Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
İNFORMASİYA TEXNOLOGİYALARI
İNSTİTUTU
Rasim Əliquliyev
Cəsarət Valehov
Rasim Mahmudov
İNTERNET-JURNALİSTİKANIN
FORMALAŞMASININ BƏZİ
ASPEKTLƏRİ
Bakı – 2008
2
Əliquliyev R.M., Valehov C.F., Mahmudov R.Ş. İnternet–
tı, 2008, 32 səh.
Ekspress-informasiyada informasiya cəmiyyətinə müxtəlif yanaşmalardan təriflər
AMEA İnformasiya Texnologiyaları İnstitutunun Elmi Şurasının qərarı ilə
Elmi redaktor: t.e.n. Yadigar İmamverdiyev
“İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyyatı, 2008
jurnalistikanın formalaşmasının bəzi aspektləri. Ekspress-
informasiya. İnformasiya cəmiyyəti seriyası.
Bakı: “İnformasiya Texnologiyaları” nəşriyya
verilir, informasiya inqilabları kontekstində jurnalistikanın yaranma zəruriyyəti və
təkamülü məsələlərinə toxunulur. Müasir informasiya texnologiyalarının son
nailiyyətlərinin tətbiqi ilə İnternet-jurnalistikanın formalaşması istiqamətində
mövcud olan bir sıra problemlər və onların həlli yollarının bəzi aspektləri
araşdırılır.
çapa tövsiyə olunmuşdur.
©
3
səh.
nformasiya cəmiyyəti haqqında qısa
4
II. İnformasiya inqilabları və jurnalistika...
8
III. nternet-jurnalistika: problemlər və
13
MÜNDƏRİCAT
I.
İ
məlumat .............................................
İ
formalaşma aspektləri ...........................
4
I. İNFORMASİYA CƏMİYYƏTİ HAQQINDA QISA
Bəşər tarixinin keçdiyi yol və inkişaf mərhələləri
müxtəl
tıq 50 ildən
çoxdur
MƏLUMAT
if aspektlərdən qiymətləndirilir. Bu çoxəsrlik yolu
Qərb alimləri cəmiyyətin inkişafının əsasını təşkil edən
iqtisadi münasibətlər baxımından üç mərəhəlyə bölürlər:
aqrar, sənaye və informasiya (postsənaye) cəmiyyətləri [1].
Aqrar cəmiyyətdə insanlar, əsasən, heyvandarlıqla və
əkinçiliklə məşğul olurdular. Sənaye cəmiyyətində istehsal
prosesləri ön plana çıxır, fabrik və zavodlar, sənaye
məhsulları iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Postsənaye və
ya informasiya cəmiyyətində isə bilik və informasiya əsas
rol oynamağa başlayır. Belə ki, informasiyanın toplanması,
saxlanması, emalı, istifadəsi və ötürülməsi ilə bağlı
fəaliyyət sahələri bu cəmiyyətdə aparıcı mövqeyə
yüksəlməklə iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir.
İnformasiya cəmiyyəti ideologiyası ar
ki, elmi-nəzəri tədqiqat obyektinə çevrilib. Bu
ideologiyanın formalaşmasında müstəsna rolu olan
E.Toffler, D.Bell, M.Kastels və digər məşhur alim-
sosioloqlar, filosoflar, iqtisadçılar bəşər tarixinin bu yeni
keyfiyyət mərhələsinə müxtəlif aspektlərdən yanaşaraq,
5
sas
fəlsəfəs
rmasiya cəmiyyəti anlayışına texnoloji nöqteyi-
nəzərdə
görə, ümumi daxili məhsulda
informa
onun tərifini verməyə çalışıblar [2, 3]. Məhz buna görə də
informasiya cəmiyyəti ideologiyasına dair müxtəlif sosial-
fəlsəfi, iqtisadi, texnoloji və s. yanaşmalar mövcuddur.
Ümumiyyətlə, informasiya cəmiyyətinin ə
i yaşından, dilindən, dinindən, irqindən, sosial və
siyasi mənsubiyyətindən, həmçinin zaman və məkandan
asılı olmayaraq, bütün insanların informasiya, bilik
tələbatını ödəməkdən, onların arasında sosial
kommunikasiya mühiti yaratmaqdan, bilik və
düşüncələrini, istədikləri məlumatı ictimaiyyətə
çatdırmaqdan ibarətdir. Onun əsas məqsədi informasiya
bolluğunun yaradılması və bu prosesin köməyi ilə, bir
tərəfdən, bəşəriyyətin qarşısında duran problemləri həll
etmək, digər tərəfdən, cəmiyyətin inkişafını təmin
etməkdir.
İnfo
n yanaşsaq görərik ki, burada kompüter, İnternet
əsas texniki vasitə olaraq informasiyanın toplanması,
saxlanması, emalı, ötürülməsi və digər mühüm
funksiyaları həyata keçirir.
İqtisadi yanaşmaya
siya iqtisadiyyatı sektorunun payı 50 %-i keçərsə,
ölkə informasiya cəmiyyətinə qədəm qoymuş sayılır [3].
