Azәrbaycan Bilimsәl
Musiqisinin Gәlişmә Tarixi
Azәrbaycan bilimsәl musiqisinin әsil gәlişmә tarixi 20- ci yüz ilin, 20-ci
illәrindәn başlayır.Aydındır ki Azәrbaycan profsional musiqisi mürәkkәb
bir janr(terz,uslub) ilә, opera janri ile başlamışdır.Opera janrı isә
bildiyiniz kimi sentetik bir janrdır. Bir çox musiqi janrlarını, o bölümdәn
simfonik janrını üzәrinde birlәşdirir. Belәliklә bu janrlar musiqi
mәdәniyәtimizdә, necә deyәrlәr böyük bir devrim vә yeni çalgısal olay
yaradır. İlk növbәdә Azәrbaycan bilimsәl musiqisinin qurucusu ‘’Üzeyir
Hacıbeyli’’dәn ad çәkmәk gәrәkir.
Üzeyir 1885-ci il Ağca Bәdi, kәndin, Şuşa mahalında doğulmuş, uşaqlıq
çağlarından musiqi törәdәn topraqlarından ilham almış, öz yurdunun
melodilәrin içinde böyür bir sevgi ile bәslәmişdir.
Üzeyir 1911- ci ilde musiqi eytimi almaq içün ‘’Maskıvaya’’ vә sonra
‘’Pterzburq’’a gedir. Böyük Rus bәstәkarı ‘’Rimeski Korsakov’’un
görkәmli öyrencisi ‘’Kalafatı’’ilә eitimini sürdürür.
Üzeyir batı (qәrb) musiqisindәn әldә etdiyi bilimlәrlә yeni elementlәr
xalq musiqisindә yaradıb. Aşıq musiqisindәn bacarıqla faydalanıb, öz
әsәrlәrini daha da güclәndiribdir. Üzeyir AZ. Musiqisini batılaşdırmaya
çalışmayıb, necә deyәrlәr dünya bilimilә xalq musiqisinin sintezini
Yaradıb vә ayaqlaşdırmaya çalışıbdır. Esәrlarindә doğu (şәrq) ölkesinin
kimliyini yaratmaya çalışıbdır. Az. Musiqisinin varlığını üzә çıxarmaq
içün, önce Az. Tarını, çox bacarıqla opera orkestırasına daxil edibdir.
Niyә ki Tardan başka heç bir muzik alәti bu qәdәr güclü xalqın doğal,
gizli, dәrin duygularını operada göstәrә bilmezidi. Üzeyirin birinci musigi
әsәri ‘’Leyli Mәcnun’’ operasıdır. Bu operanın liberto’sun, Fizulinin
mәsnәvisi Leyli Mecnun’dan götürübdür. Baxmıyaraq ki o zaman opera
sәnәti o qәdәrdә yabancı vә köksüz deyildi.
Üzeyir 1907-ci ilde, 22 yaşlarında, not tanımadan, harmonia vә partison
bilmәdәn, böyük bir sevgi ile,Bacarıgla bu operanı yerinә yetirdi. Ancaq
çözülmәmiş bir çox sorunlar varidi. Böyük sorunlardan biri, Leyli
rolunun ifaçısı idi. O çağda inamsal (dini) düşüncәlәrdәn asılı olaraq, bir
qadını nece sәhnәyә çıxarmaq olardı? Sonucda kişilәrdәn birini Leyli
roluna seçib, ancaq bu Leyli bığlarını kәsmәyә razı olmayıb, ama böyük
bir bacarıqla rolunu ifa edir. Butun çәtinliklәrә rağmәn xalq içindә
özelliklә aydın düşüncәli, sәnәt sevәrlәr içindә sevilib dәyәrlәndirildi.
1908- ci ildә bu opera hayata keçirilib vә belәliklә o tarixdәn Az. Opera
axımının (mektebinin) tәmәli qurulubdur.
Üzeyir deyir : Bәstәkarlıq bilmәdәn, musigi әsasları olan, harmoniya,
kontrpoan, orkestırasiyon bilmәdәn, musiqi formasını tanımadan belә
bir dәyәrli işi düşündüyümün nәdәni, ancaq o çağın belә bir işin tәlәb
etdiyini, dilәdiyini ve gәrәkli olduğunu düşünürdüm. Leyli Mәcnun
operası nә qәdәr uğurlu olsayd da, ancaq bütün qadın rollarını kişilәr ifa
etmәk zorundaydı.
