Azərbaycan Florasının Bəzi Növləri Üçün Yeni Yayılma Arealları, Bioekoloji Və Fitosenotik Xüsusiyyətləri
Yüklə 70,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
| АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 70, №1, səh. 11-15 (2015) 11
Azərbaycan Florasının Bəzi Növləri Üçün Yeni Yayılma Arealları, Bioekoloji Və Fitosenotik Xüsusiyyətləri A.Q. Dadaşova*, V.M. Əlizadə AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ 1004, Azərbaycan; *E-mail: aida_dadashova@mail.ru Məqalədə Azərbaycanın Qax rayonu ərazisi üçün yeni olan invaziv növ Conyza bonariensis (L.) Cronqist aşkar edilmişdir. Papaver macrostomum Boiss. & A.Huet növünün yeni yayılma yerləri (Böyük Qafqazın qərbi və Alazan-Əyriçay vadisi botaniki-coğrafi rayonları) müəyyən edilmişdir. Bundan başqa, ərazidə rast gəlinən 6 növ - Allium ursinum L., Listera ovata (L.) R. Br., Orchis coriophora L., O. laxiflora Lam., O. purpurea Huds. və Peganum harmala L. növlərinin qısa bioekoloji və fitosenotik xüsusiyyətləri haqqında məlumatlar verilmişdir. Açar sözlər: Invaziv növ, bitki örtüyü, yeni yayılma yerləri, bioekologiya, fitosenotik GİRİŞ Müasir dövrdə elmi-texniki tərəqqinin sürətlə inkişafı, ətraf mühitdə baş verən dəyişikliklər, iqlim dəyişmələri, tədricən ekoloji tarazlığın pozulması və s. amilləri bəzi bitki növlərinin təbii yayılma ərazi hüdudlarının genişlənməsinə və ya məhdud- laşmasına səbəb olmuşdur. Bundan başqa digər re- gionlardan, bəzən isə qonşu ölkələrdən insan fəaliy- yəti nəticəsində invaziv yad növlərin gəlməsi yerli flora üçün xarakterik növlərin sayının azalması ilə nəticələnir. Dünyada hal-hazırda invaziv növlərin yerli floraya təsiri ciddi ekoloji problemlərdən biri hesab edilir. Belə ki, BMT-nin Biomüxtəliflik Kon- vensiyasının (CBD) Bitkilərin Qorunmasının Qlo- bal Strategiyası Hədəf 10 (GSPC Target 10) yeni
Böyük Qafqaz silsiləsinin cənub yamacının bitki örtüyü növ baxımından zəngin və rəngarəng olduğundan hər zaman alimlərin diqqət mərkəzində olmuşdur. Belə ki, V.C.Hacıyev (2004), S.H.Musa- yev (1991), A.M.Əsgərov (2001), S.C.İbadullayeva (2013), V.N.Kərimov (2000) və s. müəlliflərin əsərlərində Böyük-Qafqazın qərbi botaniki-coğrafi rayonunun; S.İ.Dmitriyeva (1966), N.P.Mehdiyeva (2007) və s. müəlliflərin əsərlərində Alazan-Əyri- çay vadisi botaniki-coğrafi rayonunun; V.V.Hətə- mov (1197), S.Z.Əhmədova (2008) və s. müəl- liflərin əsərlərində isə Bozqır yaylası botaniki- coğrafi rayonunun bitki örtüyünün öyrənilməsinə dair ədəbiyyat məlumatlarına rast gəlinir. Ədəbiy- yat məlumatları araşdırıldığı zaman məlum olmuşdur ki, bu 3 botaniki-coğrafi rayonun tərki- binə daxil olan Qax rayonunun flora tərkibi hal- hazırki dövrə qədər kompleks şəkildə öyrənil- məmişdir. Yalnız, 1996-cı ildə T.A.Abdulleyava tərəfindən rayon ərazisinin 11%-ni təşkil edən İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunun bitki örtüyü floristik tədqiq edilmişdir (Abdullayeva, 1996). 2012-2014- cü illərdə aparılmış tədqiqatlar nəticəsində isə ilk dəfə olaraq ərazinin florası kompleks şəkildə tədqiq edilmişdir.
