«AZƏRBAYCAN 2020: GƏLƏCƏYƏ BAXIŞ»
İNKİŞAF KONSEPSİYASI ÇƏRÇİVƏSİNDƏ ƏDƏBİYYATŞÜNASLIQ
ELMİNİN PERSPEKTİV İNKİŞAF İSTİQAMƏTLƏRİ
Azərbaycan humanitar elminin aparıcı sahələrindən olan ədəbiyyatşünaslıq elmi
ictimai fikir tariximizdə çox qədim və zəngin ənənələrə malikdir. Ədəbiyyat və sənət
haqqında folklor abidələrində öz əksini tapmış xalq deyimlərini bir kənara qoysaq,
ədəbiyyatşünaslığımızın tarixi XI yüzilliyə - görkəmli ədəbiyyatşünas alim Xətib
Təbrizinin əsərlərinə gedib çıxır.
Çağdaş ədəbiyyatşünaslıq elmimizin başlıca özəlliyi isə, onun minillik zəngin
ənənələri Azərbaycanın dövlət müstəqilliyi şəraitində davam etdirməsindədir.
Humanitar elmimizin başqa sahələri kimi, ədəbiyyatşünaslığın da başlıca məq-
sədi – müstəqil dövlətçiliyimizin möhkəmlənməsində öz rolunu oynamaq, bu
taleyüklü prosesə öz töhfəsini verməkdir.
Bu başlıca məqsədi gerçəkləşdirmək üçün ədəbiyyatşünaslıq elmi qarşısında
duran perspektiv inkişaf istiqamətlərini aşağıdakı kimi təxmin etmək olar:
Qloballaşma və mədəni inteqrasiya dövründə Azərbaycan xalqının milli
mentalitetinin qorunub gücləndirilməsinə xidmət edən istər klassik, istərsə də, müasir
ədəbi əsərlərin, özəlliklə Azərbaycan xalqının mədəni-mənəvi problemlərini yüksək
sənətkarlıqla əks etdirən bədii nümunələrin çağdaş elmi səviyyədə tədqiqi və təqdimi;
Dövlət müstəqilliyi kontekstində ədəbi-nəzəri fikrin yeni obyektiv statusu-
nun və inkişaf istiqamətlərinin müəyyənləşdirilməsi;
Elmlərin konvergensiyası şəraitində ədəbiyyatşünaslıq elminin başqa elm
sahələri ilə əlaqələrinin gücləndirilməsi yollarının axtarılması;
Komparativist ədəbiyyatşünaslıq çərçivələrində Azərbaycan ədəbiyyatşünas-
lıq elminin qlobal mövqelərinin müəyyənləşdirilməsi;
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatının dünya ədəbiyyatı kontekstində layiqli
yerinin müəyyən edilməsi və həqiqi dəyərinin verilməsi barədə yeni, fundamental
elmi-tədqiqat əsərləri yazaraq, bunların tərcümə edilib, çağdaş informasiya vasitələri
ilə dünya xalqlarına çatdırılması;
2
Senzurasızlıq şəraitində həqiqi sənət əsərlərinin ədəbi ballastdan ayırd
edilməsi və istedadlı sənətkarların yaradıcılığının stimullaşdırılması;
Kadr hazırlığı sahəsində seçim edərkən həm Şərq, həm də Avropa dillərini
bilən, klassik ədəbiyyata yaxşı bələd olan hərtərəfli hazırlıqlı gənclərə üstünlük
verilməsi;
Şərq poetika elminin və fəlsəfəsinin tətbiq edilməsi hesabına Azərbaycan
ədəbiyyatşünaslıq elminin milli simasının daha aydın cizgilərlə təzahürünə nail olun-
ması;
Ədəbiyyatşünaslıq elminin elektron informasiya bazasının yaradılması və
zənginləşdirilməsi.
