Azərbaycan 2009-4 mehdi HÜseyn 100
Yüklə 212,63 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MEHDİ HÜSEYN-TƏNQİDÇİ
| Azərbaycan 2009-4
MEHDİ HÜSEYN – 100
Vaqif YUSİFLİ SƏMƏNDƏR QUŞU MEHDİ HÜSEYN - NASİR VƏ DRAMATURQ
Mehdi Hüseyn haqqında düşünəndə, ilk növbədə, onun bədii nəsri gözlərim qarşısında canlanır. İlk hekayəsi "Qoyun qırxını"ndan (1927) tutmuş sonuncu romanı "Yeraltı çaylar dənizə axır"a (1964-1965) qədər böyük bir ədəbi irs qoyan M.Hüseyn XX əsr Azərbaycan nəsrinin görkəmli nümayəndələrindən biridir. Ədəbiyyat tarixində hər sənətkarın (söhbət iz qoyan sənətkarlardan gedir-V.Y.) öz yeri var və bu sənətkarlardan birinin də üzərindən xətt çəkmək mümkün deyildir. Bu mənada XX əsr Azərbaycan nəsrini Mehdi Hüseynin nəsri olmadan təsəvvür etmək bir az çə- tin olardı. "Abşeron"suz, "Qara daşlar"sız, "Daşqın"sız, "Tərlan"sız bu nəsr qiymətli bir guşə da- şını itirərdi. Mehdi Hüseyn sovet dövründə yaşayıb -yaratmışdı və indi bir çoxları "sosialist realizmi" dövrü- nə inkar mövqeyindən yanaşsa da, guya həmin dövrü yeni meyarlarla qiymətləndirsə də, biz bu böyük yazıçıdan itkiyə uğrayası heç nə görmürük. Bəli, həqiqətdir ki, Mehdi Hüseyn bütün yara- dıcılıq parametrlərinə görə öz dövrünün, zamanının yazıçısı idi və təbii ki, həmin dövrün gerçək- liklərini əks etdirirdi. Amma necə? Sənətkarlıqla... Bu gün -XXI əsrin Azərbaycan oxucusu Mehdi Hüseyn nəsri vasitəsilə keçən əsrin əvvəllərində baş verən inqilabi hadisələr, vətəndaş müharibəsi, Sovet hakimiyyətinin qurulması, kollektivləşmə dövrü, şəxsiyyətə pərəstiş illəri, İkinci Dünya savaşı, daha sonra dinc quruculuq dövrü barədə müəyyən təsəvvür əldə edəcəkdir. O oxucu lap qatı antisovetçi olsa belə, Mehdi Hüseynin rəğbətlə təsvir etdiyi inqilabi hadisələri yaxud kommunist-yazıçı platformasından doğan tendensiyanı inkar etsə belə, sonda yenə qarşıda bədii sənətkarlıqla yaradılan möhtəşəm obrazların durduğunu təsdiq edəcək.
Mehdi Hüseyn Azərbaycan nəsrinin yeni bir mərhələsinin banilərindən biri idi. Bu sırada Mirzə İbrahimovun, Süleyman Rəhimovun, Əbülhəsənin, Mir Cəlalın, Əli Vəliyevin, İlyas Əfəndiye- vin, Sabit Rəhmanın, Ənvər Məmmədxanlının da adlarını çəkirik və bu yazıçılar doğrudan da Azərbaycan nəsrini yeni bir məcraya yönəltdilər. Azərbaycan cəmiyyətinin XX əsrdə-Şura inqi- labından sonrakı reallıqları, ictimai-mənəvi prosesləri ilk dəfə məhz bu sənətkarların əsərlərində öz
əksini tapdı.
Onun nəsrindən söz açarkən, ilk növbədə, bu nəsrin milli səciyyəsi üzərində dayanmaq lazımdır. Dünya ədəbiyyatının incilərinə yaxşı bələd olan M.Hüseyn hər hansı ədəbiyyatın bir başqa ədə- biyyat üzərində yüksəlməsini arzuolunmaz hal hesab edirdi. O, vəfatından bir neçə gün qabaq yazdığı "Yeni üfüqlərə doğru" məqaləsində qeyd edirdi ki: "Həqiqi ədəbiyyat unifikasiya yolu ilə deyil, özünəməxsus milli obrazlar sistemini, milli şəkil zənginliyini və üslub orijinallığını yarat- maq yolu ilə irəliləyir. "Ölülər" "Müfəttiş"in eyni olsaydı, biz onunla öyünə bilməzdik. Yaxud "Vaqif" "Puşkin" dramına bənzəsəydi, bizi bu qədər sevindirməzdi. Unutmaq lazım deyil ki, bə- dii əsərdə müəyyən bir xalqın tarixi ənənələri, təfəkkür tərzi, hiss və duyğuları və hətta dil xüsu- siyyətləri əks olunur". M.Hüseyn nəsri də məhz bu xüsusiyyətləri özündə əks etdirən bir nəsr idi. O, nəsrin bütün janrlarında qələmini sınamışdır- hekayə, povest, roman... Özü də, ürəyinə yatdığı mövzunu hekayədəmi, povestdəmi, romandamı əks etdirməyi müəyyənləşdirməkdə heç bir çətin- lik çəkməmişdir. 1930-cu ildə nəşr etdirdiyi "Xavər" və "Bahar suları" kitablarındakı ilk hekayə- ləri qadın azadlığına, Azərbaycan kəndinin inqilabdan əvvəlki və sonrakı mənzərəsinə, cəmiy-
