TARİXİ-CƏDİDİ QARABAĞ
Qarabağ əyaləti barəsində yazılmış tarixlər vəz və üslubi-tarixnigaranlıqdan
xaric və vüqui-tabani-hadisələr müfəssəl şərh olunmayıb. Bəlkə əksər vəqaye
eynən fəramuş olduğuna binaən və əlavə mən cəm etdiyim vaqei xəbərlər ilə və
günagün idarələrdə gördüyüm əsnad ilə qeyri-mütabiq olduğuna görə mən belə
təsəvvür etdim ki, tarixi-səhihi-Qarabağ hənuz nəzm olunmamış. Ona görə çox
vaxtlar bu arzuda olmuşam ki, öz məlumatıma görə təzə "Tarixi-Qarabağ"
yazam. Bu anəcən fərağət olmayıb, ancaq şimdi fürsət olduğuna tazə "Tarixi-
Qarabağ" yazmağa cəsarət etdim.
QARABAĞ
Qarabağ əyaləti cüzvi-əzimi-Azərbaycani-qədim və Azərbaycan həm cüzvi-
qədimi-məmləkəti-İran olubdur.
Qarabağ əhli öz vətəninin sorağını və adını ancaq Mirzə Camal və Mirzə
Adıgözəl tarixləri ortaya çıxandan sonra cuya olmuşlar. Çünki Səfəvi övladının
əsrindən sonra saheyi-Qarabağ bir ad ilə məşhur olmayıbdır.
1
O cəhətə məzkur
tarixlərdən sabiq zikr edən olmayıbdır.
Fəqət min yüz altmışıncı (1160) səneyi-hicri Nadir şah Əfşarın qətlindən
sonra onun hüzurunda olan qoşun sərdarları və əyan ləşkər pərakəndə olan
zaman hazıri-hüzur olan şəxslərdən biri də Pənah xan Sarıcalı Cavanşir olubdur
ki, həmə vaxt rikabda və mültəzimi-əmir-nizam var imiş. İnqilabi-vəzi-səltənəti
nəzərə alıb, zəhməti-qürbətdən özünü xilas etmək qəsdilə vətənə müraciət edir.
Onun vətənə müraciət etməyi və Qarabağ rəyasətini qəbul etməyi tarix üçün
təzə bir məhəl açıb Qarabağı müzakirəyə saldı. Qarabağda xanlıq bina
olmağına bais olubdur. O yerin iştiharına və bu ittifaq
1Qeyd: Müəllif səhv edir. Səfəvilər dövründə Qarabağ bəylərbəyliyi mövcud olmuşdur.
9
yada salıbdır. Qarabağın qədim şəhamətini Bərdədən başlamış, Mil səhrasında
vaqe Aran qala şəhərini Araz nəhrin üstündə vaqe Əshabi-rəs şəhərlərini,
Bayat-Beyləqan şəhərlərini, ələlxüsus şəhamətli Sultanbud təpəsini və sairləri
hala bu arada zikr etdiyimiz təzə Qarabağ tarixini Pənah xan qurduğu xanlıq
dairəsində və o zamana dair Həvadisat tərəfində yazmağa şüru edirik. Çünki
əksər vəqayeyi-Qarabağ mərbutə dər İran və həmsayə məmalik Gürcüstan,
Osmanlı, Rusiya məmləkətinə. Ona görə bu məmalikin adı və şamil olan
vəqaye mərqum olacaqdır. Xatimeyi-tarixdə qədim Qarabağa müxtəsər işarə
olunacaqdır.