1912-ci il O tarixi gündә, sәnәtçi bir qadın bütün bu bağları qırıb, qoçaq
ürәklә sәhnәyә çıxdı vә bir Arıyanı başa baş oxudu. O gecә canına gәsd
olmaq üzәrә gecәynәn Bakıdan qaçmaq zorunda qaldı. O qәhrәman
qadın ‘’Şoket Mәmmәdova’’idi. Şәrq ölkәsinin ilk qaranquşu. O tarixdәn
bu ürәkli qadın sәnәt dünyasında başqa qadınlarada yol açdı. ‘Sona
Hacıyeva’ muğam operasında ‘Şoket Mәmmәdova’ ile birlikdә birinci
opera qadın ifaçılarından dırlar. Unutmamalıyıq ki ‘Hәqiqәt Rzayeva’
leyli rolunun birinci ifaçısı olub ve 25 il musiqi hәyatında min yüzdәn
artıq Leyli rolunu ifa etmişdir.
Üzeyir Hacıbeyli, Leili Mәcnun’dan sonra, 1909-ci ildә ‘’Şeyx Sәnan’’
operasın,1910-‘’Rüstem ve Sohrab’’ 1912-ci ilde ‘’Şah Abbas vә Xurşid
banu’’ hәmin illәrdә ‘’Esli ve Kәrәm’’. 1937-ci ildә ‘’Koroğlu’’ operasını
yaratdı. ( O çağın simfonik orkestıra içün musiqili şәkildә yazılmış ilk
numunәlәrinden dir). O çağda yaranan başka musiqi әsәrәlindәn,
Üzeyir’in ‘’Arazbarı’’ Rapsodi’yası vә marşları, Müslüm Maqamayev’in
‘’Herati’’ ‘’Şüştәr’’ ‘’Turacı’’ vә oyun havalarından ad çәkmәk olar.
Baxmıyaraq ki Üzeyir , opera vә simfonik әsәrlәrdәn başqa, tiyatro
sәnәtinin dә quluğunda olubdur. Hәm tarixi, hәmdә satirik (komedi)
muzikal piyeslәrdә yazıbdır. 1909- ci illәrdә ‘’Er vә Arvad ‘’ ‘’O olmasın
Bu olsun’’ ( Mәşәdi İbad ). Bu әserlәr satirik şәklind insanların toplumda
olan faciәlәrini gülüş ilә rüsva edir. Özelliklә qadın haqlarının
taptanması, iş sizlik, rüşvә yemәk, zorbalıq vә aydın fikirlilerin boş vә
çox danışmarını tanqidә çәkibdir. Üzeyir ‘’ O olmasın Bu olsun’’ dan
başqa dörd opera vә iki operetta bәslәmiş, 1913- dә ‘’Arşın malalan’’
operettasın tamaşaya qoyubdur. O çağa dәk Üzeyirin heç bir әsәri
bunca uğur qazanmamışdır. Bu operetta yüzlәr kәz sәhnәd olubdur.
1916, 1945, 1966- cı illәrdә kinoya (filmә) çәkilibdir.
Fikrәt Emirov deyir : Kәsinlikle, simfonik musiqimiz, Arşın Malalan
operettasından başlayır. ‘’Esgәr’’in oxuduğu Arşın Malalan motifini
yadınıza salın, әgәr bu motifi bütün әsәr boyu diqqtlә izlәrsiniz, onun
nәcә inkişaf etdiyini nәcә musiqiyә düşdüyünü, aydınca görәbilәrsiniz.
Esәrin sujet xәttindә dıramatogi gelişmәsindәn asılı olaraq, bu motif gah
romantik, gah oynaq, gah da üzüntülü varyantlarda sәslәnilir. Bu isә
simfonizmin әsas özelliklәrinden biri olan musigi dıramatorgiyasıdır.