yətdə gedən yeniliklərə həsr edilmişdi. Doğrudur, onun ilk hekayələri sonrakı əsərləri ilə müqa- yisədə sənətkarlıq baxımından bitkin deyildi, açıq-aşkar təcrübəsizlik və hətta səriştəsizlik hiss olunurdu. Amma həmin hekayələr M.Hüseynin bilavasitə real həyati müşahidələrindən doğmuş- du. O zaman Mehdi Hüseynin cəmi iyirmi bir yaşı vardı. Bu hekayələrdə konflikt öz kəskinliyi ilə seçilirdi, bu konfliktlər sinfi münasibətlər üzərində qurulurdu və çox zaman sinfi münasibətlə- ri kəskinliyilə qabartmaq bədiiliyə xələl gətirirdi. Məsələn, "Bahar suları" hekayəsinin qəhrəmanı Qeysər əri Hidayətin əxlaqsızlığına, mənəvi pozğunluğuna qarşı mübarizə aparır, öz hüququnu müdafiə edir. Müəllif sinfi münasibəti qabartmaq üçün Hidayətin inqilabdan əvvəl bolşeviklərə qarşı vuruşduğunu yada salır, onun "ifşası" bir qəzet məqaləsində öz əksini tapır. "Xavər" heka- yəsində də yenə ər-arvad konflikti ortaya qoyulur. Şura sədri vəzifəsinin öhdəsindən gələ bilmə- yən, bu vəzifədə ikən rüşvət alan Çərkəz elə öz evindəcə "ittiham" olunur - "Siyasət bunu tələb edir" deyə arvadı Xavər və oğlu ondan üz döndərirlər, iş kənd şurasına çıxarılır və Çərkəz həbs olunur. Onun yerinə isə Xavər seçilir. Göründüyü kimi, hər iki hekayədə siyasilik aparıcı xəttə çevrilir. Təbii ki, bu günün ictimai-siyasi, lap elə ədəbi meyarları ilə yanaşdıqda, bu hadisələr gülünc təsir bağışlayacaq. Amma bu, o dövrün diqtəsi idi və təkcə M.Hüseynin deyil, digər yazı- çıların da hekayələrində oğulun ataya, qadının öz ərinə, yaxud qardaşın öz qardaşına qarşı belə açıq mübarizəsi təbii idi,
quruluşun özündən
doğan bir
hal idi.
Mehdi Hüseyn öz hekayələrində inqilabdan əvvəlki dövrün hadisələrini də təsvir edirdi və qeyd edək ki, onun bu mövzuda yazdığı əsərlər daha təsirli və emosional idi, bədiilik baxımından da uğurlu idi. Məsələn, "Kor at" hekayəsində Süleyman bəy cıdır yarışında birinciliyi ələ alan Kərə- mi
qətlə yetirir, bu səhnə
oxucunu sarsıdır. Mehdi Hüseynin hekayə yaradıcılığı sonrakı illərdə də davam edir. Onun müharibə illərində yaz- dığı "Nişan üzüyü", "Bəxtiyar", "Satqın", "Qanlı sular", "Dost", "Çiçəklər" hekayələri xüsusilə maraq doğurdu. Bu hekayələrdə müharibə, ölüm-dirim savaşı ilə bağlı insanların psixologiyasın- da yaranan dəyişikliklər daha çox diqqəti cəlb edir. "Bəxtiyar" hekayəsində iki Bəxtiyar üz-üzə gəlir. Onlardan biri igid Bəxtiyardır ki, on bir faşistlə döyüşdən qalib çıxmışdır. İkinci Bəxtiyar isə ani zəiflik nəticəsində vuruşdan çəkinmiş, indi xəcalət içində başını aşağı salmışdır. O bilir ki, bununla nəinki özünü gözdən salmış, millətinin də adına yamanlıq gətirmişdir. "Mən azərbay- canlı adını üstümdən götürməyə heç vaxt razı olmaram... İzin verin, günahımı öz qanımla yu- yum" deyib, döyüşə yollanır, bayrağı təpənin zirvəsinə sancaraq qəhrəmanlıqla həlak olur. Müharibə illərində ədəbiyyatımızda geniş epik lövhələrlə müşayiət olunan romanlar, povestlər, demək olar ki, barmaqla sayılacaq qədərdi. Bunun da öz səbəbləri vardı. Müharibə dövrü həqi- qətlərini əks etdirmək üçün operativ janrlar (şeirlər, publisistik məqalələr, cəbhə xatirələri) daha çox "hərəkətdə" idi. Amma Mehdi Hüseyn müharibənin son illərində "Fəryad" povestini qələmə aldı. Povestdə, demək olar ki, döyüş səhnələri təsvir olunmur, amma bu əsər müharibə və onun törətdiyi faciələr haqqında bitkin bir təəssürat yaradır. Əsərdə hadisələr