6
yətinin qurulması kompleks
tədbirlə
İnstitutunun
informa
mərhəl
ompüterləşdirməni nəzərdə
tutur. Yəni bu mərhələdə hər bir kəsin, hər bir idarə,
Kompüterlərin sayı, İnternetə qoşulma və çıxış imkanlarını
xarakterizə edən indikatorlar və statistik göstəricilər
əsasında da ölkələrdə informasiya cəmiyyətinin qurulması
səviyyəsini və inkişaf dinamikasını qiymətləndirmə
mexanizmləri mövcuddur.
İnformasiya cəmiy
rin həyata keçirilməsi məqsədilə bir sıra şərtlərin
ödənilməsini, müəyyən mərhələlərin keçilməsini tələb edir
ki, bütün bunlara da elmi cəhətdən əsaslandırılmış fəaliyyət
proqramlarının köməyi ilə nail olmaq olar. Bu məqsədə
çatmağın yolları barədə müxtəlif baxışlar, konsepsiyalar,
tövsiyyələr və müsbət təcrübələr mövcuddur.
AMEA İnformasiya Texnologiyaları
siya cəmiyyətinin qurulması mərhələləri və
arxitekturu ilə bağlı texnokratik yanaşmaya əsaslanan
məxsusi baxışları vardır. Bu yanaşmaya görə, informasiya
cəmiyyətinin arxitekturu “5 mərtəbəli binaya” bənzəyir [4]:
I mərhələ (mərtəbə) kommunikasiyalaş-dırma
əsindən ibarətdir. Bu kommunikasiya
infrastrukturunun formalaşması rabitəçilərin qarşısında
duran əsas vəzifələrdən biridir.
II mərhələ (mərtəbə) k
7
müəssi
d kompüterlər arasında
şəbəkə
-saytların, verilənlər bazalarının və digər
informa
asiya
cəmiyy
sə və təşkilatın kompüterinin və ondan istifadə
imkanının olması informasiya cəmiyyətinin 2-ci
mərtəbəsinin qurulması deməkdir.
III mərəhələ (mərtəbə) şəbəkələşdirmə adlanır. Bu
mərtəbənin qurulması üçün mövcu
infrastrukturunun formalaşdırılması işləri həyata
keçirilməlidir.
IV mərhələ (mərtəbə) informasiyalaşdırma
proseslərini (veb
siya sistemlərinin yaradılmasını) əhatə edir.
Əvvəlki 3 mərhələdən fərqli olaraq informasiyalaşdırma
prosesində cəmiyyətin bütün təbəqələrinin – dövlət, qeyri-
hökumət və biznes sektorunun nümayəndələri, bütün peşə
sahibləri iştirak etməli, öz töhfələrini verməlidirlər.
Bütün bu 4 mərhələ uğurla həyata keçirildikdən
sonra 5-ci mərhələ (mərtəbə) kimi inform
ətinə xas olan virtual münasibətlər və cəmiyyətlər
(elektron hökumət, elektron təhsil, elektron elm, elelktron
seçki və s.) meydana çıxır.
8
İNFORMASİYA İNQİLABLARI VƏ
JURNALİSTİKA
Məlumdur k
asiya cəmiyyətinə
gətirən yolun əsasında sivilizasiya tarixində baş verən
informa
ədim zamanlarda insanlar arasında
informa
əvvəl yazının (piktoqrafiya,
II.
i, bəşəriyyəti inform
siya inqilbları dayanır [5]. İnformasiya
cəmiyyətinin əsasını və məqsədini informasiya və biliklər
təşkil etdiyinə görə sivilizasiyanın bu yeni mərhələsinin əsl
mahiyyətini anlamaq üçün həmin inqilabları doğuran
səbəblərə, onların yaratdığı təzahürlərə və imkanlara diqqət
yetirmək lazımdır.
Alimlərin araşdırmalarına görə, I informasiya
inqilabı hələ çox q
siya mübadiləsinin əsasını təşkil edən nitqin
meydana gəlməsi və inkişafı ilə baş verdi. Bunun da
nəticəsində informasiyanın, yəni danışıqların insanlar
arasında səsin ötürülməsi məsafəsi ilə ölçülən çox məhdud
coğrafi məkanda, eyni zamanda, informasiya daşıyıcısı
funksiyasını yalnız insanların yaddaşı həyata keçirdiyindən
həm də məhdud zamanda yayılmasına (gələcəyə
ötürülməsinə) imkan yarandı.
Əksər elmi mənbələrdə II informasiya inqilabı
təxminən 5-6 min il bundan
9
heroqli
n alimi Qutenberq kitab çapı
texnolo
qraf texnologiyasının meydana
gəlməs
f, semiotika) meydana gəlməsi ilə əlaqələndirilir.
Artıq informasiya daşıyıcısı kimi təkcə insanların yaddaşı
deyil, həm də maddı daşıyıcılardan – daş, heyvan dərisi,
ağac və s. vasitələrdən istifadə edilməyə başladı. Bəşər
tarixində baş verən bu mühüm hadisə informasiyaların
qeydiyyatı, uzun müddətə yadda saxlanması, məkan və
zamana görə yayılması üçün əvvəlki inqilaba nəzərən bir
qədər geniş imkanlar yaratdı.
III informasiya inqilabı XV əsrin sonuna təsadüf
edir. Belə ki, 1497-ci ildə alma
giyasını ixtira etməklə bu inqilabın əsasını qoydu.