Koroğlu operası : Bu operanın yaranması, Az. Musigisindә tarixi
baxımdan unudulmaz olaydır. Üzeyir, 1930- ci il de bu operanı yazmağa
başlayıb, yeddi ildәn sonra böyük bir ötkemliklә (ezemetle) xalqına
hedyә veribdir. Koroğlu operası gәrçәkden epik (hәması) vә ulusal (milli)
bir әsәrdir.Xalqın içindә coşqu ilә hәrәkәt yaradan canlı bir görüşdür.
Koroğlu nәsildәn-nәsilә keçәn tarixi, qәhrәmanlıq, mübarizәvi bir
әfsanәdir. Feodalizmidәn cana gәlәn, әl yağı bağlı, özgürlüq istәyәn
insanların harayıdır, xan vә bәylәrin barışmaz düşmәnidir. İnsanların
qayğısını çәkәn, sevinc bağışlayan, sevgi vәrәn bir igitdir. Bir әlindә
qılınc, birindә qopuz, gәrçәk bir Aşıqdır. Bu operanın Liberto’si ‘’Sәyid
Ordumadi’’dendir.
Koroğlu operası, musiqi baxımdan, çeşitli vә yeni formada, incә milli
musiqi ile qovuşub vә orkestıra rәngi ise cәlb edici hәrәkәtlә, dolu
harmoniyasilә, musigini başabaş öz içinә alir. Teknik açısından, kor
qurupun vә muzik alәtlәrin güclü ifası vә Tarın hezin sәsi, bәstәkarın
doğma yordunun gözәlliklәrini göz önünә sәrgilәyip, dinlәyicilәrә
bәxşedir. Dünya musigi teknikasilә, yeni bir rәnglәrdә cilvәlәndirir. Sәsi
ile sәnәtini tarixә bağışlayan böyük Az. Opera müğәnnisi ‘’Bülbül
Mәmmәdov’’ Koroğlu rolunun birinci ifaçılarındandır. Belәliklә Üzeyir
koroğlu operasında Az. Musiqisin dünya musiqisilә birlәşdiribdir.
Leyli Mәcnun operasından, elәcә hemasi Koroğlu operasına dәk 30 il ara
vardır.Üzeyir deyir : Az. Operasının hәyatı bu 30 illәrdә gәrçәklәşibdir.
1937-ci İllәrdә Koroğlu operasilә birgә iki başka operada sәhnәdә
oldudur. İlk növbәdә ‘’Şah Sәnәm’’ operası ‘Giliyer’ Rus bәstәkarın
әsәri, (Giliyer 1923-ci ildә Azerbaycan folkulor musiqisindәn bilimli
bilgilәr әldә etmek içün Baki’ya gәlib), 1924 dә bu operanı bәslәyibdir.
1927- ci ildә Rus dilindә, 1934- cü ildә Az. Türkcәsindә Bakı’da tamaşaya
goyubdur.
İkinci opera ise dahi bәstәkar Müslüm Maqamayev’in ‘’Nәrgiz’’
operasıdır.Maqamayev, Üzeiyr’lә birgә öz yurdunun musiqisinin
gәlişmәsindә,bilimli çalışma vә yaradıcılığı ilә Az. Musiqisinin
unudulmaz vә önemli yaradıcılarındandır.
Maqamayev 1916- cı ildә ‘’Şah İsmail’’ operasını yazıbdır. Bu operanın
sujetindә әn önemli rolu olan qoçaq, döyüşkәn qadın’’ Erәb Zәngi’’dir.
Demәk olar ki bu opera muğam janrıyla opera janrının sintezidir.
Maqamayev’in ikinci әsәri ‘’Nәrgiz’’ operasıdır. Bu operanın iç anlamı,
mәzmunu, әzgin vә zәhmet çәkәn xalqın yaşayışı vә devrimlә bağlıdır.
Az. Opera sәnәtinin inkişafinin ikinci yolunun başlangıcı, Nәrgiz
operasıdır. Bu opera yeni uslubda, Rus vә Avropa kılasik opera
gedişatında yaranmış ilk Az. Operasıdır. Bәstәkar bu әsәrindә Muğam
opera çәrçivәsindәn qırağa çıxıb, yeni uslubu ilә, Az. Opera әsәrlәrindәn
әn gözel örnәkdir.