Krımın kiçik sahil şəhər- lərinin birində cərəyan edir, Qızıl Ordu hissələri müvəqqəti olaraq bu şəhəri tərk ediblər. Şəhərin sakinləri ümidsizliyə qapılıblar. Qoca rəssam Levin də onlardan biridir. O, faşistlərin törətdiyi ci- nayətlərin şahidi olur, qəlbində intiqam hissləri alovlanır. Düşmənlər ona faşistlərin "zəfərini" təsvir edən bir tablo çəkməyi təklif edirlər. Levin isə "Fəryad" adlı antifaşist tablo yaradır və bu- na görə güllələnir. Əsər haqqında görkəmli tənqidçi Məmməd Arif gözəl bir məqalə yazmış, po- vestin uğurlu və həm də nəzərə çarpan qüsurları barədə öz təəssüratlarını bildirmişdi. M.Arif ya- zırdı: "Fəryad" povesti mənəvi qəhrəmanlıq povestidir. Vətən müharibəsinə həsr edilmiş nəsr əsərləri içərisində bu povest öz mövzu və ifadə üsulu etibarilə yenidir". Mehdi Hüseynin nəsr yaradıcılığında elə bir nümunənin adını çəkə bilərik ki, həmin nümunə Azərbaycan hekayə sənətində həmişə örnək hesab edilir, bu janrda yazılmış əsərlərdən söz dü- şəndə onun da adı birincilər sırasında çəkilir. Bu, ədibin "Rəqiblər" hekayəsidir. Həmin hekayə sovet dövründə yazılsa da, əslində, bu hekayə ilə yazıçı sovet quruluşunun yaratdığı qüsurları tənqid hədəfinə çevirir. Əsas mətləb heç də istehsalat problemi deyil. Yazıçı iki insanın - iki qüv- vətli xarakterin mənəvi çarpışmasını bədii konfliktin mehvərinə çevirir. İki qocaman neftçi - Heybət və Pirvəli - iki dost indi bir-birinə qənim kəsilmişlər. Hətta Pirvəli "onun qanını içsəm, uf da demərəm" söyləyir. Münaqişənin əsasında isə cəmiyyətin - sosializm quruluşunun yaratdığı
əngəlliklər durur. Usta Heybət Sosialist Əməyi Qəhrəmanı pilləsinədək bir yol keçib, radio, mət- buat, televiziya ondan danışır, deputat seçilir. Amma eyni nailiyyətləri qazanan usta Pirvəlisə unudulur. Hekayənin sonluğu isə bu mübahisəyə bir hüzn və ələm gətirir. Usta Heybət dənizdə həlak olur. Çoxlarının gözləmədiyi halda usta Pirvəli rəqibinin cənazəsi önündə hönkür-hönkür ağlayır. Mehdi Hüseyn Azərbaycan nəsrini bir sıra povest və romanlarla da zənginləşdirmişdir. Bu po- vest və romanların bir çoxu təkcə onun deyil, ümumən Azərbaycan sovet nəsrinin də keçdiyi yo- lu izləmək baxımından maraq doğurur. Belə ki, 1931-1935-ci illərdə Mehdi Hüseyn "Daşqın" ro- manını yazır. Bu, Azərbaycan sovet romanının ilk nümunələrindən biri idi. Həmin illərdə yazıl- mış romanların əsas mövzusunu isə Sovet hakimiyyəti uğrunda gedən mübarizə təşkil edirdi. Otuzuncu illərdə o, "Tərlan" romanını da yazdı. Bu əsərdə Azərbaycanda kollektivləşdirmə uğ- runda gedən mübarizə təsvir olunurdu. Həmin illərdə qələmə alınan "Kin" povestində isə müəllif inqilab ərəfəsində olan bir Azərbaycan kəndini təsvir edir, iki gəncin sevgisindən söz açır, mə- həbbətin heç bir maneəyə baxmayaraq qalib gəldiyini, feodal-patriarxal həyat tərzinin sarsıldığı- nı göstərir. Əlbəttə, bu əsərlərdə o dövrün həqiqətlərinin yeni quruluşun - sosializm cəmiyyətinin mövqeyindən təsvir olunması bizi o qədər də maraqlandırmır. Bizi maraqlandıran odur ki, bu əsərlərdə canlı, həyati insan obrazları var. Mehdi Hüseyn bu obrazları çox real və inandırıcı təs- vir
