Azərbaycan m IL ij elmlər akademiyasi a. A. Ba k IX an o V adına tariX İnstitutu azərbaycanin qəDİm tartXİNƏ dair yazili
Yüklə 7,9 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Şurasm m qərarı ilə çap olunur. Layihənin rəhbəri, elm i redaktor və ön sözün m üəllifi
- Yaqub M ahmudov Tərtibçilər; R.S.Məlikov tarix üzrə fəlsəfo doktoru A.N.Əlimirzəyev tarix üzrə fə lsə fə doktoru
- M üntəxəbat qədim tarixim izi tədqiq edən m ü təx ə ssisb r v ə keçm i- ş im iz b maraqlanan oxucular üçün nəzərdə tutulub. А 0 5 0 2 0 0 0 0 0 0 - 0 1 2
- “Azarbaycanın qədim tarixinə dair yazıh mənbəlar” toplusuna ÖN SÖZ
- Müntəxəhat Azərbaycanın qədim tarixinə d a ir yazılı mənbələr
| AZƏRBAYCAN M İL IJ ELMLƏR AKADEMİYASI A .A .BA K IX AN O V adına TARİX İNSTİTUTU AZƏRBAYCANIN QƏDİM TARtXİNƏ DAİR YAZILI MƏNBƏLƏR MÜNTƏXƏBAT l u A > : a r v , B A K I-2 0 1 4 л AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutunun Elmi Şurasm m qərarı ilə çap olunur. Layihənin rəhbəri, elm i redaktor və ön sözün m üəllifi: Əməkdar Elm xadimi, AM EA-nın müxbir üzvü, Dövlət Mükafatı laureatı, professor Yaqub M ahmudov Tərtibçilər; R.S.Məlikov tarix üzrə fəlsəfo doktoru A.N.Əlimirzəyev tarix üzrə fə lsə fə doktoru Azərbaycanın qədim tarixinə dair yazılı mənbələr. M ü n təxəb at. Bakı; T urxan N P B , 2 0 1 4 . -2 0 4 səh . O xuculara təqdim olunan bu müntəxəbatda A zərbaycanın 3500 ilHk dövrünü (е.э. X X VIII - b.e. VII əsrlər) əks etdirən tarixi, iqtisadi, dini və ədəbi mətnlərdən nüm unələr toplanmışdır. M ənbələrin əksə- riyyəti, xüsusən m ixi kitabələrdən gətirilən nüm unələr ilk dəfədir ki, nəşr olunur. A ntik m üəlliflərm m əlum atlan A zərbaycanın tarixini və coğ- rafıyasım , “A vesta” və p ə h b v i mətnlərindən parçalar isə sələflərim izin ideoloji baxışlan nı, dini dünyagörüşünü və adət-ənənəbrini öyrənm əkdə ə v ə z s iz т э п Ь э ola bibr. M üntəxəbat qədim tarixim izi tədqiq edən m ü təx ə ssisb r v ə keçm i- ş im iz b maraqlanan oxucular üçün nəzərdə tutulub. А 0 5 0 2 0 0 0 0 0 0 - 0 1 2 (T N P )2014 I A M E A Tarix Institutu, 2 0 1 4 © T u r x a n N P B ,2 0 1 4 TA R İX İM İZƏ DAİR QİYMƏTLİ İLK M ƏNBƏLƏR “Azarbaycanın qədim tarixinə dair yazıh mənbəlar” toplusuna ÖN SÖZ A zərbaycan bəşər məcləniyyətinin ilkin ocaqlanndan ol- m aqla təkcə bölgənin deyil, Dünya tarixinin də tərkib hissəsi he- sab olunur. İlk insan məskənlərinin meydana gəlməsinin və er- кэп dövlət qurum lanm n təşəlckülünün yaşı m inilliklərlə ölçülür. Azərbaycan tarixinin qədim dövrlərinin öyrənilməsi ar- xeoloji qazıntılardan əldə olunan maddi m ədəniyyət nümunələ- rinin və yazılı qaynaqların vasitəsi ilə gerçəkləşir. Bu mötəbər mənbələrdən birincisi qədim yaşayış m əskənlərində apanlan arxeoloji araşdırm aların nəticələrinə əsaslam r və vaxtaşın olaraq çeşidli nüm unələrlə