Muslum Maqamayev’in başqa әsәrlerindәn ‘’Radio Marşı’’’’Azәrbaycan
Çölleri’’ ‘’ Özgür Azәrbaycan qadını’’ kamera orkestıra içün yazdığı bir
çox musigi vә mahnılarıdır. Maqamayev üzüntü ilә çox әrkәn heyatını
itirmiş, o üzdәn ‘’Xoruz Bәy’’ operası vә ‘’Dәli Muxtar’’ balә’si, elәcәdә
bitirmәmiş qalmış. Maqamayev qısa hәyatında az әsәrlәr yazmış olsada,
onun musiqi әsәrlәri böyük dünya bәstәkarları ile birgә yol
getmәkdәdir.
Üzeyir’in Az. Musigisindә açdığı yolu, Muslum Maqamayev vә Zülfiqar
Hacibәyev (Üzeyir’in qardaşı) davamçısı olubdur. Şah İsmail
operasındaki simfonik gәlişmә, epik simfonizmә parlaq bir örnәkdir.
Zülfiqar Haciybyev, sәhnә әsәrlәrindә simfonik musiqiyә, romantik vә
әfsanәvi bir hәrәkәtә geçir. Onun әsәrlәrindәn ‘’Aşıq Qerib’’ vә ‘’Şah
Sәnәm’’operasından ad çәkmәk olar.
Az. Orkestırasının dirijoru (Rәhbri) ‘’Niyazi’’ isә Zufiqar’ın oğlu dur.
‘’Xosrov vә Şirin’’operası vә ‘’Rast’’ muğam simfoniyası, onun
әsәrlәrindәndir.
Üzeyir Hacıbәy’lidәn nә qәdәr yazsaq azdır. Niyә ki Üzeyir bilimsel
musiginin tәmәl daşını qoyubdur.
1931- ci ildә, xalq musiqi alәtlәri orkestırasın yaradıb, 1936 da devlet
‘’kor’’ qurupun tәşkil edib. Bakı Konservaroriyasının Rektoru (Müdürü),
bәstәkarlıq ustadi, bәstәkarlar ittifaqinin sәdri, Rus bәstәkarlar
ittihadiyәsinin üyәsi (üzvü) olubdur. Bir öyrәtmәn kimi, bir çox öyrәcilәr
yetişdiribdir. O bölümdәn, bәstәkar ‘’Fikrәt Әmirov’’ ‘’Asif Zeynalli’’
bәstәkar vә Tar ustadı ‘’Seyid Rüstәmov’’ ‘’Qara Qarayev’’ ‘’Cövdәt
Hacıyev’’ ‘’Sultan Hacıbәyov’’ vә başkalarından ad çәkmәk olar.
Üzeyir hәyatı boyu musiqilә yanaşı yazıçılıq, yaradıcılıqından da
ayrılmayıb. Onun yazdığı mәruzәlәr vә kitablarından, ‘’opera tәrbiyәvi
әhәmmiyәti’’ vә ‘’Az. Xalq musiqi әsasları’’ından ad çәkmәk olar.
Üzeyir 1948- ci ildә sonuncu bәstәsi ‘’Firuzә’’ operasını bitirәmәdәn
üzüntilә hәyatı sona yetmiş. Nә qәdәr ki dünya var onun әsәrlәri
yaşıyacaqdır.