Bu vəzifələrin öhdəsindən gəlmək üçün akademik ədəbiyyatşünaslıq elmi öz
fəaliyyətini 5 istiqamətdə qurmağı planlaşdırır:
1. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixçiliyi – bu istiqamətdə:
4 cildi nəşr olunmuş 6 cildlik «Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi»nin qalan
cildlərinin 2012-2013-cü illərdə nəşri;
Farsdilli ədəbiyyatda Azərbaycan poeziya məktəbi problemi barədə
monoqrafik araşdırmaların davam etdirilməsi;
Əsərləri humanist və fəlsəfi-didaktik fikirlər aşılayan dünya şöhrətli klassiklə-
rimiz Xətib Təbrizi, Xaqani Şirvani, Nizami Gəncəvi və başqalarının həyatı, yaradı-
cılığı, tədqiqi haqqında ensiklopediyaların hazırlanması
İslami təsəvvüf və bədii yaradıcılıq probleminin (Xaqani Şirvani, Nizami
Gəncəvi, Şəbüstəri, Marağalı Övhədi, Nəsimi və Füzulinin yaradıcılığı əsasında)
tədqiqində yaxın elm sahələri ilə (tarix, fəlsəfə, dilçilik, incəsənət, psixologiya,
iqtisadiyyat və s.) birgə fəaliyyət göstərilməsi və bu məqsədlə Humanitar və İctimai
Elmlər Bölməsinin təşəbbüsü ilə yaradılacaq «Sufizm laboratoriyası»nın işində
yaxından iştirak etmək;
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatı və islami dəyərlər mövzusunda tədqiqatların
davam etdirilməsi;
Nizami Gəncəvi irsinin dünya ədəbiyyatşünaslığında öyrənilməsi problemlərini
izləmək və köhnə stereotiplərin aradan qaldırılması üçün lazımi tədbirləri görmək;
3
Müasir elmi-nəzəri fikrin tələbləri baxımından Azərbaycan ədəbiyyatı
klassiklərinin irsinin tədqiqini genişləndirmək üçün onların müasir Azərbaycan dilinə
filoloji tərcüməsini yerinə yetirmək. Burada İsmayıl ibn Yəsar, Musa Şəhəvat,
Əbulabbas əl-Əma, Mənsur Təbrizi, Məsud Namdar oğlu, Eynəlqüzat Miyanəçi,
Xətib Təbrizi, Şihabəddin Suhrəvərdi, Xaqani Şirvani, Mücirəddin Beyləqani, Fələki
Şirvaninin əsərləri nəzərdə tutulur;
Klassik Azərbaycan ədəbi-bədii irsini təbliğ etmək və geniş yayılmış dünya
dillərinə onları tərcümə etmək üçün klassiklərimiz haqqında seriya şəklində yazılan
kitabların hazırlanması;
Orta əsrlər Azərbaycan ədəbi abidələrinin indiyə qədər diqqətdən kənarda
qalmış mətnlərinin çapa hazırlanması və monoqrafik tədqiqi;
Yazılı ədəbiyyatda «Kitabi-Dədə Qorqud» ənənələrinin araşdırılması;
«Ozan-aşıq ensiklopediyası»nın hazırlanması;
Yeni dövr Azərbaycan ədəbiyyatının müasir dövrün tələbləri baxımından
araşdırılması, bu dövrün görkəmli şair və yazıçılarının yaradıcılığının monoqrafik
tədqiqi;
Sovet dövrü Azərbaycan ədəbiyyatının azərbaycançılıq məfkurəsi baxımından
yenidən dəyərləndirilməsi;
XIX-XX əsrlər Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatının tədqiqi və nəşri, farsdilli
sənətkarların əsərlərinin tərcüməsi;
XX əsr Azərbaycan mühacirət ədəbiyyatının tədqiqi və nəşri;
Müasir ədəbi prosesin izlənilməsi, inkişaf xüsusiyyətlərinin tədqiqi, ədəbi
icmalların hazırlanması;
Dövrün aktual problemlərinin və cəmiyyətdə qazanılan uğurların ədəbiyyatda
əks etdirilməsi məsələlərinin tədqiqinin gücləndirilməsi;
İki əsrin konflikti: problem və ədəbi proses. Bu mövzuda elmi müşavirənin
təşkili və ədəbi icmalın hazırlanması
Ədəbiyyatın daha da sosial-psixolojiləşməsi, cəmiyyətin ədəbiyyata və ədə-
biyyatın cəmiyyətə təsiri problemlərinin öyrənilməsi;
4
Elmi-tədqiqat işlərinə, onların müasirlik keyfiyyətinə tələblərin artırılması;
Ədəbi tənqidin canlandırılması istiqamətində mütəmadi iş aparılması;
Yeniyetmə və gənclərdə vətənpərvərlik və milli qüruru duyğularının gücləndi-
rilməsini stimullaşdıran bədii əsərlər haqqında monoqrafik araşdırmaların aparılma-
sına və nəşrinə diqqətin artırılması.