zənginləsjir. Çoxsaylı abidələrin tədqiqatı ta- rixin m üxtəlif mərhələlərind;) Azərbaycanın qədim mədəniyyət- lərinin bir-birini əvəzləm əsini xronoloji ardıcıllıqla izləməyə im kan yaradır. Q ısa bir mərhələni əhatə etsə belə, hər bir arxeo loji abidənin tarixim izdə önəmli yeri və rolu var. Azərbaycan tarixinin эп uzun dövrünü əhatə edən ibtidai icma mərhələsi haqqındakı təsəvvürlərim iz arxeoloqlanraızın gərgin əməyi sayəsində formalaşsa da, əldə olunan maddi mədə- niyyət nümunələrinin yaradıcılarmın kim liyinin müəyyənləşdi- rilm əsi üçün yazıh m ənbələrə müraciət etməli oluruq. M ətn b r aid olduqlan xalqm dili, siyasi tarixi, iqtisadi durum u, mədəni səviyyəsi, dini dünyagörüşü, hətta qonşularla m ünasibətləri ba- rədə tə sə w ü r yaratm ağa im kan verir. Bəzən elə olur ki, bütöv bir xalqm və onun m əskunlaşdığı ərazinin qədim tarixi yadelli qaynaqlann yardımı ilə araşdırıhr. Azərbaycan da bu baxımdan istisna sayıla bilməz. Azərbaycan tarixinin эгэЬ istilasına qə- dərki 3500 illik dövrü zəngin və rəngarəng yazılı qaynaqlarda əks olunub. M üxtəlif zamanlarda, fərqli qrafıka ilə və ayrı-ayn dillərdə yazıldığından Avropanm qabaqcıl şərqşünaslan (əsasən Müntəxəhat Azərbaycanın qədim tarixinə d a ir yazılı mənbələr aşşurşünaslan və iranşünasları) və antik dövr m ütəxəssisbri onlann tədqiqinə iki əsr vaxt s ə rf etməli olmuşlar. A zərbaycanm geosiyasi tarixi və etnik mənzərəsi i b bağlı m ən b əb rin təsnifatmı verm əzdən və spesifık xüsusiyyətlərini nəzərdən keçirm əzdən ə w ə l onların yazılm asm ı zəruri edən a m ilb rə (hərbi m ünaqişəbr, təsərrüfat sahəsində və cəmiyyətin sosial strukturunda baş verən dəyişiklikbr, m ədəni nailiyyətbrin və dini dəyərb rin m ü b ad ib si və digər tarixi p rosesb r) nəzər yetirm əyi vacib sayırıq. A zərbaycanm tarixi torpaqlan və qədim sak in b ri barədə ilk m əlum atlar е.э. III m inilliyin gil lövh əb rin d ə canlanmağa başlayır. M ədəni-iqtisadi və hərbi əlaq əb rin geniş vüsət alması İkiçayarası (M esopotamiya) sakinbrinin D ə c b və Fəratın hü- dudlarm dan çıxaraq, ətraf a b m b , о cü m b d ən Azərbaycanın сэ- nub toq^aqlan, xüsusən də Urmiyaətrafı ə r a z ib r b tanışlığını şətrbndirirdi. Bölgəyə olan maraq onun əlverişli coğrafı ınövqe- yi i b bağh idi. İkiçayarasım Q afqazın və O rta Asiyanın qiymətli m etallar, dəyərli m inerallar və digər təbii s ə rv ə tb rb zəngin yataqlan i b birbşd irən m ühüm ticarət yollan buradan keçirdi. Bu yollar artıq е.