Üzeyir Hacıbeyli’nin görkәmli öyrәncilәrindәn, Fikret Әmirov vә Qara
Qarqyev’dәn ad çәkmәkmәmәk qaçınılmazdır. Çağdaş Az. Musigisinin
irәlilәyişindә çaba göstәrәn vә dәyәrli әsәrlәr yaradan, Fikrәt Әmirov
1922- ci ildә Şuşada doğulmuş, 1949- cu illәrdә bir çox ödül
qazanmaqla, yaradıcılığını vә sәnәt çalışmlarını ilәri surdurmuş. İlk
bәstәrindәn Muğam simfoniyası ‘’Şur’’ ‘’Kürd Ovşari’’dәn ad çәkmәk
olar. Әmirov bu әsәrlәri, böyük Muğam ustadları ‘’Cabbar Qaryağdı’’
‘’Seid Şuşuniski’’nin vә opera sәnәtçisi ‘’Bülbül Mәmmәdov’’un
oxuduqlarından yararlanıbdır. ‘’Sevil’’ operası Әmirov’un әn dәyәrli
әsәrlәrindәndir. Bu әsәr 1946- cı ildә tamaşaya qoyulmuş, beş ildәn
sonra Ruscaya çevrilmiş, Maskıvada sәhnә almışdır. Bu operanın
Libertosi böyük Az. Yazıcısı ‘’Cәfәr Cabbarlı’’dandır. Sujet isә, toplumsal
әziciliyindәn, basqı altında yaşayan vә özgürlük istәyәn, qadın haklarına
vә sorunlarına hәsr olunmuş bir әsәrdir. Әmirov’un başqa әsәrlәrindәn
‘’Min bir gәce’’bale’si, simfonik pragmentlәri ‘’Azәrbaycan Kapritçiyo’’si
‘’Ürәk Çalanlar’’ vә ‘’Gözün Aydın’’kantatasıdan ad çәkmәk olar. Ancaq
‘’Nizami’’ vә ‘’Şeyx Sәnan’’ Bale’sinin bitirmәsinә ölüm macal vermәyib
vә başa çatdıra bilmamişdir. Әmirov 1984- ci ildә hәyatı sona yetmişdir.
Qara Qarayev, 1918- ci ildә Bakı’da anadan olmuş, musiqi eytimini dahi
Üzeyir’lә başlamışdır. Eitimini sürdürmәk içün, Rusiya’ya getmiş,
Rusiya’nın zәngin musigisinin vә dünya bәstәkarı ‘’Dimitri Şostakoviç’’
sәnәtinin incәliklәrinә yeyәlәnәrәk, 1946-cı ildә Maskıva ‘’Çaykoviski’’
adlı konservatoriyasına daxil olmuş vә Dimitri Şostakoviç’dәn
bәstәkarlıq üzәrә eitimini dәvam etdirmişdir. Belәliklә xalqımızın әn
görkәmli, yetәnәkli bәstәkarlıq sәviyәsinә yüksәlmiş. Hәmin illәrdә
konservatoriyada bir öyratmәn kimi çalışmaya başlamışdır. Qara
Qarayev әsәrlәrindә, fәlsәfi mәzmunu әsas yәr tutur. İnsanların gözәllik
uğrunda mübarizәsi, onun musiqisinin әsas qonusudur. Bәstәkarın
Romansları, pesixoloji incәliyi, melodik etkisi vә gücü ilә ayrılır.
Bәstәkarın әn önәmli әsәrlәrindәn 1952- ci ildә yazdığı ‘’Yeddi Gözәl’’
balә’si (Liberto’si Nizami’dәn dir) Az. Musigisinin yüksәk nailiyatidir.
Bәstәkar bu әsәrindә, ulusal musiqinin Muğam janrını vә özәlliklәrini
bacarıqla qullanıb, Hәmin illәrdә ‘’Leyli Mәcnun’’ simfonik poemasınıda
yazmışdır.
1958- ci ildә, Qarayev’in yazdığı әn önәmli әsәrinden ‘’Ildırımlı yollarla’’
balә’sidir. Aynı zamanda, başqa yazdığı әsәlәrdәn, Forto piyanu içün, 26
Perlod, İskiripka (violon), Violonsel, kor vә kamera orkestırasi içün, simli
kuartet, ‘’kılasik Suitta’’ vә kamera orkestıra içün, simfonik әsәlәr, o
bölümdәn : ‘’Servantes’’in ‘’Donkişot’’ ‘’Goya’’ ‘’Antoniyo Klopatla’’
’’Nazim Hikmet’’in ‘’Qәribә Adam’’ ‘’Alban’’ ‘’Rapsudiya’’si ‘’Sәadәt
Nәğmәsi’’nin Kantatası vә bir çox Mahni vә Romanslarından ad çәkmәk
olar. Qara Qarayev 1982- ci ildә dәyәrli hәyatı sona yetmişdir.
Azәrbaycan musiqisi sәnәtinin, dәvamçısı olan başka bәstәkarlardan da
ad çәkmәk gәrәkir. O bölümdәn : Sultan Hcıbәyov’un әsәrlәri ‘’Qızıl
Gül’’ Gülşәn’’balә’şi ‘’Karvan’’ adli simfonik әseri.
