2
Az. 2.
Az 39
T ə r t i b e d ə n l ə r: V. Allahverdiyev, Ş. Mehdiyev
R e d a k t o r u: H İ D A Y Ə T
A39 Azərbaycan Demokratik Respublikası: Azərbaycan höküməti (1918-
1920). B., Gənclik – Gənclik mərkəzi, 1990, 96 səh.
Kitabda tariximizin bir qaranlıq səhifəsinin bəzi tərəflərinin açılmasına cəhd
göstərilir. Təqdim olunan məqalələrdə Azərbaycan Demokratik Respublikasının
(1918-1920) təməlini qoyanlar, Azərbaycan parlamenti və onun işi haqqında qısa
məlumat verilir. Məqalələr Azərbaycan hökümətinin bütün nazirlərini əhatə etmir.
Kitab geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur.
A
4702060204
SifariĢ yolu ilə -90
M 653 (12) - 90
ISBN 5 – 8020 – 0681 - 1
Gənclik 1990.
Gənclik mərkəzi
3
T ə r t i b ç i l ə r d ə n
1918-1920-ci illər Azərbaycanın siyasi və sosial tarixi çox mürəkkəb problem
olmaq etibarı ilə dərindən öyrənilməyə ciddi ehtiyac duyur. XX əsrin ilk onillikləri
üçün Şimali və Cənubi Azərbaycanda baş verən hadisələri anlamağa çalışmaq, bu
hadisələrə ümumbəşəri təfəkkürün bir hissəsi kimi baxmaq, insan cəmiyyətinin
demokratikləşməyə doğru inkişafına bir damla da olsa öz töhfəsini vermək bu gün
çox vacibdir.
Yeni əstrin əvvəlləri üçün bir tərəfdən mütləqiyyətin bir çox demokratik
dəyişikliklər etməyə məcbur olması, digər tərəfdən isə Azərbaycan şəraitində yeni
milli burjuaziyanın meydana çıxması və onun milli təfəkkürün inkişafına təsiri
cəmiyyətdə müəyyən siyasi qüvvələrin formalaşmasına və onların ―günəş altında‖
yer axtarmasına gətirib çıxarmışdı. Azərbaycan milli burjuaziyasının istedadlı
gəncləri oxumaq üçün dünyanın müxtəlif təhsil ocaqlarına göndərməsi olduqca
müvəffəqiyyətli addım olmuşdu. İlk dövrdə doğma vətənə qayıdan azərbaycanlılar
siyasi hərəkatda Rusiya sosial – demokratiyasının mövqeyini müdafiə etsələr də
sonralar ondan daha çox uzaqlaşır və milli – demokratik hərəkat genişlənirdi.
Təsadüfi deyil ki, artıq 1904 – cü ildə azərbaycanlı inqilabçıların demokratik
təşkilatı ―Hümmət‖ yaradılmışdı. İnqilabçı demokratların bir çoxu, o cümlədən M.
Ə. Rəsulzad. H. Hacınski və b. bu cəmiyyətin üzvləri olmuşdular.
Bakı neft sənayesinin daha sürətli inkişafı Qərbi Avropa həyat tərzi ilə
tanışlığı genişləndirir və istər – istəməz azərbaycanlıları qabaqcıl ictimai fikir və
sosial ədalət uğrunda mübarizəyə səsləyirdi. Məhz bununla izah olunur ki,
bolşeviklər Bakıda hakimiyyəti ələ keçirə bilmələrinə baxmayaraq, Azərbaycan
ziyalılarını bu ittifaqa cəlb edə bilmədilər. çünki müsəlmanlar daha demokratik
quruluş uğrunda mübarizəyə atılmışdılar.
1918 – ci ilin mart hadisələri Azərbaycan ziyalılarını sosializm və sovet
hakimiyyəti ideyasından çox – çox uzaqlaşdırdı. ―Türk ədəmi – mərkəziyyət
partiyası‖, ―Müsavat‖ bitərəf Azərbaycan ziyalısına arxalanıb hakimiyyət uğrunda
mübarizəyə başladı. Öz fəaliyyətinin əvvəlində Rusiya tərkibində muxtariyyət
uğrunda çarpışan ―Müsavat‖ partiyası 1918 – ci ilin ərəfəsi üçün artıq tam müstəqil
və demokratik Azərbaycan ideyasına qulluq etməyə başladı. Bu ideya xalq
arasında böyük razılıqla qarşılandı. ―Xalqlar dostuluğu‖ demaqoq şüarları ilə
pərdələnən Bakıdakı erməni ―bolşeviklərinin‖ Sovet höküməti özünün Azərbaycan
əleyhinə fəaliyyəti ilə xalqı milli hərəkata daha çox sövq edirdi. Bunu M. Ə.
4
Rəsulzadə özü də gizlətməmiş və partiyanın ikinci qurultayında açıq demişdir:
“Bizim partiyamız sinfi deyildir. Bizim partiyamız millidir”.
Azərbaycan milli hərəkatın geniş yayılmasının səbəblərindən biri də budur ki,
bu ölkə müstəmləkə ölkəsi idi və məhz bunun nəticəsində, başqa xalqlar – rus xalqı
həyat şəraitinin yaxşılaşdırılması uğrunda sinfi mübarizəyə qalxanda, o da milli
azadlıq uğrunda çarpışmalı idi.
1918 –ci il. Mayın 28-də Azərbaycan Demokratik Respublikası elan olundu.
1920-ci il aprelin 27- də məlum hadisələr üzündən tarixi səhnədən getməli oldu.
Üstündən düz 71 il keçəndən sonra Azərbaycan xalqı yeni demokratik zəmində
mübarizə meydanına atılıb mayın 28- ni Azərbaycan dövlətinin yaranma günü elan
etməyi tələb etdi. Xalqın iradəsi qəbul olundu...
Amma böyük və ciddi təəssüf hissi ilə deməliyik ki, Azərbaycan tarixçisi düz
70 il çalışmışdı ki, bu həqiqəti yada salmasın. Bu isə tarixçinin özündə qul
psixologiyasının yaradılmasına gətirib çıxarmışdır. Yaddan çıxarmamalıyıq ki,
insan iki həqiqətə - təbiətə və tarixə xəyanət edə bilməz. Edərsə böyük
qurbanlar verər. Biz artıq bunun şahidi olmuşuq.
Diqqətinizə təqdim olunan bu toplu geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulur
və tarixi həqiqəti bərpa etmək yolunda ilk addımlardan biridir.