
kimi əsasən Naxçıvan, Zəngəzur və Dağlıq Qarabağın adları çəkilirdi. Bu "ərazi
mübahisələri" əslində təkcə Rusiya və Qafqazın deyil, habelə Qərb dövlətlərinin
də güclü iri siyasi qüvvələri arasında diplo matik hərrac mövzusu olmuĢdu və bu
qüvvələrdən hər biri öz mənafeyini güdürdü. Naxçıvan, Zən gəzur, Dağ lıq
Qarabağ imperialist tamahları meydanına çevrilmiĢdi. Konkret tarixi məqamda
regionun bu və ya baĢqa respublikasında, xüsusən Azərbaycanda və
Ermənistanda mövcud olan rejimdən asılı o laraq, qüvvələrin nisbəti, maraqları
və təcavüzkar, bunlara müvafiq surətdə həm də mübahisə aparan tərəflərdən bu
və ya digərinin dəstəklən məsi, tərəfkeĢliy i dəyiĢird i.
DaĢnaklar ö zlərinin təcavüzkar antiAzərbaycan fəaliyyəti ilə
Azərbaycan ətrafında dözülməz dərəcədə ağır mühit yaratmıĢdılar. Onlar əhali
arasında fitnəkar Ģayiələr yay mıĢdılar ki, guya Azərbaycanın müsəlman ları,
panislamistləri Ermənistanın ərazisini iĢğal etmək və Türkiyə ilə birləĢmək
istəyirlər. Ermənistanda Sovet hakimiyyətinin elan edilməsi haqqında
Ermənistan inqilab ko mitəsinin teleqramı Bakıya çatan kimi, 1920-ci il noyabrın
30-da
AK(b)P MK Siyasi və TəĢkilat bürolarının birləĢmiĢ iclası
(N.N.Nərimanov, Q.N.Kaminski, Y.D.Stasova, Q.K.Orconikid ze, M.B.Qasımov,
Ə.H.Qarayev, Sarkis (S.A.Danielyan), M.D.Hüseynov A.P.Serebrovski iĢtirak
edirdilər) qərara ald ı: "a)... Sovet və inqilab Ko mitəsi adından Ermənistan
hökumətinə bəyannamə ilə müraciət edilsin; b) Təbrik göndərilsin. Bildirilsin ki,
Sovet Azərbaycanı ilə Sovet Ermən istanı arasında heç bir sərhəd yoxdur".
Qərərarda Zəngəzur, Qarabağın dağlıq hissəsi haqqında məsələyə də
toxunulmuĢ, habelə qeyd edilmiĢdi ki, Sovet Azərbaycanı Sovet Ermənistanı ilə
"qırılmaz hərbi və təsərrüfat Ġttifaqı" bağlamağa hazırdır. Bəyannaməni elan
etmək N.N.Nərimanova tapĢınlmıĢdı
113
.
Qərarda da, N.N.Nərimanovun çıxıĢmda da, 1920-ci il dekabrın 1-də
Bakı Sovetinin iclasında onun elan etdiyi bəyannamədə də Naxçıvan haqqında
məsələ qald ırılmamıĢdı. Lakin ertəsi gün qəzetlərdə dərc olunmuĢ bəyannaməyə
aĢağıdakı fikir əlavə edilmiĢdi: "Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarının əra zisi Sovet
Ermənistanın ayrılmaz h issəsidir"(!). ġübhə yoxdur ki, N.N.Nərimanovun