Bunun da sayəsində insanlar arasında informasiyanın
kütləviləşdiril-məsi, daha çox həcmdə informasiyanın
etibarlı şəkildə saxlanması, geniş coğrafi məkana yayılması
və nəsillərdən nəsillərə (gələcəyə) dəfələrlə ötürülməsi
mümkün oldu. Məhz bu inqilabi mərhələdə nisbətən çoxlu
sayda və həcmdə mətnlərin hazırlanması zəruriyyəti digər
müvafiq peşələrlə yanaşı jurnalist peşəsinin də
yaranmasına səbəb oldu.
IV informasiya inqilabının əsasını elektrikin kəşfi
nəticəsində telefon, tele
i (1876-cı il) təşkil edir, sonralar elmi-texniki
tərəqqinin inkişafı nəticəsində radio və televiziya kəşf
10
ə ARPANET-in
(İnterne
hüquqi və s.) forma (mətn,
audio,
olundu. Bunun da nəticəsində müxtəlif formalı
informasiyaların çox qısa zamanda uzaq məsafəyə
ötürülməsi problemi həll olundu. Bu inqilabın verdiyi
imkanlar hesabına informasiya bolluğu yaranmağa başladı,
artıq mətnlərlə yanaşı, audio-video informasiyaların
hazırlanması zərurəti çap (qəzet, jurnal və s.) jurnalistikası
ilə yanaşı, radio və televiziya jurnalistikasının meydana
gəlməsi və formalaşmasına səbəb oldu.
V informasiya inqilabı kompyuterləri bir-biri ilə
əlaqələndirən şəbəkənin, 1969-cu ild
tin əsası bu şəbəkə ilə qoyulmuşdur) işə salınması,
fərdi kompüterlərin yaradılmasına səbəb olan, onların
özəyini təşkil edən mikroprosessorların layihələndirilməsi
və istehsalı (1970-ci illər) ilə bağlıdır. Məhz bu inqilab
zaman keçdikcə, informasiya texnologiyaları cəmiyyətin
müxtəlif sferalarında geniş tətbiq olunduqca, İnternetin
xidmətləri və infrastrukturu inkişaf etdikcə jurnalistikanın
əvvəlki sahələri sırasına yenisinin – İnternet-jurnalistikanın
daxil olmasına gətirib çıxartdı.
Qeyd etmək lazımdır ki, informasiya, əsasən,
məzmun (siyasi, iqtisadi, tibbi,
təsvir – rəsm, foto, video), həcm, məkan və zaman
kimi xüsusiyyətləri ilə xarakterizə olunur. Dadbilmə,
11
alı
informa
İnternet istənilən formalı informasiyaları
yadda
iybilmə, lamisə orqanları (sensorları) vasitəsilə qəbul
edilən informasiyaların müasir informasiya texnologiyaları
vasitəsilə qeyd olunması, emalı, istifadəçilərə təqdim
olunması və ötürülməsi problemləri hələlik dünyanın
aparıcı elmi mərkəzləri və alimləri tərəfindən araşdırılan
məsələlər sırasındadır.
İnformasiya inqilablarının meydana gəlmə tarixi və
yaratdığı təzahürlərdən göründüyü kimi, müxtəlif form
siyaları qeyd etmək, yadda saxlamaq, emal etmək,
məkan və zamana görə yaymaq, gələcəyə ötürmək
obyektiv səbəblər üzündən çox çətin olubdur. Bu səbəbdən
də tarixən informasiya (bilik) qıtlığı mövcud olmuş, zaman
keçdikcə informasiyaların qeydiyyatı
və yadda
saxlanılması, emalı və ötürülməsi texnologiyaları meydana
gəlmiş, tədricən informasiya bolluğu yaranmağa
başlanmışdır.
Yalnız V informasiya inqilabının təzahürü olan
kompüter və
saxlamağa, qeyri-məhdud məkanda (coğrafi
məkandan virtual məkana keçid) yaymağa və gələcəyə
ötürməyə imkan verir. Bunun da nəticəsində bəşər
tarixində misli görünməmiş, çox yüksək sürətlə artan
12
qeyd etmək lazımdır ki,
cəmiyy
İnformasiya cəmiyyətində sivilizasiyanın bu yeni
keyfiyy
informasiya (bilik) bolluğu, sözün həqiqi mənasında,
informasiya seli yaranır.
Yeri gəlmişkən,
ətdə informasiya bolluğunun yaranması bəşər
tarixindən miras qalmış çox böyük problemlərin (tibb,
təhsil, aclıq, səfalət və s.) həllinə nail olmaqla yanaşı,
əvvəllər mövcud olmayan müxtəlif problemlərin də ortaya
çıxmasına səbəb olur. Hər tərəfdən daxil olan informasiya
seli qarşısında bəzi insanlar hətta əvvəllər müşahidə
edilməyən psixoloji problemlərlə üzləşirlər. Belə bir
şəraitdə informasiya ilə davranmaq insanlardan yeni
mədəni normalara, vərdişlərə, texnoloji biliklərə
yiyələnmək, başqa sözlə, informasiya mədəniyyəti tələb
edir.
ət mərhələsinə xas olan peşə, fəaliyyət sahələri
(informasiya iqtisadiyyatı, informasiya hüququ,
informasiya sənayesi və s.) yaranır ki, bunlar da, əsasən,
virtual məkanda insanlar arasında formalaşmaqda olan
müxtəlif səpkili informasiya münasibətləri ilə əlaqədardır.