Tədqiqatın məqsədi Qax rayonunun bitki ör- tüyünün flora tərkibinin müəyyən edilməsi, onların bioekoloji və fitosenotik xüsusiyyətlərinin, hündür- lükdən asılı olaraq yayılmasının öyrənilməsi, eyni zamanda invaziv yad növlərin tədqiqi olmuşdur. Qax inzibati rayonu Azərbaycanın şimal-qər- bində yerləşir. Azərbaycanın botaniki-coğrafi ra- yonlar üzrə bölgüyə əsasən rayonunun şimal və şimal-şərq hissəsi Böyük Qafqazın qərbi, mərkəzi hissəsi Alazan-Əyriçay vadisi, cənub hissəsi isə Bozqır yaylası botaniki-coğrafi rayonuna aiddir. Tədqiqat ərazisinin şimal və şimal-şərqi kəskin parçalanmış dik və sıldırımlı dağlıq relyefə; cənub və mərkəzi hissəsi isə əsasən düzənlik relyefə malikdir. Rayonun şimal və şimal-şərq hissəsinin çay şəbəkəsinin sıxlığı - 0,5-0,7 km/km 2 ; mərkəzi hissəsinin - 0,3-0,5 km/km 2 ; cənub hissəsinin isə 0,05-0,3 km/km 2 -dir. Qax rayonunun ərazisinin təqribən 80%-ə qədər ərazisi əlverişli təbii-iqlim şəraitinə malikdir. Rayon ərazisinin şimal və şimal- şərq hissəsində dağ tundra iqlimi, bütün fəsillərdə bol yağıntılı soyuq iqlim, yağıntıları təxminən bərabər paylanan mülayim-isti iqlim; mərkəzi hissəsində qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim; cənub hissəsində isə qışı mülayim, yayı quraq isti keçən yarımsəhra və quru-çöl iqlim tipləri mövcuddur. Ərazinin şimal və şimal-şərq hissəsinə
Azərbaycan Florasının Bəzi Növləri 12
yağıntıların orta illik miqdarı daha çoxdur - 1000- 1600 mm, mərkəzi hissəsində - 600-1000 mm, cənubi hissəsində isə 400-600 mm-dir. Qax rayo- nunun torpaq örtüyü - bozqır dağ-çəmən; ibtidai və torflu dağ-çəmən; çimli dağ-çəmən; tipik qonur dağ-meşə; çəmən meşə, tuqay; subasar allüvial - çəmən; tipik və karbonatlı çəmən-qəhvəyi; karbo- natlı dağ-qara; qismən qalıq şorlaşmış açıq şabalıdı; tipik boz və qismən şorakətli və şoranlı boz və boz- qonur torpaq tiplərindən ibarət olmaqla müxtəlif və məhsuldardır. Tədqiqat ərazisinin bitki örtüyü - subalp, alp çəmənləri və xalıları; enliyarpaqlı dağ meşələri; dərə-çəmən, meşə bitkiləri; kolluqların yerində yenidən bərpa olunmuş bitkilər; bozqır bitkiləri; yarımsəhraların yerində bərpa olunmuş bitkilər; yarımsəhralardan ibarətdir (Müseyibov, 1998; Məmmədov, Xəlilov, 2004). Tədqiqatın obyekti Qax rayonunun bitki örtü- yüdür. Toplanılmış herbari nüsxələrinin təyini za- manı "Флора Азербайджана" (1950-1961), "Конс- пект флоры Кавказа" (2006, 2008, 2012), "Azər- baycanın ali bitkiləri" (Аскеров, 2001) əsərlərindən istifadə edilmişdir. Ərazi marşrut və yarımstasionar geobotaniki metodlar vasitəsilə tədqiq edilmişdir (Полевая геоботаника, 1960). Toplanılmış herbari nüsxələri Azərbaycan MEA Botanika İnstitutunun Herbari Fondunda (BAK) saxlanılır.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Qax rayonu ərazisində (2012-2014-cü illər) apa- rılmış çöl tədqiqatları əsasında bitki növlərinin yayılma yerləri, bioekoloji və fitosenotik xüsusiyyət- ləri haqqında məlumatlar toplanılmışdır. Bundan başqa tədqiqat ərazisi üçün yeni olan invaziv növ Conyza bonariensis (L.) Cronqist müəyyən edil- mişdir. Papaver macrostomum Boiss. & Huet. növü üçün isə Böyük Qafqazın qərbi və Alazan-Əyriçay vadisi botaniki-coğrafi rayonları yeni yayılma yerləri müəyyən edilmişdir.
