«Azerbaijan Focus».-2010.-№3.-S.83-96.
AZƏRBAYCANIN AVROXƏZƏR ENERJI TƏHLÜKƏSİZLİYİNDƏ YERI
Robert M. KATLER
Karlton Universitetinm Avropa, Rusiya və Avrasiya Tədqiqatları İnstitutunun baş elmi işçisi
Giriş
Bu məqalədə son hadisələrə tarixi prizmadan baxılır. Birinci hissədə üç əsr ərzində Rusiya-Türkiyə
münasibətlərini diqqət mərkəzində saxlamaqla böyük Cənub-Qərbi Asiya məkanında beynəlxalq siyasətin xülasəsi
verilir. İkinci hissədə son iki onillik ərzində regionun enerji geoiqtisadiyyatı ətraflı araşdırılır. Üçüncü hissə
Azərbaycanın enerji ehtiyatlarının hasilatı və satılması perspektivlərinə dair son hadisələrə həsr edilib. Dördüncü
hissədə yaxın gələcəyə nəzər salınır, Xəzər dənizi hövzəsinin enerji ehtiyatlarının Qara dəniz üzərindən Avropaya
nəqli layihələrinə xüsusi diqqət yetirilir. Sonuncu hissədə isə məqalənin əvvəlində təqdim edilən üç əsr və iki
onillik nöqteyi-nəzərindən son olayların və yaxın gələcəkdə gözlənilən hadisələrin bu xülasəsinə yekun vurulur.
1. Uzaq keçmişdən indiyə baxış: üç əsrin tarixçəsi
Uzunmüddətli tarixi nöqteyi-nəzərdən Avroxəzər metaregionunda hazırkı vəziyyət bənzərsizdir. Bu, yalnız üç
Cənubi Qafqaz ölkəsinin müstəqil dövlət kimi meydana çıxması ilə bağlı deyildir. Əsas əhəmiyyət kəsb edən odur
ki, Utrext sazişi "Avropa Dövlətlər Sistemini həm şərqdən, həm də qərbdən ona daxil olan bütün dövlətlərin onun
istənilən üzvləri arasında hər bir mübahisəyə cəlb edildiyi [tərzdə] vahid birlik [kimi]" yaratmasından etibarən
Rusiya və Türkiyə arasında münasibətlər heç vaxt belə sıx olmamışdır.
1
Birinci Dünya müharibəsi və Sovet İttifaqının yaranmasına qədər ikitərəfli rus-türk münasibətləri, demək olar
ki, həmişə pessimist müstəvidə olmuşdur. XVIII əsrin əsas hissəsi həm Rusiya, həm də Osmanlı imperiyalarının
güclü dövlət olmasına və bir-birinə münaqişəli münasibət bəsləməsinə təsadüf edir. XIX əsrin təqribən üçdə ikisi
boyu, "Avropa razılığı" adlanan dövrdə Türkiyə zəif dövlət idi; Krım müharibəsinə qədər güclü olan Rusiya isə
ondan sonra zəifləmişdi. Krım müharibəsinədək ikitərəfli münasibətlər yüngülləşdirilmiş antaqonizm, sonra isə
aşkar antaqonizm ilə səciyyələnirdi. Sonralar, yəni XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəlində hökm sürmüş Bismark
beynəlxalq sistemi çərçivəsində Rusiya güclü, Türkiyə zəif dövlət olmuşdu; bütün bu dövr ərzində ikitərəfli
münasibətlərə antaqonizm xas idi.
2
XX əsrin əvvəlində qısa bir zamanda ikitərəfli münasibətlərin xarakteri dəyişdi. Birinci Dünya
müharibəsindən sonra istər Türkiyə Respublikası, istərsə də Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqı yeni yaranmış və
zəif dövlət olaraq 1930-cu illərin ortalarınadək, ümumiyyətlə, Qərblə və xüsusilə Böyük Britaniya ilə qarşıdurmada
şərik idilər. Lakin Hitlerin hakimiyyətə gəlməsindən sonra Türkiyə sovet və alman tələbləri arasında qaldığı üçün
türk-sovet münasibətləri pisləşdi. İki dövlətin bu dövrədək olan ortaq zəifliyi onları bir sıra ikitərəfli və çoxtərəfli
məsələlərdə əməkdaşlıq etməyə sövq edirdi.
Beləliklə, sözü gedən dövlətlərin biri və ya hər ikisi beynəlxalq sistemlə müqayisədə güclü olduqda onların
münasibətlərinə münaqişə, hər ikisi zəif olduqda isə əməkdaşlıq xas idi. İkinci Dünya müharibəsindən
fövqəldövlətlər arasında gərginliyin ilk səngiməsinə (1970-ci illərin əvvəlinə) qədər hər iki dövlət beynəlxalq
sistemə münasibətdə daha güclü olmuşdur, lakin iyerarxik ikiqütblü Soyuq müharibə sistemi onların arasındakı
mümkün münaqişələrin qarşısını alırdı. Brejnev hakimiyyətinin sonunda və Qorbaçovun hakimiyyətə gəlməsinə
qədərki dövrdə (1975-1985-ci illərdə) sovet diplomatiyası Türkiyənin regional önəminin artmasından ehtiyat
etdiyinə görə ikitərəfli münasibətlər mənfiyə doğru dönmüşdür.