edirdi. Mehdi Hüseyn Azərbaycan tarixi nəsrinin də inkişafında mühüm rol oynamışdır. Onun "Komis- sar" povesti, "Səhər" romanı tarixi mövzudadır. Bu əsərlərdə də o, inqilabi hadisələri, bu hadisə- lərdə ayrı-ayrı şəxsiyyətlərin rolunu diqqət mərkəzinə çəkmişdir. Öncə dediyimiz bir fikri bu əsərlər barədə də söyləyə bilərik: onun əsərlərində müxtəlif siniflərin nümayəndələri üz-üzə gəl- sələr də, bolşeviklərə rəğbət, kapitalistə nifrət təbliğ olunsa da, yazıçı canlı, yaddaqalan, unudul- mayan insan xarakterləri yaratmışdır. M.Hüseyn təkcə tarixi nəsr nümunələri yaratmaqla kifayət- lənməmiş, tarixi nəsrin səciyyəvi xüsusiyyətlərini əks etdirən məqalələr də yazmışdır. Məsələn, onun "Yazıçı və tarix" məqaləsi bu gün də öz aktuallığını saxlayır. Həmin məqalədə M.Hüseyn yazırdı: "Əgər tarixçi ayrı-ayrı faktlar əsasında müəyyən elmi nəticələr çıxarmaq yolu ilə gedirsə, yazıçının çıxardığı nəticələr bədii surətdə əks etdirilən hadisələrin ümumi məntiqindən, fərdiləş- dirilmiş insan surətlərinin bir-birinə qarşı münasibətindən doğur. Tarixçi dövrün ümumi ictimai münasibətlərini əks etdirirsə, yazıçı ən çox dövrün psixologiyasını təşrih edir. Tarixçi psixoloq deyildir. Lakin sənətkar psixoloq olmalıdır. Bunsuz tarix elmi yaransa da, tarixi-bədii əsər yarana bilməz". Bu mülahizələrə M.Hüseyn tarixi mövzuda yazdığı nəsr əsərlərində, həmçinin pyeslə- rində
də riayət
etməyə çalışırdı. Bu məqamda biz onun "Nizami", "Cavanşir" və "Şeyx Şamil" tarixi pyesləri haqqında qısaca söz açmaq
istəyirik. Mehdi Hüseyn dramaturgiyaya Böyük Vətən müharibəsindən əvvəl tamaşaya qoyduğu "Şöhrət" pyesi ilə gəlmişdi. Sonra İlyas Əfəndiyevlə birgə "İntizar" dramını yazmışdı. Daha sonra Ə.- Məmmədxanlı ilə müştərək "Fətəli xan" kino-dramını qələmə almışdı. Deməli, bu janrda müəy- yən təcrübə qazanmışdı. Tarixi mövzuda dram əsərləri yazmağa onu hansı mənəvi qüvvə təhrik edirdi? İlk növbədə, onun tarixə, tarixi şəxsiyyətlərə və hadisələrə müasirlik mövqeyi aydın du- yulurdu. Mehdi Hüseynin "Yazıçı və tarix" məqaləsinə bir daha qayıdaq. Həmin məqalədə M.Hüseyn sanki bir neçə ildən sonra yazacağı "Nizami" pyesinə işarə edib yazmışdı: "Nizami dövrünün ədəbi dili Azərbaycan dili də ola bilərdi, çünki Nizamiyə qədər xalqımız "Dədə Qor- qud" dastanını yaratmışdı. Heç də təsadüfi deyildir ki, şirvanşahlar hər zaman Kəyan nəslindən olduqlarını iddia edirdilər. Şirvanşahların mənşəyi haqqında rəylər onların azərbaycanlı olduqla- rını təsdiq edir. Lakin yazıçı onların siyasətinə tamamilə haqq verməyə məcbur deyildir, çünki Şirvanşah sarayının Nizamiyə münasibətindən bəhs edən yazıçı, Nizaminin dövlət haqqında gö- rüşləri ilə rəsmi dövlət xadimlərinin görüşündəki fərqi və onların arasındakı ixtilafı pərdələyə bilməz. Bunsuz
roman və
ya dram
əsəri yarana
bilməz". "Nizami" pyesində M.Hüseyn dahi şairin yalnız gənclik illərini təsvir etmişdir. Amma onu böyük vətənpərvər və böyük insan kimi canlandırmağa elə bu qısa zaman kəsiyi də kifayət edir. Pyesdə Nizami bir şəxsiyyət kimi dövrünün şahlarından, hökmdarlarından böyükdür. Müəllif onun şəx- sində xalq müdrikliyini təcəssüm etdirmişdir. Həmin dövrdə bir çox müəlliflər (Mirzə İbrahi- mov, Məmməd Arif, Əkbər Ağayev) haqlı olaraq qeyd edirdilər ki, bu əsərlə S.Vurğunun "Va- qif" pyesi arasında üzvi bir yaxınlıq var, hətta "Nizami"ni də tarixi-qəhrəmanlıq dramı kimi təq- dim edirdilər və, əlbəttə, bu məsələdə haqlı idilər. Çünki "Vaqif"də olduğu kimi, "Nizami" pye- sində də xarici işğalçılara qarşı mübarizə motivi aparıcı xətti təşkil edirdi. Vaqif kimi Nizami də bu mübarizədə xalqa mənəvi dəstək olur. "Nizami"dən sonra M.Hüseyn "Cavanşir" pyesini qələ- mə alır və bu əsərdə də "Nizami"dəki ideyanı davam etdirir. Ancaq fərq orasındadır ki, "Cavan- şir"də o, ağıllı bir şah və sərkərdə obrazını yaradır. "Şeyx Şamil" pyesinə gəldikdə isə M.Hüseyn xalqın azadlıq mübarizəsini canlandırır, Şeyx Şamilin simasında rus istilasını qəbul etməyən mə- tin