Belə fəaliyyət sahələrindən biri də, yuxarıda qeyd
olunduğu kimi, İnternet-jurnalistikadır [6, 7].
Jurnalistikanın yeni istiqamətinin meydana gəlməsi,
13
III. İNTERNET – JURNALİSTİKA:
PROBLE
LƏRİ
Məlumdur ki, tarixən jurnalistikaya humanitar
fənlərin
lar jurnalistika humanitar peşə olmaqla
artıq q
fərqli olaraq,
İnternet əsasında faəliyyət göstərən elektron KİV-də
ümumiyyətlə, bu peşə sahəsində ənənəvi olaraq həlli çətin
olan bir sıra problemləri aradan qaldırır.
MLƏR VƏ FORMALAŞMA ASPEKT
bir qolu kimi baxılmışdır. Digər bilik sahələri –
fizika, riyaziyyat, kimya, tibb, mühəndislik və s. sahələr
üzrə jurnalistlər hazırlanmırdı. Məhz buna görə də bu
sahələr üzrə biliklər cəmiyyətdə çox da geniş yayılmırdı,
populyarlaşmırdı.
Son zaman
eyri-ixtiyari digər peşələrə də sirayət edir, başqa
sözlə, İnternetin meydana gəlməsi ilə digər peşə sahibləri
(riyaziyyatçı, mühəndis, hüquqşünas, həkim və s.) də
jurnalistika peşəsi üzrə xüsusi bir təhsil almasalar da,
sərbəst olaraq kompüterdə məqalənin hazırlanması, e-mail
vasitəsilə məlumatların göndərilməsi, öz fəaliyyətləri ilə
əlaqədar veb-saytların işlənməsi və s. kimi işlərin həyata
keçirilməsi qabiliyyətinə malik olmalıdırlar.
Həmçinin ənənəvi jurnalistikadan
14
(İnterne
lü və
uğurlu
n qismən tənzimlənirdi,
bu tələ
t-KİV-lərdə) çalışan kadrlara xüsusi tələblər
meydana çıxır. İnternet jurnalistləri artıq tək mətn
hazırlamaq yox, eyni zamanda, audio, video materiallarla
işləmək, dizayner keyfiyyətlərinə malik olmalıdırlar.
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyev tərəfindən həyata keçirilən məqsədyön
dövlət siyasəti çərçivəsində ölkədə formalaşmaqda
olan informasiya cəmiyyətinin əsasını təşkil edən elektron
hökumət hakimiyyət orqanları və məmurlar qarşısında
xüsusi vəzifələr qoyur. Onların fəaliyyətində şəffaflıq,
vətəndaşların İnternet vasitəsilə informasiya əldə etmək
hüquqlarını təmin etmək kimi tələblər ön plana çıxır. Bu
tələblərin yerinə yetirilməsi üçün də müvafiq kadrların
İnternet jurnalistikası peşəsinin xüsusiyyətlərini
mənimsəmələri zərurətə çevrilir.
Vaxtilə KİV-in sayı ilə jurnalist kadrları arasında
nisbət müvafiq qurumlar tərəfində
bat nəzərə alınaraq kadr hazırlanırdı, BDU-nun
jurnalistika fakültəsinə təxminən ildə 25-50 nəfər tələbə
qəbul olunurdu. Lakin artıq bu cür tənzimləmə mümkün
deyil. Belə ki, V informasiya inqilabının təzahürlərindən
biri kimi çoxlu sayda veb-saytlar meydana gəlir. Hal-
hazırda 150 milyondan çox veb-sayt vardır və onların sayı
15
hərlərdə heç də hamı yazmaq-oxumaq
qabiliy
böyük sürətlə artır (ildə ən azı 60% artım var). Bu saytları
tək jurnalistlərin hesabına yaratmaq, müntəzəm olaraq
kontentlə təmin etmək və inkişaf etdirmək qeyri-
mümkündür.
Əgər tarixə nəzər salsaq, görərik ki, əvvəllər
kəndlərdə, şə
yətinə malik deyildi. Buna görə də bu işi çox
məhdud sayda mirzələr, müəllimlər, mollalar yerinə
yetirirdilər. Sonralar cəmiyyət inkişaf etdikcə fasiləsiz
olaraq bu problemi həll etmək üçün məktəblərdə hər bir
şagirdə savadsızlığın ləğvi məqsədi ilə kütləvi olaraq
oxumaq, yazmaq, hesabı bilmək kimi qabiliyyət aşılandı.
Nəticədə məktəbi bitirmiş hər bir şəxs lazımi materialları
sərbəst oxuyur, fikrini yazılı şəkildə izah edir. Başqa sözlə,
insanlar öz gündəlik fəaliyyətlərində hər hansı mətni
hazırlamaq, sənədlərlə işləmək, kitab, məqalə və s. yazmaq
kimi işləri sərbəst olaraq həyata keçirirlər. Jurnalistlər isə
qəzet və jurnallar, radio və televiziya üçün materiallar
hazırlayırlar. İndi də analoji vəziyyət yaranır. Yəni belə bir
informasiya bolluğu şəraitində çox yüksək sürətlə artan
veb-saytların hazırlanması
və müntəzəm olaraq
yeniləşdirilməsi, müşaiyəti üçün jurnalistlər ordusunun
gücü çatmır. Bunun üçün də kütləvi olaraq vətəndaşlar
16
əsində əvvəllər həlli mümkün
olmaya
m
irən log-fayllar
vasitəsi
yazmaq-oxumaq kimi, orta məktəbdən başlayaraq veb-
saytlar, yəni mətn, audio-videomaterialları hazırlamaq,
dizayn etmək və bu kimi müvafiq qabiliyyətə
yiyələnməlidirlər.