(Şəkil 1). Mezofitdir. Bu növ 1961-ci ildə "Azər- baycan florası"nda Erigeron crispus Pourr. (qıvrım xırdaləçək) kimi invaziv növ olaraq yalnız Kür-Araz ovalığı botaniki-coğrafi rayonu üçün göstərilmişdir (Флора Азербайджана, 1961). Daha sonra 2008-ci ildə "Конспект флоры Кавказа" əsərində E. crispus növü C. bonariensis növü olmuşdur, Qobustan, Ab- şeron yarımadası və Kür-Araz ovalığı üçün göstəril- mişdir (Конспект флоры Кавказа, 2008). 2013-cü ildə isə C. bonariensis növünün yeni yayılma yeri, invaziv populyasiyası Alazan-Əyriçay vadisi botani- ki-coğrafi rayonunda müəyyən edilmişdir. Burada Oncallı kəndi ətrafı qarışıq meşələrin yerində salın- mış yeni fındıq bağında, kölgədə, fitosenozda popul- yasiyası diffuziya xüsusiyyətli, bolluğu isə 3 bal (Braun-Blanke şkalası) olmaqla rast gəlinmişdir. Fitosenozda Physalis alkekengi L., Plantago major L., Trifolium repens L. və T. pratense L. növləri ilə birlikdə müşahidə edilmişdir. Çiçəkləmə iyul-avqust, meyvə əmələgətirmə dövrü avqust aylarıdır. Toplanma ərazisi: Qax rayonu, Oncallı kəndi ətrafı, dəniz səviyyəsindən 205 m hündürlükdə, ovalıqda, kölgədə, 10.08.2013. Papaveraceae L. (Laləkimilər): Papaver macrostomum Boiss. & Huet. (iriqu- tucuqlu lalə) birillikdir (Şəkil 2). Mezofitdir. "Azər- baycan florası" və "Конспект флоры Кавказа" əsərlərinə əsasən tədqiqat ərazisində Bozqır yaylası botaniki-coğrafi rayonunda yayıldığı qeyd olun- muşdur (Флора Азербайджана (1953; Конспект флоры Кавказа, 2012). Herbari materiallarının təftişi zamanı müəyyən edilmişdir ki, 1940-cı ildə L.İ.Prilipko tərəfindən Qəbələ rayonun Dəmir- aparan çayı ətrafından bu növə aid herbari nüsxəsi toplanmışdır (1 nüsxə). Lakin bu yayılma yeri haqqında nəşr edilmiş heç bir ədəbiyyat mənbəsinə rast gəlinməmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticə- sində növün Böyük Qafqazın qərbi və həm də Alazan-Əyriçay vadisi botaniki-coğrafi rayonların- da yayıldığı müəyyən edilmişdir. 1-ci yayılma ərazisində Kürmük çayı ətrafı açıq sahədə, Adonis
ərazisində Consolida orientalis, Adonis binertii kimi növlərin üstünlük təşkil etdiyi, kəndi ətrafı istifadə olunmayan əkin sahəsində (1 fərd) rast gəlinmişdir. Çiçəkləmə may, meyvə əmələgətirmə dövrü iyun aylarıdır.