bir sərkərdə və din rəhbəri obrazını dramaturgiyaya gətirməklə əvvəlki iki pyesdəki tarixi qəhrəmanlıq ruhuna sadiq qalır... Təəssüf ki, bu pyes məlum səbəblərə görə tamaşaya qoyulmur. Mehdi Hüseynə böyük şöhrət qazandıran, onu təkcə Azərbaycanda deyil, o zaman bütün SSRİ miqyasında tanıdan əsər isə "Abşeron" romanı oldu. Bu romanın məziyyəti nədə idi? Birincisi, romanın yazılmasında dövrün, zamanın müəyyən diqtəsini duysaq da (unutmayaq ki, Mehdi Hü- seyn sovet ədəbiyyatının görkəmli mübəlliğlərindən biri idi, o, bu ədəbiyyatın ideyalılığı uğrun- da daim mübarizə aparırdı və öz bədii əsərlərində buna riayət etməyə çalışırdı), əsər real həyatı sənətkarlıqla əks etdirmək baxımından parlaq bir nümunə idi. Doğrudur, istehsalat xətti, neftçilə- rin peşə fəaliyyətinin, onların gördükləri işin bəzən yerli-yataqlı təsvir edilməsi romana bir texni- sizm gətirirdi, amma canlı insan xarakterlərinin təsviri bütün bunları unutdururdu. İkincisi, "Ab- şeron" romanı Azərbaycanı və Bakını, onun maddi sərvəti olan nefti dünyaya tanıtmaq mənasın- da çox böyük əhəmiyyətə malik idi. Belə əsərlərin sayı isə o zaman çox az idi. Üçüncüsü, Böyük Vətən müharibəsindən sonra kəndli cavanların şəhərə - Bakıya axını başlanmışdı və M.Hüseyn üçün bu proses çox maraqlı mövzu idi. M.Hüseyn bu cavanların daxili-mənəvi təkamülünü izlə- yib onların yeni mühitə necə uyğunlaşdığını izləmək üçün tez-tez neft mədənlərində olurdu. O, Tahir obrazını da məhz bu daxili-mənəvi təkamül prosesindən keçirə-keçirə qəhrəman səviyyəsi- nə yüksəldir. Mərhum yazıçımız İsmayıl Şıxlı "Mehdi Hüseyn" adlı məqaləsində yazırdı: "Mehdi Hüseyn Bakı neftçilərinin həyat və mübarizəsini əks etdirə biləcək iri həcmli kamil bir əsər yaz- maq qərarına gəlir. Bunun üçün də uzun müddət neft mədənlərində fəhlələrin həyatını, əhval-ru- hiyyəsini öyrənir. Geoloq Ağaqurban Əliyev bunları xatırlayaraq yazır: "Mehdi ilin hər fəslində, hər cür havada dəniz buruqlarına gələrdi. O, təcrübəli qocaman neftçilərlə söhbət edər, cavan fəhlələrin işinə saatlarla tamaşa edərdi". O dövrdə yazılmış bir çox əsərlərdən fərqli olaraq M.Hüseyn təqdim etdiyi obrazı çətinliklərdən, burulğanlardan keçə-keçə təsvir edirdi. Əsər haq- qında o zaman Z.Kedrina, K.Zelinski, Q.Korabelnikov, L.Klimoviç, P.Skosıryev, N.Çertova ki- mi tanınmış rus müəllifləri, həmçinin S.Vurğun, M.Arif, M.İbrahimov müsbət fikirlər söylədilər, onu təkcə Azərbaycan ədəbiyyatının deyil, bütün sovet ədəbiyyatının nailiyyəti kimi qiymətlən- dirdilər. Biz bu yubiley yazısında "Abşeron" romanını təhlil eləmək, onun çağdaş ədəbiyyatımız üçün də bir nümunə olduğunu sübut eləmək fikrində deyilik. Ancaq bu əsərin neçə nəslin mənəvi inkişafında böyük rol
oynadığını xatırlatmaq istərdik. Əllinci illərdə Stalinin şəxsiyyətə pərəstiş kultu aradan qaldırıldı və ölkədə az-çox demokratik əhval-ruhiyyə yarandı. "Abşeron"un davamı olan "Qara daşlar"da, daha sonra "Alov" pyesində M.Hüseyn bu əhval-ruhiyyəni əks etdirən ilk yazıçılardan oldu, "Yeraltı çaylar dənizə axır" ro- manında isə stalinizmin Azərbaycana vurduğu maddi və mənəvi zərbələri yenə də ilkin olaraq bədii ədəbiyyata gətirdi.
Azərbaycan yazıçıları arasında ədəbi tənqidlə yaxud ədəbiyyatşünaslıqla məşğul olan müəlliflə- rin sayı az deyil. Onların arasında elmlər doktorları, namizədləri, hətta akademiklər olub. Ancaq sırf professionallıq baxımından yanaşsaq, yalnız bir neçə yazıçının adı qarşısında tənqidçi yaxud ədəbiyyatşünas sözlərini yaza bilərik. Onlardan biri və bəlkə də birincisi Mehdi Hüseyndir.