Müasir informasiya texnologiyaları informasiya
münasibətləri, KİV sah
n çoxlu sayda problemlərin aradan qaldırılmasına
imkan verir, informasiyanın hə istehsalçıları, həm də
istehlakçıları üçün əlverişli şərait yaradır.
Məsələn, veb-saytlara edilən müraciətlər zamanı
bəzi mühüm parametrləri özündə əks etd
ilə reytinq məsələsi avtomatik həll olunur. Belə ki,
əvvəllər hər hansı bir mətbu orqanın, onun səhifələrində
dərc edilən məqalələrin reytinqini müəyyənləşdirmək çox
çətin idi. Ənənəvi üsullarla aparılan rəy sorğularının da
keyfiyyəti, obyektivlik dərəcəsi yüksək deyildi. Amma
müasir veb-texnologiyalar elektron mətbuat orqanlarının,
onlarda dərc olunan ayrı-ayrı məqalələrin reytinqini,
onların oxucu kontingentinin sosial tərkibini daha dəqiq və
obyektiv şəkildə müəyyənləşdirməyə imkan verir. Bu da
mətbuat vasitələrinin öz fəaliyyətlərini düzgün qura
bilmələri üçün olduqca əhəmiyyətlidir. Belə bir sistemin
tətbiqi KİV-in keyfiyyətinin idarə olunmasına imkan verir.
17
cinayət
n biri də Azərbaycan dilinin leksikonuna yad
olan sö
Müasir mətbuatın ən mühüm problemlərindən biri
də şərəf və ləyaqəti alçaldan yazılara görə məhkəmələrə,
və inzibati məsuliyyətlərə cəlb edilmələri ilə
bağlıdır. Lakin informasiya texnologiyalarının
imkanlarından isitifadə etməklə şərəf və ləyaqəti alçaldan
sözlərdən, söz birləşmələrindən ibarət bir intellektual
informasiya sistemi düzəltmək olar. Bu sistem vasitəsilə
korrektura və s. mərhələlər kimi çapdan öncə bütün
jurnalist materiallarını (kontentləri) on-layn və ya off-layn
rejimlərdə həmin süzgəcdən keçirmək, hüquqi cəhətdən
aşkar və ehtimal olunan pozuntuları müəyyənləşdirmək
mümkündür. Bunun nəticəsində həm KİV-in, həm də
kontentin müəllifinin hüquqi immunitetini artırmağa nail
olmaq olar.
Jurnalistikada müşahidə edilən önəmli
problemlərdə
zlərin işlədilməsi nəticəsində dilimizin saflığına
xələl gətirilməsi, oxucuların materialların başa
düşmələrində çətinlik çəkmələrinə səbəb olmasıdır. Bu
problemin həllinə yardım məqsədilə jurnalist materiallarını
elektron formada hazırlanmış Azərbaycan terminlər
lüğətindən süzgəcdən keçirmək olar ki, dilimizə yad olan,
18
r ki, virtual məkan formalaşdıqca
İnterne
(latın, fars, ərəb,
alman,
ər mətnləri
(konten
leksikonumuza rəsmi şəkildə daxil olmayan sözlər KİV-ə
nüfuz etməsin.
Məlumdu
tin imkanlarından istifadə edərək informasiyanı əldə
etmək, toplamaq, emal etmək və ötürmək xeyli asanlaşır.
Təbii ki, bu cür imkanlar jurnalistlərin fəaliyyətində də
keyfiyyət dəyişikliklərinə gətirib çıxarır.
Mətnlərin çoxqrafikalı təqdimatı
fransız, kirill və s.) müxtəlif ölkələrdə yaşayan
azərbaycanlılar üçün çox əlverişlidir. Belə ki, fərqli
əlifbalardan və qrafikalardan istifadə edən bu insanlar
əksər hallarda bir-birlərinin yazılı materiallarını oxumaqda
çətinlik çəkiblər. Müvafiq çevirmə (konvertasiya)
sisteminin işlənərək tətbiq edilməsi bu problemin aradan
qaldırilmasına imkan verir. Bu da, öz növbəsində, İnternet-
mühitdə yerləşdirilən mətbuat orqanlarının istifadəçi
auditoriyasının virtual məkan səviyyəsində genişlənməsinə,
populyarlığının armasına xidmət edir.
Bundan başqa, İnternet-KİV-də jurnalistl
tləri) hazırlayarkən müxtəlif terminlərin və
təsvirlərin geniş şərhini, izahını verməyə ehtiyac qalmır,
çünki lazım olduqda ensiklopedik xarakterli veb-saytlarda
mövcud olan və ətrafli izahla verilən sözlərə və foto-video
19
k sürətlə
artan i
ə
materiallara aktiv istinadlar vasitəsilə müraciət olunur
(məs: Wikipedia, Britannika və s.), əlavə biliklər əldə
edilir, həm də həcmin idarə olunması üçün imkan yaranır.