Soyuq müharibədən sonra keçid dövrü başa çatmasından etibarən (2001-ci ildən indiyədək) unikal vəziyyət
yaranıb; mahiyyətcə o, Birinci Dünya müharibəsindən sonrakı bir yarım onilliyə ən yaxındır. Rusiya və Türkiyə
klassik mənada revizionist dövlət olmuşlar, yəni ikisi də Sovetlərin dağılmasından sonra ümumi beynəlxalq
sistemin yenidən qurulması nəticəsində yaranmış mövcud vəziyyəti (status quo) dəyişməyə can atırlar. İki dövlətin
qarşılıqlı münasibətləri o dərəcədə sıxdır ki, bu münasibəti Rusiya-Türkiyə razılığı adlandırmaq yerinə düşər və
xüsusilə də enerji geoiqtisadiyyatında onlar getdikcə ittifaq yaratmağa yaxınlaşırlar. Birinci Dünya müharibəsindən
sonrakı dövrdən fərqli olaraq, iki dövlətdən heç birini zəif adlandırmaq olmaz. Məhz bu vəziyyət çox önəmlidir.
2. Yaxın keçmiş: son iki onilliyə nəzər
1990-cı illərin əvvəlində SSRİ-nin süqutundan sonra Xəzər dənizi regionunda enerji şəbəkələrinin inkişafını
üç aşkar mərhələyə bölmək olar. Birlikdə götürüldükdə, bunlar məqalənin yekun hissəsində bəhs edilən ümumi
tarixi qövsün birinci metafazasını təşkil edirlər. Bu mərhələlər mürəkkəb sistemlərin təkamülündə müəyyən edilən
1
Frederick L. Schuman, International Politics: The Western State System in Transition (New York: McGraw-Hill, 1941), p. 59.
2
Bu hissədəki müzakirənin əsasında duran təfərrüatlı tarixi icmalla tanış olmaq üçün bax: Robert M. Cutler, "[Russian Imperial and] Soviet
Policy toward Greece and Turkey: A [Comparative International] Systems Perspective," pp. 183-206 in The Greek-Turkish Conflict in the 1990s,
Dmitri Konstasın redaktəsi ilə (London: Macmillan, 1991) http://
www.robertcutler.org/download/html/ch91dc.html
saytında tapıla bilər (30 may
2010-cu ildəki vəziyyətə görə).
üçlü irəliləyiş strukturuna uyğundur (Mürəkkəb sistem dedikdə, onun tərkib hissələrinin davranışını tədqiq etməklə
özünün davranışını öncəgörülməsi mümkün olmayan sistem başa düşülür).
3
Bu mərhələlər peydaolma,
məqsədyönlü özünütəyin (autopoezis) və daxilən təşkil olunmuş uzlaşmadır. Adı çəkilən mərhələlərə adi dildə
"qalxma", "çökmə" və "hopma" demək olar.
Azərbaycana və ümumiyyətlə, Xəzər dənizi enerji hövzəsinə gəldikdə, bu mərhələlər 1993-1998, 1999-2004
və 2005-2010cu illərə təsadüf edir. Beləliklə, Soyuq müharibədən sonrakı beynəlxalq sistemdə ikiqütblüyün
sarsıdılması və onun öhdəsindən gəlmə prosesi beynəlxalq münasibətlərdə (xüsusilə, Avrasiya geoiqtisadi
münasibətlərində) yeni meyllərin yaranması üçün fərqli imkanlar açdı və ikiqütblüyün məhdudiyyətlərindən azad
olub "dibdən qovuqlanaraq" aradan qalxdı. Beynəlxalq münasibətlərdə regional altsistemlərin strukturunun
formalaşmasına aparan həmin meyllərin bəziləri dayanıqlı idi, digərləri isə yox. Dayanıqlı olan meyllər regional
beynəlxalq altsistemlərin strukturlarını təşkil edərək formalaşdı ("çökdü") və dəyişkən, qərarsız qalan ümumi
beynəlxalq strukturdan müəyyən sərbəstlik qazanaraq inkişafını özü istiqamətləndirməyə başladı.
Nəticə etibarilə, 1993-1998-ci illər ərzində ABŞ böyük Cənub-Qərbi Asiyada enerji geoiqtisadiyyatının
əsas kənar iştirakçısı idi; sonradan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) adlanan neft boru kəmərini və
Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii qaz boru kəmərini (həmçinin, Cənubi Qafqaz Boru Kəməri adlanır), habelə
Türkmənistandan Azərbaycana çəkilməli olan, lakin sonradan baş tutmayan Transxəzər Qaz Boru Kəmərini
(TQBK) həyata keçirməsini təşviq etməklə öz təsirini göstərirdi.
Hələ də qlobal və transqitə güc mərkəzlərinin (əsasən ABŞ, Rusiya, Aİ və Çin) regiona güc proyeksiyası
səbəbindən yaranan məhdudiyyətlərə məruz qalan və onlara tab gətirən bu meyllər sonradan "hopdu", müvafiq
dövlətlərin fiziki coğrafiyasında və inzibatı aparatında kök saldı.
Eyni dövrdə Böyük Cənub-Qərbi Asiya məkanında eyni mərhələlərlə, lakin fərqli tərəflərin iştirakı ilə bənzər
bir təkamül yaşandı. Böyük Cənub-Qərbi Asiyada enerji geoiqtisadiyyatının təkamülü üçün təməl əsas
Azərbaycan-Rusiya-Türkiyə üçbucağıdır. Vaxt keçdikcə, əlavə olaraq digər beynəlxalq tərəflər bu üçbucaqda
iştirak etməyə başladılar: 1993-cü ildən etibarən ABŞ, 1999cu ildən Gürcüstan, 2005-ci ildən Avropa İttifaqı.