(1, 2) və Papaver macrostomum (3) növləri üçün yeni yayılma arealları. Dadaşova və Əlizadə 13
Şəkil 1. Conyza bonariensis Şəkil 2. Papaver macrostomum Şəkil 3. Allium ursinum
Toplanma ərazisi: 1) Qax rayonu, İlisu kəndi, Kürmük çayı ətrafı, dəniz səviyyəsindən 1417 m hündürlükdə, orta dağ qurşağında, 06.06.2013. 2) Qax rayonu, Amanlı kəndi ətrafı istifadə olun- mayan əkin sahəsi, dəniz səviyyəsindən 209 m hündürlükdə, ovalıqda, 29.04.2014. Bundan başqa tədqiqatlar zamanı toplanılmış məlumatlar əsasında Allium ursinum L., Listera ovata (L.) R.Br., Orchis coriophora L., O. Laxi- flora Lam., O. purpurea Huds. və Peganum har- mala L. növlərinin bioekoloji və fitosenotik xüsu- siyyətləri haqqında məlumatlar verilir: Alliaceae J. Agardh: Allium ursinum L. (ayı soğanı) çoxillikdir (Şəkil 3). Kseromezofitdir. "Azərbaycan Respubli- kasının Qırmızı Kitabı"na (2013) Azərbaycanın nadir növü kimi daxil edilmişdir. Tədqiqat ərazi- sində Alazan-Əyriçay vadisi və Böyük Qafqazın qərbi botaniki-coğrafi rayonlarında ovalıqdan orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Bu növə ərazinin ovalıq hissəsində Quercus macranthera Fisch. & C.A.Mey. ex Hohen., Crataegus pentagyna Waldst. & Kit. ex Willd., Rosa canina L., Viola odorata L. və s. kimi növlərin üstünlük təşkil etdiyi qarışıq meşədə kölgəli yerlərdə (tək-tək); orta dağ qurşağına aid hissəsində palıdlı-vələsli meşələrdə kölgəli yerlərdə (tək-tək, bəzən qrup şəklində) rast gəlinmişdir. Qida, dekorativ və balverən bitkidir. A.
mühafizə olunan ərazilərdə populyasiyasının təbii bərpası qənaətbəxşdir. Lakin tədqiqat ərazisinin mərkəzi hissəsində, xüsusən qida əhəmiyyətində görə antropogen təsirə məruz qaldığı - yerli əhali tərəfindən soğanaqlarının çıxardılaraq bitkinin çiçəkləmə dövrünə qədər toplanması müşahidə edilmişdir. Toxumla və soğanaqla çoxalmasını nəzərə alaraq burada populyasiyasının təbii bərpası və fərdlərin sayının azalması müşahidə edilir. Çiçəkləmə və meyvə əmələgətirmə dövrü may-iyun aylarıdır. Orchidaceae Juss. (Səhləbkimilər): Listera ovata (L.) R.Br. (oval gizli çiçək) çox- illikdir (Şəkil 4). Mezofitdir. Tədqiqat ərazisinin Böyük Qafqazın qərbi və Alazan-Əyriçay vadisi botaniki-coğrafi rayonlarında ovalıqdan orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Ərazinin ovalıq hissə- sində bura üçün xas olan qarışıq meşədə, çəmən- lərin yerində salınmış yeni fındıq bağlarında, tək- tək və kiçik qruplarda (2-3 fərd) müşahidə edil- mişdir. Aşağı və orta dağ qurşağında dağ yamaclarında qarışıq enliyarpaq meşələrdə, kolluq- larda, çəmənliklərdə, kölgəli yerlərdə, kiçik qrup- larda (2-3 fərd) müşahidə edilmişdir. Çiçəkləmə və meyvə əmələgətirmə dövrü iyun-iyul aylarıdır.
illikdir (Şəkil 5). Mezofitdir. Tədqiqat ərazisinin Böyük Qafqazın qərbi və Alazan-Əyriçay vadisi botaniki-coğrafi rayonlarında ovalıqdan orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Ərazi üzrə senopo- pulyasiyası az sayda müşahidə edilmişdir. Qıpçaq kəndi ətrafı ərazidə çəmənlərin yerində salınmış yeni fındıq bağına aid açıq sahədə, rütubətli torpaqlarda rast gəlinmiş populyasiyada, Orchis
əmələ gətirmişdir. Belə ki, ərazinin fındıq yığımı baxımından antropogen və zoogen amillərdən qorunması səbəbindən, burada növün populyasiyası məhdudlaşdırıcı amillərin təsirinə məruz qalmır. Çiçəkləmə və meyvə əmələgətirmə dövrü may- iyun aylarıdır.