Istifadəçilərin bilik səvviyyəsinə uyğun kontent müxtəlif
həcmdə və müxtəlif semantik yükə malik olur. Elə bil
istifadəçi tərəfindən, öz səviyyəsi və arzusuna müvafiq
olaraq dəyişən, həcmi idarə olunan kontent alınır.
Bildiyimiz kimi, hal-hazırda İnternet istifadəçiləri veb-
saytlarda işləyərkən lazım olduqda digər on-layn
mənbələrə çoxlu sayda keçidlər (hiper-istinadlar) etməklə
informasiya tələbatını məhz bu şəkildə ödəyirlər.
Ümumiyyətlə, son zamanlar çox yüksə
nformasiya bolluğu şəraitində insanlar tərəfindən
lazımi informasiyaların müəyyənləşdirilməsi, duyğu
orqanları vasitəsi ilə qəbulu, hər hansı bir fikrin hasil
olunması həddən çox vaxt tələb edir və bioloji
məhdudiyyətlər üzündən bəzi problemlər yaradır. Buna
görə də formalaşmaqda olan informasiya cəmiyyəti
insanlar tərəfindən tez qavranılan, həcmi kiçik, amma
semantik yükü çox olan bir informasiya təsviri və təqdimatı
texnologiyasının, yəni janrının meydana gəlməsi
zəruriyyətini şərtləndirir. Müşahidələr göstərir ki, bu
problemlər m hdud imkanlı semiotikaya əsaslanan mətn
20
t mühitində jurnalistlərin müəllif
hüquql
çox asanlıqla aşkara çıxartmaq mümkündür.
tipli informasiyalarla müqayisədə (insanlar düşündüklərini
çox aşağı sürətlə hərflər və simvollar vasitəsi ilə təsvir edir
və əksinə, onların köməyi ilə təxminən həmin sürətlə də
mətnləri oxuyub fikir hasil edirlər) çox böyük imkanlara
malik audio-vizual, yəni multmedia tipli informasiyaların
önə çıxması, onları xarakterizə edən parametrlərin
istifadəçilər tərəfindən öz tələblərinə müvafiq idarə
olunması indiyə qədər mövcud olan janrların müsbət
tərəflərini nəzərə almaqla simbiotik və mücərrədləşdirmə
xüsusiyyətlərinə malik bir İnternet janrının təzahürü ilə
həllini tapmaqdadır. Bundan sonra da müasir informasiya
texnologiyalarının inkişaf tempinə uyğun olaraq bu janrın
daha da təkmilləşdirilməsi dərk olunan həqiqətlər
sırasındadır.
İnterne
arının qorunması, plagiatlıqla mübarizə üçün də
əlverişli imkanlar yaranmışdır. Başqa sözlə, İnternetdə
mövcud olan axtarış sistemləri, rəqəm imzası və digər
xüsusi texnologiyalar vasitəsi ilə jurnalistlərə məxsus
intellektual məhsulların (kontentlərin) digərləri tərəfindən
qeyri-qanuni istifadə və üzərində hər hansı bəd niyyətli
əməlin aparılması, məzmununun dəyişdirilməsi hallarını
21
çərçivəsində
müəyyə
ələrdə fəaliyyət göstərən
KİV-in
əhdud olan şəxslər də İnternet jurnalisti
kimi fə
viziya yayım qurumları “qızıl
fond”, “fonoteka”, “filmoteka” və s. kimi adlar altında çox
İnternet - KİV-də kontentlər ənənəvi qaydada
əvvəlcədən planlaşdırılmış proqramlar
n efir məkanı və zamanı deyil, istifadəçiyə
məkandan və zamandan asılı olmadan onun sifarişinə görə
verilməsi, onlarla interaktiv münasibətlər qurulması
imkanları da mövcuddur. Bu da elə KİV-lərin həm də
fərdiləşdirilməsi deməkdir.
Artıq virtual məkanın yaratdığı imkanlar hesabına
bir ölkədə yaşamaqla digər ölk
əməkdaşı olmaq, onlar üçün lazımi materiallar
hazırlamaq asan bir işə çevrilib. Bu dünyanın hansısa
nöqtəsində baş verən hadisə haqqında məlumatların
operativ olaraq istənilən məkana çatdırılmasına şərait
yaradır. Məsələn, hazırda Sinqapur qəzetlərinin
əməkdaşlarının bir çoxu Avstraliyada yaşayır, çünki
əhalisinin sayı az olan bu kiçik Asiya ölkəsində jurnalist
kadrları çatışmır.
Müasir texnologiyalar imkan verir ki, həmçinin
fiziki imkanları m
aliyyət göstərsinlər.
Uzun müddətdir ki, ənənəvi texnologiyalar əsasında
fəaliyyət göstərən radio, tele
22
az veri
olan a
lişləri yadda saxlaya bilir, elə indinin özündə də
əksəriyyəti itib gedir. Son zamanlar böyük həcmli yaddaş
tutumuna və emal imkanlarına malik sistemlərin və
qurğuların, informasiyanın həyat tsiklinin idarə olunması
(information lifecycle managment), informasiyanin yadda
saxlanması
şəbəkələri (storage area networks),
informasiyanın avtomatik miqrasiyası (automated data
migration) və s. kimi mütərəqqi texnologiyaların meydana
gəlməsi İnternet mühitində fəaliyyət göstərən radio və
televiziya kanallarında yayımlanan bütün verilişləri tam
şəkildə və istənilən müddətə saxlamağa imkan verir.