Nəticə etibarilə, 1993-1998-ci illər ərzində ABŞ böyük Cənub-Qərbi Asiyada enerji geoiqtisadiyyatının əsas
kənar iştirakçısı idi; sonradan Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) adlanan neft boru kəmərini və Bakı-Tbilisi-Ərzurum təbii
qaz boru kəmərini (həmçinin, Cənubi Qafqaz Boru Kəməri adlanır), habelə Türkmənistandan-Azərbaycana
çəkilməli olan, lakin sonradan baş tutmayan Transxəzər Qaz Boru Kəmərini (TQBK) həyata keçirməsini təşviq
etməklə öz təsirini göstərirdi. 1999-2004-cü illər ərzində Gürcüstan adı çəkilən (ABŞ-ın iştirakı ilə artıq dördtərəfli
olan) üçbucağın əlavə bucaq təpəsinə çevrildi, çünki BTC və CQBK boru kəmərlərinin inşası bu ölkənin həm
regionda, həm də onun xaricində enerji təhlükəsizliyinə çox mühüm töhfə verdiyini təsdiq etdi. Sonralar,
2005-2010-cu illər ərzində Avropa İttifaqı da nəhayət regionda öz marağını nümayiş etdirdi: "Nabukko" boru
kəmərini daha aydın şəkildə dəstəklədi, Gürcüstanın müşahidəçi kimi iştirak etdiyi Avropa Enerji İcmasını təsis
etdi, "Ağ Axın" və "Nabukko" boru kəmərlərinin tərkib hissələr kimi daxil edildiyi strateji "Cənub Dəhlizi"
layihəsini irəli sürdü.
Baş verənlərə Rusiya və Türkiyənin cavabı enerji geoiqtisadiyyatında (digər önəmli iqtisadi sahələrlə yanaşı)
əməkdaşlıq, sonra isə razılaşma (az qala ittifaq) yaratmaq idi ki, bu da bir sıra digər məsələlərdə, o cümlədən
Cənubi Qafqazın geosiyasətində iki tərəfin geniş mənada diplomatik yaxınlaşmasının təzahürü idi. İki tərəf arasında
"Mavi Axın" təbii qaz boru kəmərinin tikilməsi barədə 1990-cı illərin sonunda əldə edilmiş razılaşmanın niyyəti
TQBK boru kəməri ətrafında o zaman davam edən danışıqları əngəlləmək idi və bu məqsədə nail oldular.
4
Əslində,
son vaxtlara qədər Rusiya və Türkiyənin müştərək "Cənub Axını" qaz boru kəməri layihəsini bir çoxları haqlı
olaraq "Nabukko" boru kəməri ilə rəqabətdə olması kimi nəzərdən keçirirdilər. "Mavi Axın" layihəsi bu
yaxınlaşmanın əsasını qoysa da, məhz Rusiyanın Prezidenti Vladimir Putinin və Türkiyənin Baş naziri Rəcəb
Tayyib Ərdoğanın müvafiq siyasi rejimləri şəraitində Rusiya-Türkiyə razılığı institutlaşma xüsusiyyətlərini əldə
etməyə başladı.
3. İndi: Azərbaycan Cənubi Qafqaz putasında
On beş il öncəki gözləntilərə baxmayaraq, Azərbaycanın nefti deyil, onun təbii qazı, ilk növbədə "Şahdəniz"
yatağı bu gün beynəlxalq ictimaiyyətin diqqət mərkəzindədir.
5
Bu yataq 2005ci ildə hasilata başladı, birinci
mərhələnin qazı beynəlxalq bazara 2007-ci ildə çıxarıldı. Azərbaycan "Şahdəniz" yatağından ildə 8-9 milyard
kubmetr qaz hasil edir, onun 6.6 milyard kubmetri Türkiyəyə satılır. Planlaşdırılır ki, gələn il "Şahdəniz-1" 8.6
milyard kubmetr qaz verməklə hasilatın zirvəsinə çatacaqdır. "Nabukko" boru kəmərini dolduran isə Şahdəniz-2
3
Ətraflı məlumat üçün bax: [Yaneer Bar-Yam], "NECSI Guide: About Complex Systems,"
http://www.necsi.org/guide/study.html
(30 may
2010-cu ildəki vəziyyətə görə).
4
Ətraflı məlumat üçün bax: "Turkey and the Geopolitics of Turkmenistan's Natural Gas," Review of International Affairs, vol. 1, №2
(Winter 2001): 20-33,
http://www.robertcutler.org/download/html/ar01ria.html
(30 may 2010-cu ildəki vəziyyətə görə)
5
Aşağıdakı hissədə ayrı-ayrı faktların sənədləşdirilməsi ilə maraqlananlar müəlliflə əlaqə saxlaya bilərlər. Göstərilən faktlar cari mətbuatda,
digər sənədlərdə və müəllifin özünün apardığı məsləhətləşmələrdə və müsahibələrdə öz əksini tapmışdır.
qazı olacaqdır. 2016-cı ildə 10-15 milyard kubmetrarası hasilatla işə salınması planlaşdırılan "Şahdəniz-2" sonradan
ildə 22 milyard kubmetrə qədər qaz verəcəkdir.
Türkiyə "Şahdəniz" yatağının planlaş dırılan hasilatı artdığı üçün Azərbaycanın yetərincə əlavə
müştəri tapa bilməyəcəyini zənn edərək səbr etdi. Ankara Anadolu yarımadasının həlledici geoiqtisadi
vəziyyəti qarşısında gec-tez öz şərtlərinin Bakı tərəfindən qəbul ediləcəyinə arxayın idi. Ankara hətta oyun
quraraq "Nabukko" layihəsinin Azərbaycana ehtiyacı olmadığı barədə Bakını inandırmağa çalışdı.