çoxillikdir (Şəkil 6). Mezofitdir. Tədqiqat ərazisinin Böyük Qafqazın qərbi, Alazan-Əyriçay vadisi və Bozqır yaylası botaniki-coğrafi rayonlarında ova- lıqda və aşağı dağ qurşağında yayılmışdır. Ərazi üzrə senopopulyasiyası az sayda müşahidə edil- mişdir. Qıpçaq kəndi ətrafı ərazidə çəmənlərin yerində salınmış yeni fındıq bağında, kiçik popul- yasiyada tək-tək, rütubətli və kölgəli yerlərdə rast gəlinmişdir. Sahənin fındıq yığımı baxımından an- tropogen və zoogen amillərdən qorunması səbəbin- dən, burada növün populyasiyası məhdudlaşdırıcı amillərin təsirinə məruz qalmır. Çiçəkləmə aprel- may, meyvə əmələgətirmə dövrü may aylarıdır. Azərbaycan Florasının Bəzi Növləri 14
Şəkil 4. Listera ovata Şəkil 5. Orchis coriophora Şəkil 6. Orchis laxiflora Şəkil 7. Orchis purpurea
Şəkil 8. Peganum harmala
illikdir (Şəkil 7). Mezofitdir. "Azərbaycan Respub- likasının Qırmızı Kitabı"na Azərbaycanın nadir növü kimi daxil edilmişdir (Azərbaycan Respub- likasının Qırmızı Kitabı, 2013). Tədqiqat ərazisinin Böyük Qafqazın qərbi, Alazan-Əyriçay vadisi və Bozqır yaylası botaniki-coğrafi rayonlarında ova- lıqdan orta dağ qurşağına qədər yayılmışdır. Ərazinin ovalıq hissəsində kolluqlarda və meşə- lərdə; aşağı və orta dağ qurşağında meşələrdə, dağ yamaclarında müşahidə edilmişdir. Ərazi üzrə senopopulyasiyası az sayda müşahidə edilmişdir. İlisu Dövlət Təbiət Qoruğunda mühafizə edilməsi baxımından burada az sayda fərdlərdən (2-3 və ya 3-4) təşkil olunmuş qruplar şəklində; ərazinin mühafizə olunmayan hissəsində isə tək-tək və ya 1- 2 fərddən təşkil olunmuş qrup şəklində rast gəlinmişdir. Çiçəkləmə və meyvə əmələgətirmə dövrü may-iyun aylarıdır. Peganaceae (Engl.) Tiegh. ex Takht. (Üzər- rikkimilər): Peganum harmala L. (üzərrik) çoxillikdir. (Şəkil 8) Kserofitdir. Tədqiqat ərazisində Alazan- Əyriçay vadisi və Bozqır yaylası botaniki-coğrafi rayonlarında ovalıqdan aşağı dağ qurşağına qədər yayılmışdır. 1-ci yayılma ərazisində kənd ətrafı yol kənarında tək-tək rast gəlinmişdir. 2-ci yayılma ərazisində növ Kəvər (Capparideta) formasiyasında rast gəlinir və burada dominant və edifikat olan otvari kövər növü ilə Capparis herbacea +
assosiasiyasını yaradır. Çiçəkləmə may-iyul, meyvə əmələgətirmə dövrü iyul-avqust aylarıdır.