Mehdi Hüseyn ədəbi tənqidə yazıçı olandan sonra deyil, yazıçılıqdan əvvəl başlayıb. Onun ilk hekayəsi olan "Qoyun qırxını" 1927-ci ildə işıq üzü görübsə, "Bizdə futurizm cərəyanı" adlı mə- qaləsi isə bir il əvvəl "Dan yıldızı" jurnalında çap olunmuşdur.Təsadüfi deyil ki, 1930-cu ildə ədibin ilk tənqidi məqalələr kitabı da ("Ədəbi döyüşlər") işıq üzü görür. Sonrakı illərdə, bütün yaradıcılığı boyu,
onun tənqidçilik fəaliyyəti bir
an belə
səngiməmişdir. Azərbaycan ədəbi tənqidinin 1930-1965-cı illər mənzərəsini Mehdi Hüseynsiz təsəvvür etmək mümkün deyil. M.Hüseyn ədəbi tənqidin ən cəsarətli, sözü vaxtında, həm də kəskinliyilə söylə- yən bir nümayəndəsi idi və tənqidçi həmkarlarından daha çox bu cəhətiylə seçilirdi ki, çox za- man tənqidin bədii əsərlər, ədəbiyyatın yaradıcılıq problemləri ilə bağlı ilk sözünü o, deyirdi. Otuzuncu illərdə yaradıcılıq metodu ilə bağlı məsələlər, ədəbiyyatın yeni nəsli, kommunist yazı- çıların yaradıcılığı, qırxıncı illərdə Azərbaycan ədəbiyyatının müharibə dövrü vəzifələri, əllinci illərdə roman janrının inkişafı, şeirimizin, nəsrimizin və dramaturgiyamızın o dövrkü mənzərəsi, altmışıncı illərdə ədəbiyyatımızın inkişafında yeni bir mərhələnin xüsusiyyətləri ilk dəfə tənqidçi Mehdi Hüseynin məqalələrində öz əksini tapmışdı. Əgər söhbət ayrı-ayrı sənətkarların yaradıcılı- ğından düşərsə, deyə bilərik ki, Mehdi Hüseynin xüsusi diqqətlə yanaşdığı, yaradıcılığını qayğı və həm də tələbkarlıqla izlədiyi yazıçılar olmuşdur. O, M.S.Ordubadinin, Səməd Vurğunun, Sü- leyman Rüstəmin, Əbülhəsənin, Sabit Rəhmanın, Mir Cəlalın, Məmməd Rahimin, Süleyman Rə- himovun, Əli Vəliyevin, Əhməd Cəmilin yaradıcılığına dönə-dönə müraciət etmişdir. Onun tən- qidi indi bəzilərimizin "sığal tənqidi"nə oxşamırdı. Mehdi Hüseynin həm bir sənətkar, həm də dost kimi çox yaxın olduğu Səməd Vurğunun yaradıcılığına münasibəti buna sübut ola bilər. Sə- məd Vurğunu Azərbaycan ədəbiyyatının XX əsrdə yetirdiyi ən böyük simalardan biri hesab edən M.Hüseyn bir çox məqalələrində onu tənqid etməkdən çəkinməmişdir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, "Vaqif" pyesi barədə ilk yazının müəllifi də M.Hüseyndir və bu məqalə indinin özündə də ob- yektiv
elmi-tənqidi səciyyəsilə seçilir. Öncə qeyd etdik ki, M.Hüseyn bir tənqidçi kimi cəsarətli idi. Başqa bir tənqidçinin bəlkə də ehti- yatla, çəkinərək söylədiyi bir tənqidi mülahizəni M.Hüseyn açıq şəkildə, həm də kəskinliyilə söyləyirdi. Məsələn, o, H.Nəzərlinin "Qəhrəmanın romanı" hekayəsi barədə yazırdı: "Bu hekayə- də Qəhrəman qadınla üz-üzə gəldiyi zaman onda heç bir duyğu oyanmayır. Halbuki, kommunis- tin vücudu quru taxta deyildir. Onda da hiss, duyğu, ürək var, başqa həqiqətlər də onu məşğul edir. Lakin Nəzərli öz hekayəsindəki Qəhrəmanı bu fikirlər və hisslərlə məşğul etmir və, beləlik- lə, sxematizmə yuvarlanır". Başqa bir misal: "Ayın əfsanəsi"ndə Vurğun özü ilə mübarizə edir, öz prinsiplərini uçurur, dağıdır və cəsarətlə deyə bilərik ki, əsərinə möhkəm zərbə vurur".Yenə bir misal: "Biz qəsdən Əli Vəliyevin roman üzərində az və diqqətsiz işlədiyini göstərməklə, ona bədii yaradıcılıq işinin necə məsuliyyətli bir iş olduğunu bir daha xatırlatmağı lazım görürük. Çünki o, gənclərə bu cəhətdən örnək olmalıdır. Halbuki, "Ürək dostları" əsəri hər cəhətdən çiy və natamamdır". Belə misalların sayını istənilən qədər artırmaq olar. Məsələ burasındadır ki, Mehdi Hüseynin tənqidi mülahizələri ədəbi aləmdə çoxlarını şoka salsa da, onun kəskin çıxışları tənqidin obyektiv rəyi kimi qarşılanırdı. Həmin məqalə müzakirə edilmirdi, sadəcə, qəbul olu- nurdu. Heç şübhəsiz, onun da tənqidi fikir və mülahizələrində yanlışlıqlar olmuşdur. Amma o, fi- kir və mülahizələrində elə bir qəti mövqe tuturdu ki, ona inanırdın. Təkcə yazılarında deyil, ədə- bi müzakirələrdəki çıxışlarında da onun mövqeyi öz aydınlığı və həmçinin kəskinliyi ilə seçilirdi. İsmayıl Şıxlı M.Hüseynə həsr etdiyi "Qranit kimi sərt" məqaləsində yazır: "Müharibədən sonra ədəbiyyatı və ədəbi gəncliyi yeni istiqamətə