İlk sazişin bağlanması zamanı qazın razılaşdırılmış qiyməti hər min kubmetrə görə 120 ABŞ dolları idi. Bu
arada dünya bazarında qazın qiyməti artaraq həmin rəqəmi iki dəfədən çox üstələdi. İkitərəfli saziş Azərbaycana
yeni qiyməti razılaşdırmaq hüququ verir, lakin Türkiyənin üzərinə yeni qiyməti razılaşdırmaq öhdəliyi qoymur. İlk
qiymət razılaşmasının müddəti başa çatdıqdan sonra Türkiyə qazı almaqda davam edirdi, bu şərtlə ki, sonradan
razılaşdırılan qiymətlə hesablamalar aparıb borcları retroaktiv olaraq bağlasın. Digər və formal olaraq ayrıca
aparılan danışıqlarda "Şahdəniz"in ikinci mərhələsi işə düşəndən sonra Türkiyə üçün nəzərdə tutulan qaz həcminin
artırılması müzakirə edilirdi.
Türkiyə "Şahdəniz" yatağının planlaşdırılan hasilatı artdığı üçün Azərbaycanın yetərincə əlavə müştəri tapa
bilməyəcəyini zənn edərək səbr etdi. Ankara Anadolu yarımadasının həlledici geoiqtisadi vəziyyəti qarşısında
gec-tez öz şərtlərinin Bakı tərəfindən qəbul ediləcəyinə arxayın idi. Ankara hətta oyun quraraq "Nabukko"
layihəsinin Azərbaycana ehtiyacı olmadığı barədə Bakını inandırmağa çalışdı. Bu səbəbdən Türkiyənin energetika
naziri Tanər Yıldız 2010-cu ilin yanvar ayında Türkmənistana səfər edərək bu ölkənin İrana satdığı təbii qazın
həcmini artırmağa xidmət edən qısa boru xəttinin rəsmi açılışında iştirak etdi. Türkiyə hökuməti istəyirdi ki,
Azərbaycan Xəzər dənizinin dibindən keçən qaz boru kəmərinin Türkmənistanın təbii qazını Türkiyəyə və sonra
Avropaya nəql edəcək yeganə marşrut olmadığını bilsin.
Görünür, belə bir taktikanın həyata keçirilməsində Türkiyə Moskvadan ən yüksək hökumət səviyyəsində
dəstək almışdır. "Nabukko" üzrə hökumətlərarası müqavilə Türkiyəyə tranzit gəlirlərinin tənzimlənməsində öz
daxili hüquqi rejimini müəyyən etmək səlahiyyəti vermişdir, hətta o halda ki, həmin rejim bütün qaz ixrac edən
tərəflərin qazın axdığı hər kilometrə görə eyni sabit qiymət ödəyəcəyi prinsipinə zidd olsun. Ərdoğan "Nabukko"
boru kəməri və onun nəql etdiyi qaz üzrə qiymətqoyma və hüquqi tənzimləmə prinsiplərini Aİ ilə razılaşdırmasına
baxmayaraq, kursu dəyişdirdi və 2009-cu il may ayının ortalarında Soçidə Putinlə görüşdükdən az sonra artıq həll
olunmuş məsələləri yenidən qaldırdı. Türkiyənin bu qərarı Rusiyanın "Samsun-Ceyhan" ("Transanadolu") neft boru
kəmərinin tikintisini maliyyələşdirmək və "Mavi Axın-2" adlanan, ilkin "Mavi Axın"ı qərbə və/ya cənuba doğru
(Türkiyədə "Med Stream" kimi tanınan) genişləndirən və bir-birini istisna etməyən iki seçimi nəzərdən keçirmək
razılığının əvəzi (quid pro quo) olduğu kimi təəssürat bağışlayırdı.
Azərbaycan Türkiyə ilə danışıqların uğurla başa çatmasını gözləyərək öz müştəri bazasını genişləndirməklə
məşğul idi. 2008ci ildə Rusiya Azərbaycan təbii qazının hamısını qeyri-məhdud müddətə satın almağa hazır
olduğunu bəyan etdi: bu təklif qəbul olunsaydı, "Nabukko"nu məhv edərdi. Lakin Bakı bu "kommersiya"
təklifindən (yəni qiymətlərin müəyyən edilməsi üçün dünya bazarının qiymətlərinin əsas götürülməsindən)
geosiyasi səbəblərə görə aşkarcasına imtina etmişdir. Buna baxmayaraq, Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft
Şirkəti (ARDNŞ) 2009-cu ilin mart ayında qazın bazar qiyməti ilə Rusiyaya satılması barədə Anlaşma
Memorandumu imzaladı, çünki o zaman Türkiyə və Aİ arasında "Nabukko" şərtlərinə dair fikir ayrılığının aradan
qaldırılmasına ümidlər azalmışdı və bundan başqa, Azərbaycanın "Nabukko"nu dolduracaq "Şahdəniz-2" qazının
Türkiyəyə satış qiyməti və şərtlərinə dair razılıq hələ əldə edilməmişdi.
Rusiya ilə ilkin razılaşma 2010-cu il yanvarın 1-dən etibarən ildə 500 milyon kubmetr həcmində
"Şahdəniz-1" qazının satılmasını nəzərdə tuturdu. Sonradan bu həcm 2010-cu il üzrə ikiqat artırılaraq 1 milyard
kubmetrə çatdırıldı, 2011-ci il üzrə də yenidən ikiqat artırılaraq 2 milyard kubmetr təşkil etməlidir. Bundan əlavə,
Azərbaycan bu il 500 milyon kubmetr qazı İrana satmağa razılaşdı. Bu rəqəm Bakı-Astara boru kəmərinin bərpası
nəticəsində arta da bilər, lakin İran səfirinin ötən il Bakıda bəyan etdiyi kimi çətin ki, həmin rəqəm ildə 5 milyard
kubmetrə çata bilsin.
Azərbaycan "Nabukko" və/ya "Ağ Axın"ı yalnız öz dəniz yataqlarından doldurmaq iqtidarında olsa
belə, beynəlxalq enerji şirkətlərinin və Qərb hökumətlərinin müxtəlif Transxəzər boru layihələri üçün qaz
mənbəyi kimi çoxdan hallandırdığı Türkmənistanın mövqeyinə də müraciət edilməlidir.