Süleyman Әlәsgәrov’dan ‘’ Mәhәbbәt Gülü’’ ‘’ Ulduz’’ ‘’ Axiri yaxşı olar’’
operetleri vә ‘’Bayati Şiraz’’ Muğam simfonik әsәri vә bir çox mahnı vә
Romanslar.
Arif Mәlikov’un ‘’ Mәhәbbәt әfsanәsi’’ ‘’ Şirin vә Fәrhad’’ balә’şi.
Seid Rüstәmov’un ‘’ Bәyati Kürd’’ fanteziyası ‘’Şadlıq reqsi’’ ‘’Durna’’
‘’Beşmanatlıq Gәlin’’ opereti.
Rauf Haciyev’dәn ‘’Romeo menim gonşumdur’’ opereti.
Әfrasiyab Bәdәlbәyli’nin ‘’Qız Qalasi’’ balә’şi.
Cahangir Cahangirov’dan ‘’Azad’’ operası’ simfonik Poemasi ‘’Arazın
otayında’’ vә ‘’Fizuli Kantatası’’.
Tofiq Guliyev’in kamera orkestıra içün yazdığı, musiqi, Mahnı vә
Romansları.
Vasif Adıgözelov’un ‘’Natәvan’’ operası, Mahnı vә Romansları.
Qadın bәstәkarlarından, ilk qadın bәstәlari ‘’Agabacı Rızayev’’in
simfonik әsәrlәri.
‘’Şәfiqә Axunova’’ Şәrqin ilk qadın opera bәstәkarıdır. Aynı zamanda bir
çox mahnı vә Romansları yazıbdır .
Elmira Nәzirova’nın ‘’Әrәb Sujet’’indә yazdığı, Forto piyanu vә orkestıra
içün konsert.
Kamilla Mәhәmmәdzadә,nin orkestıraya içün, yazdığı bir çox
mahnılar......Ancaq yüzlәrcә bәstәkar vә bәstәlәr var ki nә qәdәr yazsaq
azdır, obölümdәn : Әşrәf Abbasov, Ramiz Mustavayev, Xәyyam
Mirzazadә, Musa Musayev, Hәsәn Rızayev, Hacıxan Mәmmәdov, Tofiq
Bakıxanov vә sayrә.....
Sonunda artırmalıam ki, Az. Әdәbiyatının, Az. Musiqisindә әn önәmli
yeri olubdur. Bütün görkәmli musiqiçilәrimizin bәstәlәri, tarixi
yazıçılarımızın yazdığı, Romanlar, Öykülәr vә Qәzәllәrindәn güc alıbdır.
Yena ‘’Fizuli’’dәn, Mәni candan usandırdı,cәfadәn yar usanmazmı? Bu
qәzәli oxuduğumuzda, bәstәkar ‘’Cahangir Cahangirov’’un Fizuli
Kantatası, göz önündә canlanır. Bu Kantatanı dinlәmәmәk olarmı?
Elecede ‘’Nizami’’nin ‘’Vaqif’’in ‘’ Xurşidbanu Natәvan’’nın ‘’Xaqani’’nin
vә bir çox başka yazıçı vә şairlәrimizin, yazdıqlarının tәsirini vә önamini,
bu iki sәnәtin, nece bir birinin qulluğunda olduğunu, bir birini
tamamladığını Az. Musigisindә aydınca görmәk olar.
Belәlikla Az. Bilimsәl musiqisi, Üzeyir Hacıbayli ilә başlamış, vә
günümüzә qәdәr dәvam etmekdәdir.
Sevda. F. Asgharnia 2016
QAYNAQLAR :
1-Sәnәt vә sәnәtkar ‘’Fikrәt Әmirov’’
2-Azәrbaycan Ansiklopedya
3-Süleyman Әlәsgәrov ‘’Vidadi Xәlilov’’
4-Xalq Musiqisi әsasları ‘’Üzeyir Hacıbәyli’’
5-Üzeyir vә do İnqilab(iki İnqilab) ‘’Rahim Reisniya’’
Dostları ilə paylaş: |