yönəltmək lazım idi. Həmin illərdə Azərbaycan Ya- zıçılar İttifaqında "Gənclər günü" adlı bir ədəbi məclis təşkil edildi. Bu məclis bütün gənc ədəbi qüvvələri ətrafına topladı. Mirzə İbrahimovun sədrliyi ilə keçən həmin ədəbi məclislərdə yeni hekayələr, şeirlər, tənqidi məqalələr, pyeslər, povestlər, poemalar oxunub müzakirə edilirdi. Mü- bahisələr çox qızğın və kəskin olurdu. Çox zaman bu məclis müxtəlif ədəbi meyillərin meydanı- na çevrilirdi. Həmin bu müzakirələrin fəal iştirakçılarından biri də Mehdi Hüseyn idi." Biz Meh- di Hüseyni təkcə "Gənclər günü"ndə deyil, Azərbaycan Yazıçılar İttifaqının bütün yaradıcılıq müşavirələrində, mübahisələrlə dolu plenum və iclaslarında əsas söz sahibi kimi görürük. Əlbət- tə,
oxuduqlarımıza, onun
haqqında yazılan
xatirələrə görə... Mehdi Hüseynin ədəbi-tənqidi fəaliyyəti çoxcəhətli idi. Onun əsərlərinin oncildliyinin IX və X
cildlərində ədəbi-tənqidi məqalələri əks olunub. Amma X cilddə sonuncu məqalə məşhur "Azər- baycan romanı haqqında" yazısıdır ki, o da 1954-cü ildə qələmə alınıb. Buna görə də tərtibçilər - İsmayıl Şıxlı və Zivər Hüseynova M.Hüseynin 1954-1965-ci illərdə qələmə aldığı məqalələri ay- rıca
bir kitabda- "Ədəbiyyat və
həyat"da verməli
oldular. M.Hüseynin istər klassik ədəbiyyatımızla, istərsə də müasir ədəbiyyatımızla bağlı yazıları onun bir tənqidçi kimi necə inkişaf etdiyini çox dəqiq izah edir. Bu insan otuz illik yaradıcılıq yolunda nələrin şahidi olmayıb? Sinfi-siyasi mübarizələrin ədəbiyyat müstəvisinə keçirildiyi iyirminci - otuzuncu illərin ən qızğın sənət mübahisələrinin iştirakçılarından olmuşdur. O, sonrakı illərdə də həqiqi ədəbiyyatın mənafeyini müdafiə etmiş, gecə-gündüz bilmədən sənətdə keyfiyyət uğrunda mübarizədən bir addım belə geri çəkilməmişdir. Doğrudur, onun platforması məlum idi, M.Hü- seyn sosializm realizmi ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatında formalaşması uğrunda mübari- zə aparırdı. Amma öncə, H.Nəzərlinin bir hekayəsinə münasibətdən də görünür ki, M.Hüseyni bir tənqidçi kimi təkcə ədəbiyyatın ideyalılığı, sosialist realizmi mövqeyində dayanması deyil, həm də (və daha çox!) bədii dəyər, sənətkarlıq axtarışları maraqlandırırdı. İdeyası aydın, amma bədiiyyatca zəif və
solğun əsərlərin qənimi idi
M.Hüseyn. M.Hüseyn bədii ədəbiyyatda olduğu kimi, tənqidi fəaliyyətində də sırf realizm mövqeyində da- yanmışdır. Yəni, onun fikrincə: "Ən gözəl bədii əsər, həyatı tam mənası ilə dürüst göstərən əsər- dir. Bu səbəbə görə də, tənqidçi həyatla bədii əsəri tutuşdurub qiymətləndirməlidir. Deməli, tən- qidçi özü də yazıçı kimi həyatımızı, cəmiyyətimizi dərindən və mükəmməl öyrənməlidir.Tənqid- çi də həyatımız və varlığımız haqqında müstəqil mühakimə yürütməyi bacarmalıdır". O, tənqid- çidən, öz həmkarlarından bunu tələb edirdi ki, haqsız və yanlış mülahizələrə yol verməsinlər, ya- zıçıları riyakar təriflərə qərq etməsinlər, çünki ən istedadlı yazıçıları belə riyakar təriflər öldürə bilər, əgər
o, gəncdirsə, onu inkişafdan saxlaya bilər.
Əllinci illərdə də, altmışıncı illərdə də M.Hüseyn yenə ədəbi prosesdə sayılan, seçilən şəxsiyyət- lərdən idi. Onun bu səviyyəyə yüksəlməsi bir neçə səbəblə bağlıdır. Birincisi, M.Hüseyn dərin mütaliəli və savadlı insan idi. O, dünya ədəbiyyatının bilicilərindən idi, Azərbaycan klassik ədə- biyyatını çox gözəl bilirdi və bundan əlavə, müasir ədəbiyyatın da elə bir nümunəsi yox idi ki, onu mütaliə eləməsin. Bu əsərlər haqqında da o, ya ayrıca məqalə yazırdı, ya da məruzə və çıxış- larında onlardan söz açırdı. Ancaq onun tənqidçi sözü təkcə tənqidçi sözü olub qalmırdı, həm də ədəbiyyatın ağsaqqalının dediyi söz kimi qarşılanırdı. Doğrudur, dövran dəyişmişdi, sinfi müba- rizələr dövrü artıq arxada qalmışdı. Mehdi Hüseyni indi daha çox ədəbiyyatın bədii səviyyəsi, novatorluq və yenilik meyilləri maraqlandırırdı. Əllinci-altmışıncı illərdə də ədəbi mübahisələr davam edirdi, yenə də qızğın diskussiyalar, müzakirələr keçirilirdi və bu qaynar ədəbi mühitdə Mehdi Hüseynin rolu, böyüklüyü, şəxsiyyəti