Həmçinin, Azərbaycan Bolqarıstana ildə 1 milyard kubmetr qaz satmağa razılıq verdi. Bu qaz nisbətən yeni
olan sıxılmış təbii qaz (STQ) texnologiyasından istifadə edilərək Gürcüstan ərazisi vasitəsilə Qara dəniz üzərindən
təchiz edilməlidir, halbuki bu texnologiya uzun dəniz məsafələrində hələ sınaqdan keçirilməyib. Bu ilin əvvəlində
Batumi Beynəlxalq Enerji Konfransında müzakirə edilmiş STQ variantı maye təbii qaz (MTQ) texnologiyasından
ucuz olsa da, irimiqyaslı dəniz nəqli üçün heç vaxt istifadə olunmayıb. STQ tankerlərinin qiyməti MTQ
tankerlərindən yüksəkdir, lakin STQ üçün bahalı mayeləşdirmə və təkrar qazlaşdırma infrastrukturu lazım deyildir.
Bu ilin yanvarın- da keçirilən Batumi Beynəlxalq Enerji Konfransında MTQ deyil, məhz STQ terminallarının inşası
layihələri müzakirə edildi. Enerji analitikləri hazırda nəql xərclərini hesablamaqla və yoxlamaqla məşğuldurlar, çox
güman ki, onların qərarı son məqamda hansı texnologiyanın seçiləcəyini müəyyən edəcəkdir. Hər halda
Bolqarıstanla ikitərəfli Anlaşma Memorandumu 2011-ci ildə 1 milyard kubmetr qazın nəqlini və bu həcmin sonralar
8 milyard kubmetrə çatdırılmasını nəzərdə tutur.
Azərbaycan "Nabukko" və/ya "Ağ Axın"ı yalnız öz dəniz yataqlarından doldurmaq iqtidarında olsa belə,
beynəlxalq enerji şirkətlərinin və Qərb hökumətlərinin müxtəlif Transxəzər boru layihələri üçün qaz mənbəyi kimi
çoxdan hallandırdığı Türkmənistanın mövqeyinə də müraciət edilməlidir. Yalnız son həftələrdə Türkmənistan
nəinki Rusiyadan, hətta Çindən də yan ötüb öz qaz ixracatı üçün qəti strateji istiqamət seçilməsi təşəbbüsü ilə çıxış
etməklə Xəzər enerji geoiqtisadiyyatında uzunmüddətli əsaslı dəyişikliyə səbəb olmuşdur.
Bu il may ayının sonunda Türkmənistan hökumətinin elan etdiyi kimi, "Türkmənqaz" Dövlət Konserni öz
daxili insan və fiziki resurslarından istifadə edərək "Şərq-Qərb boru kəməri" layihəsini canlandırıb onun ölkənin
daxilində olan hissəsini inşa edəcəkdir (Bu, eyni zamanda, "Mərkəzi Asiya-Mərkəz boru kəməri"nin Rusiyanın
təkidi ilə "Prikaspiyski", yəni "Xəzəryanı boru kəməri" adlandırılan bir hissəsinin bərpasını Qazaxıstanın iştirakı ilə
nəzərdə tutan üçtərəfli layihəni praktiki olaraq məhv edir). Sözü gedən boru kəməri ildə 30 milyard kubmetr qaz
nəql etmək üçün layihələndiriləcəkdir. Layihələndirmə mərhələsinin dərhal başladığı bu boru kəmərinin tikintisinin
beş il ərzində başa çatması gözlənilir. Qazın mənbəyi "Cənubi Yeloten Osman" yatağıdır ki, Böyük Britaniyanın
"Gaffney, Cline and Associates" (GCA) şirkəti onun ehtiyatlarını orta hesabla 6 trilyon kubmetr kimi qiymətləndirir
(mümkün ehtiyat intervalı 4-14 trilyon kubmetrdir).
Yenə də mayın sonunda Türkmənistan Prezidenti Q.Berdıməhəmmədovun Hindistana baş tutmuş ilk
səfərinin proqramına Türkmənistan-Əfqanıstan-Pakistan-Hindistan (TƏPH) boru kəməri layihəsinin müzakirəsi
salınmışdır. Səfər zamanı Q.Berdıməhəmmədov enerji məsələlərində iqtisadi əməkdaşlıq üçün əsas forum kimi
ikitərəfli hökumətlərarası komissiyanın yaradılmasını dəstəklədiyi halda, Hindistan tərəfi TƏPH layihəsinin
yubanmadan həyata keçirilməsində maraqlı olduğunu bildirdi. Dehlidə eyni zamanda ümid edirlər ki, hindistanlı
mütəxəssislər Türkmənistanda neft-qaz kəşfiyyatında, inkişafında və hasilatında iştirak edə biləcəklər. Hindistan
hökuməti layihəyə dəstəyini bəyan edən Asiya İnkişaf Bankının iştirakı ilə texniki ekspertlərin görüşünü keçirməyə
hazırlaşır.
Bundan əlavə, Birləşmiş Ərəb Əmirlikləri (BƏƏ) dövləti də Türkmənistanın qazı uğrunda rəqabətə girişməyə
hazırlaşır. BƏƏnin suveren maliyyə fondunun vəsaitinin 300 milyard ABŞ dollarından çox olduğu bildirilir.