ƏDƏBİYYAT Abdullayeva T.A. (1996) İlusu dövlət qoruğunun florası və onun floristik analizi. B.ü.f.d. üzrə dissert., Bakı: 164 s. Azərbaycan Respublikasının Qırmızı Kitabı (na- dir və nəsli kəsilməkdə olan bitki və göbələk növləri) (2013) Bakı: Şərq-Qərb, 676 s. Əsgərov A.M. (2005, 2006, 2008) Azərbaycanın ali bitkiləri (Azərbaycan florasının konspekti). Bakı: Elm, I: 248 s.; II: 284 s.; III: 244 s.
bitkiliyinin ekosistemi. Bakı: Təhsil, 130 s. İbadullayeva S.C., Ələkbərov R. (2013) Dərman bitkiləri (etnobotanika və fitoterapiya). Bakı: Təhsil, 331 s.
Göyzəbanları. B.ü.f.d. üzrə dissert., Bakı: 168 s. Məmmədov Q.Ş., Xəlilov M.Q. (2004) Ekologiya Dadaşova və Əlizadə 15
və ətraf mühit. Bakı: Elm, 505 s. Müseyibov M.A. (1998) Azərbaycanın fiziki coğ- rafiyası. Bakı: Maarif, 399 s. Аскеров А.М. (2001) Папоротники Кавказа. Баку: Элм, 244 с. Атамов В.В. (1997) Степная растительность Азербайджана (фитоценологические особен- ности, динамика и генезис). Дисс. докт. биол.
пастбищ Джейранчеля и Аджиноура Азербай- джана и ее биоэкологические и агрофитоцено- тические особенности. Дисс. канд. на соис. учен. степ. докт. биол. наук, Баку: 319 с. Дмитриева С.И. (1966) Сорная растительность северо-западной части Алазань-Автаранской долины (в пределах Азербайджана) и меры борьбы с нею. Автор. дисс. на соискание учен. степ. канд. биол. наук, Баку: 29 с. Конспект флоры Кавказа. (2006) СПб.: Изд. Санкт-Петербургского университета, II: 467 с. Конспект флоры Кавказа. (2008) СПб.; М.: Товарищество научных изданий КМК, III ч. 1: 467 с.
Товарищество научных изданий КМК, III ч. 2: 623 с. Мехтиева Н.П. (2007) Таксономичсекий и био- морфологический анализ лекарственных рас- тений Алазань-Агричайской долины. Матер.
300-303. Мусаев С.Г. (1991) Злаки Азербайджана. Баку: Элм, 420 с. Полевая геоботаника (1960) под редакцией Е.М.Лавренко, А.А.Корчагина. М.: АН СССР, II: с. 83-86. Флора Азербайджана (1950-1961) Баку: Изд. АН Азерб. ССР, т. I-VIII.
В статье рассматривается новый инвазивный вид Conyza bonariensis (L.) Cronqist для Кахского района Азербайджана. Установлены новые места произрастания (западная часть Большого Кавказа Азербайджана и Алазан-Агричайский ботанико-географические районы) для Papaver macrostomum Boiss. & Huet. Также проводится фитоценотическая и биоэкологическая характеристика произ- растающих на территории Кахского района видов Allium ursinum L., Listera ovata (L.) R.Br., Orchis coriophora L., O. laxiflora Lam., O. purpurea Huds. və Peganum harmala L.
кая, фитоценотическая New Distribution Areas, Bioecological And Phytocoenotype Characteristics of Some Species of the Flora of Azerbaijan A.G. Dadashova, V.M. Alizade Institute of Botany, ANAS
A new invasive species for Gakh district of Azerbaijan - Conyza bonariensis (L.) Cronqist has been identified. The west part of Greater Caucasus and Alazan-Ayrichay valley botanical-geographical regions were determined to be new distribution areas for Papaver macrostomum Boiss. & Huet. The bioecological and phytocoenotype data about characteristics of 6 plant species - Allium ursinum L., Listera ovata (L.) R.Br., Orchis coriophora L., O. laxiflora Lam., O. purpurea Huds. and Peganum harmala L. have been presented in the article.
Yüklə 70,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|