İsrafil Zakir oğlu
İSMAYILOV
Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyasının professoru, tarix
elmləri doktoru, İ.Z.İsmayılovun ilk elmi məqaləsi 1953-cü ildə,
ilk kitabı isə 1955-ci ildə nəşr olunmuşdur. Bundan sonrakı 45
ildə müəllif 26 monoqrafiya, 14 kitab və dərs vəsaiti, 160-dən çox
elmi məqalə nəşr etdirmişdir. Bunlardan bir monoqrafiya və 14
məqalə ingilis, fransız, ispan, alman, türk, ərəb və dari
(Əfqanıstan) dilindədir.
Müəllifin əsərlərinin əksəriyyəti dövlətçilik siyasəti
məsələlərinə, şərq xalqlarına aid problemlərə və hərbi -
vətənpərvərlik tərbiyəsi mövzularına həsr olunmuşdur.
Nəşr olunmuş əsərlərdən 7 monoqrafiya, bir kitabça və 38
məqalə son 10 ilin elmi işləridir.
Göstərilən elmi nailiyyətlərinə və çoxillik məhsuldar ictimai
fəaliyyətinə görə prof. İ.Z.İsmayılovun adı Amerika Bioqrafiya
İnstitutunun ildə bir dəfə nəşr edilən “Hallmark-2000” xatirə
şərəf kitabına daxil edilmişdir.
3
W
İSRAFİL İSMAYILOV
(tarix elmləri doktoru, professor)
Gülzar anamın
əziz xatirəsinə
ithaf edirəm
AZƏRBAYCAN
XALQININ
SİYASİ
MƏDƏNİYYƏTİ
( XX əsr )
Azerbaycan Respublikası
if ler Idarasi
PREZİDENT KİTABXANASI
Bakı - 2002
Azərbaycanın X X əsrin ərzində
ikinci dəfə istiqlaliyyət alması,
ancaq birincidən fərqli olaraq,
bu dəfə istiqlaliyyəti qoruyub
saxlaması Azərbaycan xalqı
üçün tarixi bir hadisədir.
Heydər ƏLİYEV
M ətnə rəy vermişlər:
Tarix elm ləri doktoru, professor
İsaq MƏMMƏDOV,
Tarix elm ləri doktoru, professor
Rafiq RƏCƏBOV.
İS M A Y IL O V İ.Z . Azərbaycan xalqının siyasi m əd ən iyyəti,
Bakı, «Zaman» nəşriyyatı, 20 0 2 , -300 s.
L -A B -022039
Oxucuya təqdim edilən bu əsər müəllifin nəşr olunmuş 40-cı ki
tabıdır. Bu əsər eyni zamanda müəllifin son yeddi ildə Azərbaycanın
XX əsr tarixinə dair nəşr etdirdiyi 5-ci kitabdır. («Azərbaycanın XX
əsrdə dövlətçilik siyasəti məsələləri» kitabı 1995-ci ildə, «Dünya
azərbaycanlıları XX əsrdə» 1997-ci ildə, «Azərbaycanlıların 11
dünya müharibəsində iştirakı» 2000-ci ildə, «Türk dünyası XX əsrin
90-cı illərində» 2001-ci ildə nəşr edilmişdir).
Xalqımızın siyasi mədəniyyəti mövzusu tədqiq edilməmiş
mühüm mövzulardandır. Müəllifin bu əsərinin də oxucular tərəfin
dən maraqla qarşılanacağına inanırıq.
Kitabın nəşrinə köməklik etdiyinə görə N.A.CƏLILOVA
müəllif öz təşəkkürünü bildirir.
© İ.Z.İsmayılov, 2002.
2
SİYASİ MƏDƏNİYYƏTİN
MƏZMUNU (Giriş əvəzi)
Bəşəri mədəniyyətin tərkib hissəsi olan siyasi mədə
niyyət bəşəriyyyətin siyasi inkişafının nəticəsi və məcmui-
dir. Hər bir xalqın siyasi mədəniyyəti onun əhalisinin siyasi
fəaliyyətdə iştirakı nəticəsində topladığı siyasi biliklər və
siyasi dəyərlərin, siyasi vərdişlərin və ənənələrin məcmui-
dir. Siyasi mədəniyyət eyni zamanda insanların siyasi haki
miyyətə münasibətlərini formalaşdırır.
Siyasət marksizm təliminə görə iqtisadi proseslərdən
asılıdır. Buna uyğun olaraq bu nəzəriyyə bütün müharibələ
rin də başlanmasını iqtisadi mənafelər ile bağlayırdı. Halbu
ki, bəşər tarixində din ilə bağlı solib müharibələri do olmuş
dur. Deməli, bütün siyasi hadisələri yalnız iqtisadi mənafe
lərlə bağlamaq bəşəri inkişaf üçün böyük təsir gücünə malik
olan (və olmuş) mənəvi dəyərlərin rolunu alçaltmağa yönəl
dilmişdir və bununla razılaşmaq olmaz.
Siyasi mədəniyyət sinfi mədəniyyət mövhumu ilo eyni
deyildir. O, bütün xalqın mədoniyyətidir. Halbuki, Lenin
mədəniyyəti də ifrat dərəcədə sinfiləşdirmişdi. O, hətta mə
həbbətin də sinfiliyini iddia edirdi. V.İ.Lenin 1915-ci ilin 17
yanvarında İncssa Armanda yazdığı məktubunda onun «Mə
həbbət azadlığı tələbi» kitabçasının əlyazmasım sinfi nöq-
teyi nəzərdən tənqid edərək, məhəbbəti «proletar məhəbbə
ti» və «burjuaziya məhəbbəti» kimi fərqləndirməməyi mü
əllifə nöqsan tutmuşdu.