HÜDUDİ-ƏYALƏTİ-QARABAĞ
Cənub tərəfdən mis mədənləri olan Qapan dağlarının imtidadilə bir yerdə
sariyal ru be məşriq gedir Araz çayınadək. Oradan məcrayi-nəhri-Araz ilə bir
yerdə şərqdən gedir ta haman suyun qərbdən şərqə dəryayi-Xəzərə tərəf cari
Kür nəhrinin məcrasınadək ki, oradan hər iki nəhrin suyu bir yerə qarışıb axar
dəryayə. Bu nöqtə Qalaqayın adlı qəsəbədir ki, sabiqi Mustafaxanlı
pristavlığına daxildir. Oradan Kür nəhrinin məcrasilə sərhəd şərqdən qərbə
qayıdıb Kür nəhrilə üz yuxarı gedir. Sabiqi poçta stansiyonu Türyan çay adlı
yerədək ki, Duzdağ burnunda vaqedir. Sərhəd Goran mülkündən yuxarı Duzdağ
burnu şimal tərəfdən ru becənub gedir Mirov dağının ətəyində vaqe Molla
Vələdli mülkünədək. Oradan Qara Çinar mülklərinin əmlakını əhatə edib üz
yuxarı cənubən haman dağın qarlı və buzlu sarıyalı-nadək ki, hər yerdən ucaraq
nöqtədir və ucalıqda Böyük Qafqaz dağlarına özünü həmduş göstərəndir. Bu
nöqtədən şərqdən qərbə tərəf hər yerdə sarıyal sərhəd gedir. Ayrım kəndinin
başının üstünədək ki, o kənd vaqedir Tərtər çayının əvvəlinci şaxəsindən olan
çeşmələrdən. Bu nöqtədə Mirovdan gələn uca dağlar silsiləsi iki şaxə olub, biri
Gəncə uyezdinə tərəf və biri Rumbasır və Kəlbəcər adlı uca dağlar ilə ki, İrəvan
quberniyası ilə Gəncə quberniyasının sərhədidir, məzkur dağlar şimaldan üzü
cənuba tərəf Qarabağ sərhədidir.
10
HÖKUMƏTİ-PƏNAH XAN
Bayat mülki hökumət olduqda hər tərəfdən xalq Pənah xanın başına cəm
olar. Az vaxt keçər ki, cəmi-kəsir səvarə və piyada müntəziri-xədəmat olub və
sükunət üçün dəxi fərahəm gəlirlər. Bu avazədən Xəmsə məliklərinə dəhşət
hasil olar ki, təzə siyasət ilə nə əlaqədə olmaq hər kəs nə xəyal edirsə, əvvəlcə
məhəbbət yolu ilə xan ilə mülaqat edib, əlaqədar olan Məlik Şahnəzər olar ki,
onun hasari-təməkkünü Çanaqçı kəndinə olar. Sair məliklər dəxi yavaş-yavaş
xan ilə mülaqat edib hər kəs öz iradətini izhar etməkdə ehmal etməzlər.
MƏRKƏZ HÖKUMƏTİN ŞAHBULAĞA KÖÇMƏYİ
Üç-dörd sənə zərfində izdihami-xəlayiq Bayat mülkünə cəm olmağı, kim
ləşkəri və kim əhli-sükunət müruri-zaman ilə isbat edir ki, şöhrət və abadiyi-
əzimə şərayiti Bayat mülkündə kifayət verməyəcəkdir. Əlavə cəmiyyəti-
müxtəlif üt-təbaye məzacında hifzi-səhhə üçün əksərən müzürr olduğuna səbəb
aran nöqtəsində Şaxlıqda və su azlıqda Bayat mülkünün vaqe olmağı əvvəlcə
nəzərə gələn münasibata zəif yetir. Əvvəlcə ümdə münasibət Bayat mülkü
vəsətdə olmağı üçün və zəxirə cəm etmək üçün asan və tamam dörd tərəf İslam
əhli olduğu və sair bu qism şərtlər idi. Şimdi hökumət nüfuzu qüvvət tapdıqca o
münasibət Qarabağın hər tərəfində mümkün olduğuna lazımdır. Hökumət
başına cəm olan camaat üçün hifzi-səhhə və sühüləti-maaş və abü həvayi-
məhəlli-mərkəz, hənuz mədəniyyət rayihəsi damağlarına dəyməmiş kənd
camaatı padşahi-məmləkət yoxluğunda vilayət hərçü mərc olacaqdır,
xəyalından şiddət ilə qorxub, istərlər ki, külliyən İran o cümlə Qarabağ nə
surətdə qalmaq sözünü Pənah xan dilindən eşitsinlər. Öz aralarında məşvərət
edib belə məsləhət gördülər ki, bu halda əgər Pənah xan qəbul etsə, onun irşad
pahnümalığı ilə dolanmaq bizim səlahımızdır. Bu məqsədi Pənah xana izhar
edib, müntəzir olurlar ki, bu mətləbi o qəbul edəcəkdir, ya yox? Pənah xan dəxi
övzai görmüş və bilərkən ki, hökuməti-müstəqilə zamanında rahat və aram
ömür sürməyə qabil
11
Dostları ilə paylaş: |