Dubayda yerləşən "Dragon Oil" şirkəti vasitəsilə BƏƏ artıq on ildir ki, Türkmənistanda neft kəşfiyyatı ilə
məşğuldur və hazırda dənizdə perspektivli qaz sahələri üzrə kəşfiyyat hüquqlarının əldə edilməsində mövqeyi
güclüdür. Üstəlik "Nabukko" layihəsini idarə edən Avstriyanın OMV şirkətində 20% pay sahibi kimi BƏƏ dənizdə
kəşf edə biləcəyi qaz üçün ixrac marşrutlarını daha asanlıqla tapa bilər.
4. Yaxın gələcək: Qara dəniz ətrafında maraqlar
Azərbaycan öz təbii qazını mayeləşdirərək onu Qara dəniz üzərindən Avropaya ixrac etmək imkanlarını da
araşdırır. Bu ilin əvvəlində Batumidə keçirilmiş Beynəlxalq Enerji Konfransında "Azərbaycan-Gürcüstan-Rumıniya
İnterkonnektoru" (AGRİ) adlı şirkətin təsis olunması üçün hüquqi çərçivə müəyyən edildi. Buxarestdə yerləşəcək
bu şirkət adını daşıdığı layihənin kommersiya, maliyyə, hüquqi və texnoloji aspektlərini araşdırmalı, o cümlədən
layihənin texniki-iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmasını hazırlamalıdır. Gürcüstanın Qara dəniz sahilində, yəqin ki,
ARDNŞ-ə məxsus Kulevi neft ixrac terminalının yaxınlığında mayeləşdirmə, Rumıniyanın Konstantsa limanında
isə təkrar qazlaşdırma müəssisələrinin tikilməsi layihəyə daxildir. AGRİ-nin nəql potensialı təxminən ildə 7 milyard
kubmetr həcmində proqnozlaşdırılır ki, bunun yalnız təqribən 2 milyard kubmetri Rumıniyanın daxilində
satılacaqdır, qalanı isə müxtəlif boru kəməri və konnektorlarla digər Aİ ölkələrinə nəql edilə bilər. İlk növbədə
Rumıniyadan Macarıstana (Arad-Zeged konnektoru vasitəsilə) və digər Mərkəzi Avropa ölkələrinə birləşmələr
nəzərdən keçirilir.
Qara dəniz hövzəsində MTQ və STQ layihələri heç də kiçik deyildir. Birlikdə götürdükdə (qeyd edək ki,
onlar ayrılıqda da həyata keçirilə bilər), onların buraxılış qabiliyyəti ilk mərhələdə ildə 8 milyard kubmetrə, tam
inkişaf etdirildikdə isə ildə 15-20 milyard kubmetrə bərabərdir. Özlüyündə bu nə "Ağ Axın"ı, nə də "Nabukko"nu
əvəz edə bilər. STQ texnologiyası rentabelli olduğunu göstərərsə, Türkmənistanın təbii qaz yataqlarının inkişafı
qazın Xəzər dənizi və Cənubi Qafqaz yolu ilə Avropa bazarlarına ixrac edilməsi müzakirələrində bir amil kimi
nəzərə alınacaqdır. Lakin MTQ və STQ Qara dəniz layihələri Avropa İttifaqının "Cənub Dəhlizi" strategiyasının
icrasının əvəzi deyildir. Bunlar daha iri, strateji hesab edilən layihələr üzrə qərarların verilməsi və uzlaşdırılmasını
gözləyərək, qısa və orta müddətdə Azərbaycanın qaz ixracı marşrutlarını şaxələndirmək imkanı kimi başa
düşülməlidir.
Avropanın Azərbaycan vasitəsilə Türkmənistandan və nəhayət, Qazaxıstandan almaq istədiyi böyük qaz
həcmləri üçün adı çəkilən layihələrlə müqayisədə "Ağ Axın" sualtı boru kəməri xeyli sərfəlidir. Lakin son illərdə
Xəzər dənizinin Azərbaycana aid sektorunda reallaşdırılan bir sıra kəşflər onu deməyə əsas verir ki, hətta ildə 24-32
milyard kubmetr həcmində qaz ("Ağ Axın", Supsadan Konstantsaya uzanan dənizdibi boru kəmərinin birinci
xəttinin tam dolmasına bərabər olan həcm) bütövlükdə və ya əksərən Səngəçaldan, yəni Xəzərin o tayında yerləşən
və hasilatı sonradan boruya gələcək yataqların gücünə arxalanmadan verilə bilər .
"Nabukko"nu doldurmaq üçün Azərbaycan bu boru kəmərini ildə 8 milyard kubmetr qazla təchiz
etməyə hazırdır və bu yaxınlarda bəyan edib ki, təchizatı 15.5 milyard kubmetrədək, yəni boru kəmərinin
plan həcminin yarıs ına qədər artıra bilər.
Türkiyənin Böyük Millət Məclisi tərəfindən "Nabukko" üzrə hökumətlərarası müqavilənin ratifikasiyası
Avroxəzər boru şəbəkəsinin yetkinləşməsində katalizator rolunu oynadı. Maraqlı nəticələrdən biri "ENI" şirkətinin
icraçı direktoru Paolo Skaroninin "Nabukko" və "Cənub Axını" layihələrinin birləşdirilməsinin mümkünlüyü
barədə şərhində öz əksini tapır. "Qazprom"un qəti açıqlama verib bu təklifdən imtina etməsi maraq kəsb edir.
"Cənub Axını" kimi potensial olaraq bu qədər önəmli layihədə strateji tərəfdaş qismində iştirak edən iki şirkətin bu
cür əsas məsələdə ictimaiyyət qarşısında bir-birinə müxalif çıxması istər-istəməz layihənin ciddiliyi haqqında sual
doğurur. Xatırladaq ki, bu layihənin planlaşdırılan məsrəfi "Nabukko"nun ikiqat qiymətinə bərabərdir və Ərdoğan
birtərəfli olaraq onun imzalanmasının ilin sonunadək təxirə salındığını bildirmişdir.