Digər tərəfdən, bu qurumların yaddaş sistemlərində
toplanmış informasiyaların müxtəlif əlamətlərə görə
təsnifatını və intellektual analizini aparmaq üçün mövcud
nalitik informasiya texnologiyaları (OLAP, Data
mining, Web mining, Text mining və s.) jurnalistlər üçün
olduqca mühüm dəstəkdir. Belə ki, jurnalistikanın ən çətin
istiqaməti olan analitika sahəsində bu texnologiyaların
tətbiqi ilə istənilən mövzu çərçivəsində çox böyük həcmə
malik olan məlumatları sistemləşdirmək, strukturlaşdırmaq,
tendensiyaları aşkarlamaq, yeni biliklər əldə etmək və bu
kimi digər intellektual işləri xüsusi aparat-proqram
sistemləri vasitəsi ilə həyata keçirmək mümkündür. Qeyd
23
a
həcmli mətnlərin,
xülasəl
r. Son zamanlar
fərdi o
etmək lazımdır ki, dünyanın aparıcı radio və televiziya
yayımı şirkətləri (CNN, BBC, Euronews və s.) bu
texnologiyalardan geniş istifadə edirlər.
Kompüter vasitəsilə mətnlərin məzmunlarının
maksim l saxlanması şərti ilə avtomatik olaraq sıxılması,
yəni orijinalla müqayisədə nisbətən kiçik
ərin hazırlanması, açar sözlərin, söz birləşmələrinin
müəyyənləşdirilməsi və s., eyni zamanda, mətnlərin
məzmununa görə avtomatik təsnif olunması kimi
intellektual informasiya texnologiyaları informasiyanın
həm istehsalçıları (İnternet-KİV-lər), həm də istehlakçıları
(istifadəçiləri) üçün olduqca əlverişli imkanlar yaradır.
Bundan başqa, İnternet-mühitdə kompyuter tərcüməsi
sistemləri müxtəlif dillərdə hazırlanmış materialların
qarşılıqlı tərcüməsini həyata keçirməklə onlardan istifadə
məkanını qloballaşdırır və virtuallaşdırır.
Məlumdur ki, ənənəvi KİV-də hər kəsin tribuna
əldə etməsi, sözünü deyə bilməsi üçün imkanlar obyektiv
və subyektiv səbəblər üzündən məhduddu
n-layn “gündəliklərin”, yəni bloqların, heç bir
məhdudiyyət olmadan İnternet üzərində müəyyən
maraqlara görə virtual cəmiyyətlərin yaradılmasına imkanı
verən eyni səviyyəli (pirinq) şəbəkələrin meydana çıxması
24
şələrində, nəqliyyatda və s.) istənilən
anda İ
götürməyə
başlayı
insan hüquqlarının, söz azadlığının ən yüksək səviyyədə
təmin olunması üçün real şərait yaradır. Bütün bunlar,
Internetin yüksək demokratik potensiala malik olmasının
göstəriciləridir.
İnsanlar kompüterləri (noutbuk olsa belə) özləri ilə
hər yerə daşıya bilmədiklərindən, müxtəlif situasiyalarda
(parklarda, təbiət gu
nternetdən lazımi məlumatları almaq və əksinə
göndərmək imkanları verən elektron kitab, elektron kağız
kimi fərdi multmedia vasitələrinin meydana çıxması da
İnternet-jurnalistikanın “son mil” problemini həll etmək
istiqamətində ən mühüm addımlardan biridir.
Yüksək sürətli və geniş zolaqlı Internet ənənəvi
elektron KİV-in (televiziya, radio, eyni zamanda, qəzet,
jurnal və s.) funksiyalarını da öz üzərinə
bdır. Artıq İnternet vasitəsilə dünyanın istənilən
məkanında yayımlanan televiziya proqramına baxmaq,
radio verilişlərini dinləmək, istənilən qəzet və jurnalın
elektron versiyasını oxumaq mümkündür. Bu, eyni
zamanda tamaşaçı, dinləyici və oxucu qismində çıxış
etmək imkanı qazanan insanlar üçün çox ucuz başa gəlir.
Bütün bu üstünlüklərinə görə son vaxtlar “ümumdünya
hörümçək torunun” .tv domen zonasında İnternet TV
25
malaşdırmağa başlayır. Belə
ki, baza
texnologiyası əsasında yayımı həyata keçirən çoxlu sayda
veb-resurslar meydana gəlir.