Görkəmli siyasi publisist A.Avtarxanov «Lenin Rusiy
anın taleyində. Tarixçinin düşüncələri» kitabında (1990) ya
zır ki, «Məhəbbətin sinfliyi» haqqında mənasız nəticəyə
yalnız fanatiklər gəlib çıxa bilərlər.
3
V.İ.Lenin üçün sinfi mövqe (zorakılıq) həmişə əsas
meyyar olmuşdur. 1918-ci ilin 21 iyununda Petroqradda inqi
labçı Volodarski öldürülmüşdü, və buna qarşı proletariatın
kütləvi «qırmızı terror» elan etməsi lüzumu haqqında tələb
lər var idi. Zinovyevin təklifi ilə bu əhvali-ruhiyyənin qarşı
sının alınması Lenini son dərəcə hiddətləndirmişdi və o, Zi
novyeva yazmışdı: «Bu gün biz MK-da eşitdik ki, Piter fəh
lələri Volodarskinin ölümünə kütləvi terrorla cavab vermək
istəyirlər və Siz onları saxlamısmız. Qəti etiraz edirəm!...»
Mədəniyyətin sinfıləşdirilməsinin yolverilməzliyi üzə
rində nisbətən daha müfəssəl dayanmaqla məsələnin nə də
rəcədə təhlükəli olduğuna oxucunun diqqətini cəlb etdik.
Elmi ədəbiyyatda əsasən üç növ siyasi mədəniyyət -
totalitar, avtoritar və demokratik siyasi mədəniyyət növləri
şərh edilir. Bunlardan əlavə etatizm (dövlətçilik) ruhlu siyasi
mədəniyyət də vardır ki, burada siyasətin formalaşmasında
dövlətin müstəsna rolu əsas götürülür.
Hər bir xalqın siyasi mədəniyyətində, onun milli xüsu
siyyətlərindən və tarixi təcrübəsindən asılı olaraq müəyyən
xüsusiyyətlər ola bilər (məsələn, aşkarlıq dərəcəsi, ən’ənə-
vilik, radikallıq dərəcələri üzrə və s.). Siyasi ən’ənələr siya
si mədəniyyətin stabil hissəsi kimi xalqın həyatında uzun
dövr yaşayır.
Siyasi mədəniyyət ölkə əhalisi üçün yaşadığı cəmiy
yətdə aşağıdakı funksiyaların icrasına xidmət edir: cəmiyyə
ti dərk etməyə kömək etmək funksiyası, siyasi cəhətdən tər
biyələndirmək funksiyası, fəaliyyəti istiqamətləndirmə və
tənzim etmə funksiyası və s.
Xalqımızın tarixən əvvəlki dövrlərdə qazandığı siyasi
mədəniyyəti en’ənə kimi davam etdirmək üçün onun siyasi
təcrübəsini və düşüncə tərzini, təfəkkürünə xas olan cəhət
ləri öyrənmək və inkişaf etdirmək lazımdır. Siyasi təfəkkür
isə siyasi biliklər sisteminin təzahür formasıdır.
Azərbaycan xalqı XX minilliyin ilk 17 ilini Rusiya ça
4
rizmi üsul-idarəsi şəraitində, sonrakı 2 ilə yaxın bir dövrü
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti, 72 ilini isə Sovet sosialist
üsul-idarəsi şəraitində yaşamışdır və əsrin son on ilinin əv
vəlində müstəqilliyini bərpa edərək, müstəqil dövlət üsul-
idarəsi şəraitində yaşadı və indi də yaşayır.
Demokratik cəmiyyətlərdə, bir qayda olaraq, bütün və
təndaşlar qanuna tabeçilikdə bərabər hüquqa malikdirlər.
Sovet sosialist siyasi sistemində bütün əhali üçün partiya və
dövlət məfkurəsi mütləq hökmranlığa malik idi. Belə bir şə
raitdən demokratik dövlət quruculuğuna və müstəqil dövlət
şəraitində yeni siyasi mədəniyyətə keçid müəyyən vaxt tə
ləb edir və həmin dövr adətən ağrılı olur. Bu məsələnin da
ha mühüm bir cəhəti isə XX əsr tariximizin yenidən yazıl
ması vacibliyi məsələsidir. Həmin vəzifənin vacibliyini filo
logiya elmləri namizədi Minaxanım Nuriyeva daha kəskin
və qəzəb hissi ilə əsaslandırdığı üçün onun fikirlərini oxucu
ya çatdırmağı lazım bildim. O, yazır: «Vətənimiz ən çox
özünün saxta tarixindən əzab çəkib. Bu qələm çox vaxt da
elə öz alimlərimizin əlində olub. Vətən öz oğullarından ya
lan eşinmoli olub... Bu alimlər Gülüstan-Türkmənçay mü
qavilələrinə azadlıq simvolu qiyməti verdilər...Cavad xan
lara, Məmməd Əmin Rəsulzadələrə, Əhməd Cavadlara qara
yaxıb, tarixdən sildilər. Vətən fədailərini tapdalayıb vətən-
millət xainlərini dərsliklərə salıb mədh etdilər. Onların fəa
liyyəti nəticəsində Azərbaycan öz sinəsində çalın-çarpaz
dağ kimi erməni daşnaqlarmm heykəllərini, onlara satılmış-
lanmızın adlarını daşıtdırdılar»1.
Nə qədər acı olsa da, bütün bunlar olmuşdur və özü də
ifrat dərəcədə! Sovet hakimiyyəti illərində Bakının ən geniş
və uzun küçələri xalqımızın düşmənlərinin adını daşıyıb.
Ensiklopediyamızda erməni daşnakların hamısını təm-təraq-
la tərifləmişik. Öz xalqımızın vətənpərvər oğullarını isə
«Xalq» qəzeti, 20 sentyabr 1998
5