Xatırladaq ki, Rusiyadan Türkiyəyə Qara dənizin dibi ilə keçən "Mavi Axın" boru kəmərini "ENI"
"Qazprom" ilə birlikdə 1990-cı illərin sonlarında çəkmişdi. "Mavi Axın", əvvəllər də olduğu kimi, hazırda sərfəli
deyildir; Rusiya üçün bu kəmərin çəkilməsi siyasi bir addım idi, onun məqsədi Xəzər dənizinin dibi ilə
Türkmənistandan Azərbaycana (sonra isə Avropaya) qazı ixrac edəcək TQBK boru kəmərinin çəkilməsinə dair o
vaxt müzakirə edilən layihəni dayandırmaq idi və bu məqsədində uğur qazandı.
"Nabukko"nu doldurmaq üçün Azərbaycan bu boru kəmərini ildə 8 milyard kubmetr qazla təchiz etməyə
hazırdır və bu yaxınlarda bəyan edib ki, təchizatı 15.5 milyard kubmetrədək, yəni boru kəmərinin plan həcminin
yarısına qədər artıra bilər. İldə 8 milyard kubmetr qaz üçün İraqla bağlanmış müqavilə mövcuddur (baxmayaraq ki,
Bağdaddakı mərkəzi hökumətlə və Kürdüstan regional hökuməti arasında gəlirlərin bölgüsünə dair mübahisələr bu
müqavilənin icrasını çətinləşdirə bilər). Beləliklə, "Nabukko"nun 31 milyard kubmetr ümumi həcmindən qalanı 7.5
milyard kubmetrə bərabərdir. Türkmənistan Xəzər dənizindəki yataqları və Azərbaycanın artıq lazımi boru
buruqları arasında birləşmə yaratmaqla ildə 10 milyard kubmetr qazı Avropaya nəql etmək üzrə saziş imzalayıb.
Sonuncu sazişi reallığa çevirmək üçün praktiki yolların, həmçinin Türkmənistanın dəniz sahələrini kəşf edən
şirkətlər tərəfindən quyu qazılaraq küllü miqdarda ehtiyatların tapılmasını gözləmək lazımdır.
Rusiya seçilmiş Aİ üzvlərinin milli maraqlarına uyğun olaraq hərəkət edib onları digər üzvlərlə
qarşı-qarşıya qoyaraq, əslində "parçala və hökmranlıq et" strategiyasını həyata şəbəkələrinə qoşulmuş dəniz
keçirməklə yanaşı, Türkiyənin özünü nisbətən müstəqil regional güc kimi bərqərar etməsində onun yeni
iddialarına havadar olmaqla Avropada gerçək durumun yenicə əmələ gələn anlamının əksinə çalışır.
Rusiya seçilmiş Aİ üzvlərinin milli maraqlarına uyğun olaraq hərəkət edib onları digər üzvlərlə qarşı-qarşıya
qoyaraq, əslində "parçala və hökmranlıq et" strategiyasını həyata keçirməklə yanaşı, Türkiyənin özünü nisbətən
müstəqil regional güc kimi bərqərar etməsində onun yeni iddialarına havadar olmaqla Avropada gerçək durumun
yenicə əmələ gələn anlamının əksinə çalışır. Bu əks-gediş özünü son vaxtlar oynalınan "diplomatik vals"da özünü
büruzə verir ki, bununla müxtəlif tərəflər bu cür fərqli "Nabukko" və "Cənub Axını" layihələrinin yanaşı
mövcudluğunun və hətta birgə uğur qazanmalarının mümkünlüyü ideyasını dəstəkləyirlər. Bu razılaşdırılmış
təşəbbüsün gizli mənası "Ağ Axın"a və bu kimi layihələrə qarşı yönəlib. On il əvvəlki vəziyyətin təkrarını görürük:
o vaxt Rusiya Türkiyənin iki ölkə arasında Qara dənizin altından "Mavi Axın" boru kəmərinin çəkilməsinə dair
razılığını aldı, bununla da Türkmənistan və Azərbaycan arasında TQBK layihəsini dəf etməyi bacardı. Son bir neçə
ildə siyasi və iqtisadi şəraitin inkişaf etməsi həmin layihəni prinsip etibarilə yenidən mümkün edir; bu dəfə layihəni
"Ağ Axın"la da əlaqələndirmək olar.
Rusiya-Türkiyə yaxınlığının məqalənin əvvəlində qeyd edilmiş məhz bu yeniliyi bəlkə də Avropa İttifaqının
bır sıra iri üzvlərinə vəziyyətin mahiyyətini dərk etməyə mane olmuşdur. Lakin onların bəziləri faktiki vəziyyəti
qəsdən görmək istəmirlər: həqiqətən, böyük dövlət razılaşmalarına tarixən ən xoş münasibət bəsləyən Avropa
dövlətləri son zamanlaradək Xəzər regionunda razılaşdırılmış Avropa enerji diplomatiyasına əngəl törətməkdə ön
sıralarda idilər, lakin bu durum dəyişməyə başlayıb. Məsələn, ötən il Avropa İttifaqı "Cənub Dəhlizi" adlanan
strategiyanı rəsmi olaraq qəbul etdi; bu strategiyaya nəinki "Nabukko" layihəsi, habelə Gürcüstan vasitəsilə Qara
dənizin altından Aİ-nin yeni üzvü olmuş Rumıniyaya çəkiləcək "Ağ Axın" boru layihəsi də daxildir.