э. XXVIII əsrdə Aratta şəhər-dövbtinin nəzarə- ti altm da idi. Şumer qəhrəm anlıq dastanları dövbtçiliyim izin beşiyi Arattadakı sosial-ictim ai təsisatlarm yüksək səviyyəsin- dən xəbər verir. A rattada şəhər mədəniyyətinin süqutundan son- ra İkiçayarasındakı şəh ər-d ö v b tb rin daxilində gcdən iqtisadi- siyasi p ro se sb r və qarşıhqlı ərazi iddiaları ilə bağlı hərbi rnüna- qişələr üzündən A zərbaycanın cənubu uzun müddət rnaraq dairəsindən kənarda qalır. Bu dövrün kitabəbrinin təhlili göstərir ki, Urmiya ətrafında m əskunlaşan tayfalar, əsasən, İkiçayarasmda yerbşən şəhər-döv- b t b r üçün təhlükə yaratdıqları zaman, yəni birbaşa hərbi müna- q iş ə b rb əlaqədar xatırlanırlar. Bu həm də deyilən əraziyə kütbvi əhali axını və iri tayfa birliklərinin formalaşması ib bağlı idi. Е.Э. XXIII əsrdə I Sarqon Şumerdəki pərakəndə çarlıqlann m üsteqilliyinə son qoyaraq A kkad irnperiyasmı yaradır. Yaran- rmş sabit siyasi vəziyyətdə rəqabət im kanlan eyni, lakin məhdud olan qədim şəh ərb r yeni imperiyanm artan təlabatını və ambisi- yalannı təmin etm ək iqtidanada deyildi. Təbii s ə rv ə tb rb zəngin olmayan İkiçayarasınm iqtisadi yüksəlişi və g ə b c ə k siyasi uğur- lan kənar ərazib rlə bağlı olduğundan yeni torpaqlann işğalı prioritet m əsəbyə çevrilir. Azərbaycanın U rm iyaətrafı yaşayış m əskənbri və onlarm sak in b ri yenidən m ə tn b rd ə xatırlanm ağa başlayır. Burada yaranan kuti və lullubi tayfa ittifaqlan vaxtaşın İkiçayarasınm şəh ərbrinə qarət məqsədli y ü rü ş b r edərək əhalini daim a qorxu və təzyiq altında saxlamaga çalışırdılar. Bu yürüş- b r A kkad sülabsinin süqutu və Şumer şəh ərb rin in işğalı i b пэ- ticəb n ir. Tarixi эпэпэ İkiçayarasınm k u tib r tərəfindən işğalını rəsm ən tamdığm dan m irz ə b r onlann hökm darlarım Şumerin hakim s ü la b b ri siyahısına daxil etm işbr. Kuti hakim iyyəti dev- rildikdən sonra onların məskunlaşdığı U rm iya bölgəsi yenidən hərbi əməliyyatlar m eydanına çevrilir, ə b k e ç irib n qənimət və ə s irb r isə Babilistana, A şşura və Elama apanlırdı. Е.Э. II minilliyin m ənbələri Urmiyadan cənub-qərbdə daha bir etnik birbşm ənin - turukkulann hərbi ittifaqlanm n mövcud- luğundan xəbər verir. A şşurdakı m əktublaşm alardan bəlli olur ki, turukkulann məskunlaşdığı Raniyə düzənliyi lu llu b ib rin və k u tibrin maraq dairəsinə daxil olduğundan ara-sıra onlar arasın- da hərbi ixtilaflar baş verirdi. Е.Э. I minilliyin əvvəlbrində A zərbaycanın Urraiyaətrafı m əskənbrinə qonşuluqdakı iri d ö v b tb rin m ünasibəti kəskin dəyişir. Ə vvəlbr bu tOфaqlara qarət məqsədi i b e d ib n y ü rü şb r getdikcə daha geniş miqyas alır. Aşşur və U rartu hökm darlan işğalçılıq siyasəti yürüdərək zəbt etdikbri to ф a q la п sak in b ri iiə birlikdə öz ölk əbrin in tərkibinə qatm ağa çalışırdılar. Yerli tayfalann hərbi ittifaqından yaranan Azərbaycan M anna d ö v b ti е.э. IX -V II əsrbrdə A şşurm eyilli siyasət yürüdэrэk, toф aqIaпnı U rartu işğallanndan qorum ağa səy göstэrirdi. Е.Э. I minilliyin эvvэl]orindэ Iran dağlıq yaylasına, həmçi- nin Azərbaycanm U rm iya bölgэsinə yeni etnoslann - irandilli Yüklə 7,9 Kb. Dostları ilə paylaş:
|