2. Türk xalqları ədəbiyyatı – bu istiqamətdə:
Təkrarlara yol verməmək, elmi əhəmiyyətinə və aktuallığına təminat yaratmaq
məqsədi ilə bu yöndə aparılacaq tədqiqatların türk xalqları ədəbiyyatının
Azərbaycan filoloji fikrindən kənarda ciddi planda və sistematik şəkildə
araşdırılmasını nəzərə almaqla planlaşdırılması;
Türk xalqları ədəbiyyatının (o cümlədən Azərbaycan ədəbiyyatının) uzun
müddətli inkişaf tarixi üçün səciyyəvi olan ortaq ədəbi-mədəni, bədii-estetik, nəzəri-
fəlsəfi problemlərinin araşdırılması:
- türk sufizmi: tarixi ənənəsi, inkişaf meylləri, ortaq və fərqli cəhətlərinin üzə
çıxarılması;
- türk xalqları ədəbiyyatında divan poeziyasının tədqiqi və dəyərləndirilməsi;
- türk xalqlarının yazılı ədəbiyyatının formalaşmasında folklorun, xalq şeiri
ənənələrinin, aşıq poeziyasının rolu və əhəmiyyəti barədə monoqrafik tədqiqatların
aparılması;
- etnik şüurdan milli şüura keçidin ədəbi abidələr kontekstində izlənilməsi və türk
xalqları ədəbiyyatlarının özünəməxsusluqlarının müəyyənləşdirilməsi;
- türk xalqları ədəbiyyatında yeni mərhələ olan XIX əsr ədəbiyyatının yeni
rakursdan tədqiqi və dəyərləndirilməsi;
- türk maarifçiliyi probleminin qoyuluşu və Avropa maarifçiliyi ilə müqayisədə
öyrənilməsi;
- XX əsr türk xalqları ədəbiyyatının inkişaf meyllərinin (yeni mövzular, ideyalar,
problemlər, ədəbi cərəyanlar, sənətkarlıq vasitələri və s.) tədqiqi;
Türk xalqları ədəbiyyatının Azərbaycan ədəbiyyatı ilə qarşılıqlı əlaqələr
kontekstində araşdırılması;
5
Türk xalqları ədəbiyyatı tarixinin hazırlanması, dərsliklərin, dərs vəsaitlərinin
yaradılması;
Türk xalqları ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələrinin həyat və yaradıcılıqla-
rının araşdırılması və təbliği;
Türk xalqları ədəbiyyatına aid yubileylərin, elmi konfransların, simpoziumların
keçirilməsi;
Türk xalqları ədəbiyyatına aid informasiya bazasının (bədii tərcümələr, mo-
noqrafiyalar, dərsliklər, dərs vəsaitləri, məqalələr, resenziyalar və s.) yaradılması.
3. Xarici ölkələr Ədəbiyyatı və ədəbi əlaqələr – bu istiqamətdə:
Azərbaycan – Avropa, Azərbaycan – Slavyan, Azərbaycan – Şərq ədəbi əlaqə-
lərinin inkişaf və qarşılıqlı zənginləşmə yollarının araşdırılması;
Xarici ölkə ədəbiyyatlarının ən görkəmli nümayəndələri barədə oçerklərin ya-
zılması və elmi informasiyanın təqdimi;
«Ədəbi əlaqələr Ensiklopediyası»nın hazırlanması.
4. Ədəbiyyat nəzəriyyəsi – bu istiqamətdə:
İndiyə qədər əsasən təbdil və tərcümə xarakteri daşımış ədəbiyyat nəzəriyyələ-
rinin Şərq-Qərb sintezi əsasında milli ədəbiyyatın da inkişaf qanunauyğunluqlarını
obyektiv şəkildə əks etdirən fundamental ədəbiyyat nəzəriyyəsi qaynaqlarının
hazırlanıb çap edilməsi;
Klassik Azərbaycan ədəbiyyatında öz əksini tapmış milli poetik düşüncə
örnəklərinin toplanması, şərhi və nəşr edilməsi;
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixinin bədii-fəlsəfi cərəyanların nəzəri-poetik sistemi
kimi öyrənilməsi və dövrləşdirmədə yeni obyektiv elmi prinsiplərin tətbiq edilməsi
ilə köhnə stereotiplərin aradan qaldırılması;
Tənqid və ədəbi prosesin qarşılıqlı münasibətlərinin metodologiyasının işlənib
hazırlanması;
Bədii mətnin bərpası və nəzəri-tekstoloji tədqiqlərə diqqətin artırılması;
5. Ədəbi tənqid – bu istiqamətdə:
6
İnstitutun istedadlı tənqidçilərinin əlavə maddi stimullaşdırılması hesabına çox-
saylı bədii materialın saf-çürük edilməsi və ədəbi inkişafa təkan verən, insan mənə-
viyyatının kamilləşməsinə, humanist ideyaların tərənnümünə, dövlətçilik prinsip-
lərimizin, vətənpərvərlik duyğularının yüksək poetik səviyyədə təbliğinə cavab verən
əsərlərin müəyyən edilərək qiymətləndirilməsi;
Ədəbi inkişafın prioritetlərini planlaşdıran və milli mentalitet məsələlərində
gənc yazarlara yardım edə bilən nəzəri-tənqidi yazılarla vaxtaşırı mətbuatda və
elektron informasiya vasitələrində çıxış etmək;
Hər ilin ədəbi yekunlarını özündə ehtiva edən «Ədəbi proses» toplularının ha-
zırlanıb nəşr edilməsi ilə çağdaş ədəbi əsərlərə operativ qiymət verilməsi.
Yuxarıda sadalanan məqsəd və vəzifələrin gerçəkləşdirilməsi bir çox detallara və
təfərrüatlara bağlıdır ki, bunların üzərindən vaz keçərək, yalnız bir başlıcasını qeyd
etmək istərdik:
Biz istedadlı alimlərimizdən dünya səviyyəli əsərlər istəyiriksə, onların intellek-
tual əməyinin də dünya səviyyəsində, inkişaf etmiş ölkələrin örnəyi əsasında qiymət-
ləndirilməsi vacib şərtlərdən biri olmalıdır. Əks halda Azərbaycan ədəbiyyatşünaslıq
elminin dünya səviyyəsinə qalxması yalnız xoş arzu olaraq qala bilər.
Dostları ilə paylaş: |