On il öncə Türkiyənin energetika naziri "Mavi Axın" ilə əlaqədar əməliyyatlarda korrupsiyaya yol verdiyinə
görə vəzifəsindən istefa verməyə məcbur edilmişdisə, bu gün hər iki ölkədə müvafiq maraqlar öz hökumətlərində
artıq kök salmışdır. İkitərəfli əməkdaşlığa dair Rusiya-Türkiyə hökumətlərarası komissiyası formalaşdığı halda
Putin-Ərdoğan razılaşması yalnız enerji və digər iqtisadi məsələlərlə kifayətlənməyərək, real geoiqtisadi rus-türk
ittifaqına çevrilə bilər. Adları çəkilən iki siyasi lider özlərinin və öz dairələrinə məxsus insanların dövlət
mövqelərini möhkəmləndirdikcə, sosioloji baxımdan bağlı olduqları qeyri-rəsmi maraqları daha optimal müdafiə
edə bilirlər.
5. Nəticə: Azərbaycan və Mərkəzi Avrasiya enerjisinin gələcəyi
Məqalənin əvvəlində izah olunduğu kimi, Xəzər dənizi hövzəsinin enerji geoiqtisadiyyatı 1993-2010-cu illər
ərzində üç mərhələdən keçmişdir ("qalxma", "çökmə" və "hopma"). Sonrakı inkişafa nəzər saldıqda qeyd etməliyik
ki, adı çəkilən üç mərhələ birlikdə "qalxma" metafazasını təcəssüm etdirir. Hazırda qədəm basdığımız metafaza
"çökmə" kimi hesab olunur ki, bu da öz növbəsində yenə həmin üç mərhələyə bölünür. Mürəkkəb sistemlər
nəzəriyyəsinin texniki dilinə qayıtsaq, bu mərhələlərə və metafazalara peyda olmanın, məqsədyönlü özünütəyinin
və daxilən təşkil olunmuş uzlaşmanın ardıcıllığı kimi baxmalıyıq.
Deməli, Xəzər dənizi hövzəsinin enerji geoiqtisadiyyatının strukturunun formalaşması prosesində hazırda
daxil olduğumuz mərhələ "çökmə"nin peyda olmasıdır. Əvvəlki müddətləri bir örnək kimi götürsək, cari mərhələ
2011-2016-cı illər ərzində davam edəcəkdir. Növbəti mərhələ "çökmə"nin məqsədyönlü özünütəyini olacaq
(2017-2022-ci illər) və sonra "çökmə"nin daxilən təşkil olunmuş uzlaşması baş verəcəkdir (2023-2028-ci illər).
Nəticə etibarilə yenidən üç mərhələyə bölünmüş "hopma" metafazası 2029-2046-cı illərə təsadüf edəcəkdir. Eyni
zamanda beynəlxalq münasibətlər üzrə alimlər hesab edirlər ki, dünyada növbəti qlobal sistem transformasiyası
dövrü 2040-cı il ərəfəsində baş verəcəkdir. Əlbəttə, bu prosesin təsirləri Xəzər dənizi hövzəsindən, o cümlədən
regionun geoiqtisadiyyatından yan keçə bilməz.
6
Avropa öz təbii qaz təchizatının Rusiya və Türkiyə tərəfindən ikilikdə boğulmasını istəmirsə, onun
üçün yeganə çıxış yolu "Cənub Dəhlizi" strategiyasını icra etməkdir. Yuxarıda nəzərdən keçirilən müxtəlif
Qara dəniz layihələrindən yalnız "Ağ Axın" strateji xarakter daşıyır; lakin məhz bu səbəbdən onun icra
edilməsi tələb olunan əsas geoiqtisadi dəyişikliyi təmin etmək çox çətindir.
Yuxarıda təsvir edilmiş üç "yuvalı" inkişaf prosesində orta metafazanın orta mərhələsi, yəni 2017-2022-ci
illər şübhəsiz, mərkəzi əhəmiyyət daşıyır. Bu gün həmin illər üzrə yaradılması və istifadəyə verilməsi planlaşdırılan
layihələr Sovet dövlətinin dağılmasından sonra yarım əsr ərzində Mərkəzi Avropadan Mərkəzi Asiyaya uzanan
bütöv regionun enerji hasilatının inkişafını müəyyən edəcəkdir.
Qeyd edildiyi kimi, daha uzaq perspektivdə Rusiya-Türkiyə enerji razılaşması səbəbindən böyük
Cənub-Qərbi Asiya məkanında cari beynəlxalq vəziyyət bənzərsizdir. Bu cür durum nəinki Azərbaycana, eləcə də
Avropaya öz təsirini göstərir. Avropa öz təbii qaz təchizatının Rusiya və Türkiyə tərəfindən ikilikdə boğulmasını
istəmirsə, onun üçün yeganə çıxış yolu "Cənub Dəhlizi" strategiyasını icra etməkdir. Yuxarıda nəzərdən keçirilən
müxtəlif Qara dəniz layihələrindən yalnız "Ağ Axın" strateji xarakter daşıyır; lakin məhz bu səbəbdən onun icra
edilməsi üçün tələb olunan əsas geoiqtisadi dəyişikliyi təmin etmək çox çətindir. Türkmənistanın ixrac siyasətinin
müştəri bazasının diversifikasiyasına doğru istiqamətlənməsi sözü gedən dəyişikliyin nəhayət ki, baş verməsinə
dəlalət edə bilər. Bu yeni istiqamətlənmə Azərbaycanın mərkəzi əhəmiyyətini daha da qabardır və Azərbaycana bu
səpkidə həm öz mənafeyini təmin etməyə, həm də gələcəkdə Avroxəzər geoiqtisadi məkanının formalaşmasında
iştirak etməyə gözəl şərait yaradır.
6
Robert A. Denemark, "World System History: From Traditional International Politics to the Study of Global Relations," International
Studies Review, vol. 1, No. 2 (June 1999): p.167-199
Dostları ilə paylaş: |