açıqca duyulurdu. Onun altmışıncı illərin əvvəllə- rində nəsrdə və poeziyada meydana çıxan bir sıra əsərlərə münasibəti ədəbi tənqidin mövqeyi və, hətta deyərdik, qəti sözü səviyyəsində qəbul edilirdi. Məsələn, İlyas Əfəndiyevin "Körpüsalan- lar" povestindəki Səriyyə obrazı və onun hərəkətləri bir sıra tənqidçilər və oxucular tərəfindən "qəzəblə" qarşılanmışdı. Səriyyənin milli adət-ənənələrə, kişi-qadın münasibətlərinə xələl gətir- məsi böyük bir diskussiyaya səbəb olmuşdu. O zaman Mehdi Hüseyn yazmışdı: "Səriyyənin Adildən üz döndərməyi və Qəribcana meyil göstərməyi nə üçün bəzi tənqidçiləri əsəbiləşdirir? Ona görəmi ki, Səriyyə asanlıqla öz ərindən ayrılır? Bəlkə Qəribcan heç bir məziyyəti ilə Adil- dən fərqlənmir? Biz hansı ixtiyarla Səriyyədən özünün istədiyi kimi yox, bizim istədiyimiz kimi hərəkət eləməyi tələb edirik? Səriyyənin oğlanlarla lopuq oynaması mənim də xoşuma gəlmir. Amma onun bu qaba oyundan xoşu gəlirsə, qoy oxucular, xüsusən daha ismətli və təvazökar qız- larımız onu təqlid eləməsinlər. Məgər müəllif Səriyyənin hərəkətlərini başqalarına nümunə gös- tərir?" Təbii ki, bu suallar Mehdi Hüseynin "Yeni mərhələ, yeni vəzifələr" məqaləsində cavabsız qalmır. Həmin məqalədə, həmçinin altmışıncı illərin əvvəllərində yazdığı digər məqalələrində M.Hüseyn Rəsul Rzanın "Qızıl gül olmayaydı", İsa Hüseynovun "Teleqram", Bayram Bayramo- vun "Sərinlik", İsmayıl Şıxlının "Dəli Kür", Bəxtiyar Vahabzadənin "Etiraf", Nəbi Xəzrinin "Sumqayıt səhifələri" kimi gözəl əsərlərin də ilk təhlilçisi Mehdi Hüseyn oldu. O, həmin illərin cavan və istedadlı yazarları olan Əkrəm Əylislinin, Anarın və İsi Məlikzadənin də yazıları haq- qında da
səmimi söz
deyən ilk
tənqidçi idi.
Bir tənqidçi kimi M.Hüseyn ədəbi prosesi tam və dolğun, bütün parametrləri ilə, yəni inkişafın bütün təmayülləri üzrə tədqiq etməyə çalışırdı. Onu digər tənqidçilərdən fərqləndirən bir məziy- yəti də qeyd etmək yerinə düşərdi. O da bundan ibarətdir ki, M.Hüseyn ədəbiyyatın yeniləşdiyi- ni, novator keyfiyyətlərlə zənginləşdiyini vaxtında duyurdu. Məsələn, o, 1962-ci ildə "Yeni mər- hələ, yeni vəzifələr" adlı məqaləsində ədəbiyyatda yeni bir mərhələnin yarandığını hamıdan qa- baq söyləmişdi: "Mən cəsarətlə deyə bilərəm ki, bədii nəsrimizdə də, şeirimizdə də biz yeni bir mərhələyə qədəm qoymuşuq. Bu mərhələnin artıq qəti bir mövqe tutduğunu iddia etmək üçün tə- ləsməyə ehtiyac yoxdur. Ən mühüm cəhət budur ki, həmin mərhələyə keçməyin tarixi labüdlü- yünü bütün ədəbi ictimaiyyətimiz aydın hiss etməkdədir. Həyat hadisələrinin və insan surətləri- nin təsvirində və mənalandırılmasında nə isə daha lirik, psixoloji təhlildə daha təmkinli və kamil bir üsul axtarmağın, daha təzə və təravətli ifadə vasitələri tapmağa meyil göstərməyin özü heç də az əhəmiyyətli bir meyil deyildir". Mehdi Hüseynin uzaqgörənliklə söylədiyi bu fikirlər sonralar özünü doğrultdu, doğrudan da, altmışıncı illərdən başlayaraq ədəbiyyatımızda yeni bir mərhələ başlandı. Mehdi Hüseyn və klassik ədəbiyyat... Mehdi Hüseyn və dünya ədəbiyyatı... Mehdi Hüseyn və rus ədəbiyyatı... Mehdi Hüseyn və folklor... Mehdi Hüseyn və teatr... Bu mövzuların da hər biri ayrıca, həm də geniş bir tədqiqat işinin mövzusu ola bilər. Doğrudan da, bu yazıları oxuyandan sonra heyrətə gəlirsən. Cəmi 56 il ömür sürəsən, bu ömrün çoxu da qovğada, ədəbi mübarizələr- də keçə, həm də bir sıra məsul vəzifələrdə çalışasan, fəal ictimai xadim kimi fəaliyyət göstərə- sən, daim qayğılar, problemlər əhatəsində olasan... amma bir an da ədəbiyyatdan ayrılmayasan. ...Onun qəfil ölümü kimi (1965, 10 mart), indi anadan olmasının 100 illiyi də mənə - bu sətirlərin müəllifinə qəribə gəlir. Mən onu görməmişəm, amma etiraf edim ki, onun tənqidi irsi ilə tanış olandan sonra ədəbiyyatçı olmağı qərara aldım. Ona görə də mən Mehdi Hüseynin yalnız fiziki ölümünə inanıram. O, bir ədəbiyyat fədaisi kimi yaşayır, yazdığı "Alov" pyesindəki Səməndər quşu kimi alovlar içində yanır, amma ölmür Yüklə 212,63 Kb. Dostları ilə paylaş:
|