Əvvəlki dövrdən fərqli olaraq, hal-hazırda KİV-lər
həm də informasiya iqtisadiyyatının əsas sahələrindən biri
kimi media iqtisadiyyatını for
r iqtisadiyyatı şəraitində KİV-in məlumatlandırma,
maarifləndirmə və əyləndirmə funksiyaları sırasına
kommersiya funksiyası da əlavə olunur. Bu şəraitdə
informasiya istehsalında digər dəyərlərlə (mənəvi, ideoloji
və s.) yanaşı iqtisadi dəyərlər də önə çıxır. İnternet
mühitində informasiya istehsalının maya dəyərinə daxil
olan yığım, korrektə, yayım və s. kimi xərcləri xeyli
ucuzlaşır. Həmişə olduğu kimi informasiyanin ilkin
istehsalı (hazırlanması) baha olur, sonradan onun surətinin
çıxarılması, yayılması çox ucuz başa gəlir. İnternet-KİV-də
kontentləri yadda saxlamaq mümkün olduğuna görə onları
arzu edən insanlara həm ənənəvi (kassetlər, disklər və s.),
həm də elektron kommersiya texnologiyasının köməyi ilə
on-layn rejimdə satıb gəlir əldə etmək olar. Bu isə həmin
kontentlərin meydana gəlməsində zəhməti olmuş
müəlliflərin, yaradıcı və texniki dəstək qrupunun əmək
haqqının ödənilməsi və maddi həvəsləndirilməsi üçün çox
26
, inkişafını stimullaşdıran əsas
amillər
əhəmiyyət kəsb edir. Dünya təcrübəsi
göstərir
s.
ənəvi motivlərə görə İnternet-senzura və
digər m
əhəmiyyətli iqtisadi mexanizm kimi İnternet-KİV-lərə
mühüm imkanlar yaradır.
Bütün bunlar İnternet-jurnalistikanın
əhatə
dairəsinin genişlənməsini
dən biridir.
İnternet-jurnalistikanın hüquqi tənzimlən-məsi
məsələsi də xüsusi
ki, artıq ayrı-ayrı ölkələrin qanunları, hüquqi
mexanizmləri ilə bu fəaliyyət sahəsini tənzimləmək xeyli
çətinləşir, bu problemlərə bir ölkə çərçivəsində yox
beynəlxalq cəviyyədə yeni yanaşmalar tələb olunur və artıq
belə təşəbbüslər gündəmə gətirilir. Belə ki, UNESCO,
Avropa Şurası və digər nüfuzlu qurumlar tərəfindən bu
məsələlərin tənzimlənməsini nəzərdə tutan bir sıra tövsiyyə
xarakterli sənədlər qəbul edilmişdir.
İnternet-
jurnalistikanın fəaliyyəti ilə bilavasitə bağlı olan
informasiya ekologiyası, informasiya etikası və bu kimi
məsələlər UNESCO-nun diqqət yetirdiyi məsələlər
sırasındadır.
Məlumat üçün bildirək ki, bəzi ölkələr müxtəlif
siyasi, milli-m
əhdudiyyətlər tətbiq edirlər. Belarus, Çin, İran,
Koreya və s. kimi ölkələri buna misal göstərmək olar.
27
lmalıdır. Belə
ki, əg
ki
Qeyd etmək lazımdır ki, demokratiya, insan hüquqları
baxımından bu cür məhdudiyyətlər dünya ictimaiyyəti
tərəfindən heç də birmənalı qəbul olunmur.
Nəhayət,
İnternet-KİV-lərin
İnternet-oxucusu,
İnternet-dinləyicisi və İnternet-tamaşaçısı o
ər əvvəl informasiya inqilabları dövründə
insanlardan informasiya əldə etmək üçün oxumaq, radio,
televiziya, maqnitofon və s. qurğuların bir neçə düyməsinin
funksiyasını bilmək tələb olunurdusa, V informasiya
inqilabı insanlardan daha çox bilik, bacarıq və vərdişlər
tələb edir. Digər tərəfdən, əgər əvvəlki inqilablar dövründə
əldə olunan savad və qabiliyyət (yazib-oxumaq, radio,
televizor və s. ilə davranmaq) ömür boyu kifayət edirdisə,
V informasiya inqilabı dövründə formalaşan insanlar,
başqa sözlə, elektron vətəndaşlar daim inkişaf edən
informasiya texnologiyalarının, yeni aparat-proqram
vasitələrinin sirlərinə bələd olmalıdırlar, əks halda nə
vaxtsa əldə olunan bilik yararsız olur. Belə bir şəraitdə
cəmiyyətdə xüsusi missiya daşıyan jurnalistlərin, onları
hazırlayan mütəxəssislərin və təhsil müəssisələrinin
üzərinə böyük məsuliyyət düşür. Bu peşə sahibləri sürətlə
yeniləşən müasir texnologiyaları çevik şəkildə
28
ın
təzahür
ƏDƏBİYYAT
1.
Уэбстер Ф. Теории и
. М.: Аспект
мационная эпоха. Экономика, общество
нная экономика. Учебное
ları, 26 aprel 2007-ci il.
u
mənimsəmədən, öz fəaliyyətlərində onları tətbiq etmədən
üzərlərinə düşən missiyanın öhdəsindən gələ bilməzlər.
Göründüyü kimi, V informasiya inqilabın
lərindən biri olan İnternet-KİV-in qarşısında
mühüm vəzifələr durur, jurnalistikanın bu yeni sahəsinin
formalaşdırılması və inkişafı üçün informasiya cəmiyyəti
quruculuğu istiqamətində çox böyük uğurlar qazanan
ölkəmizdə real imkanlar vardır.
нформационного общества
Пресс, 2004.-400с.
2.
Кастельс М. Инфор
и культура. М.: OSIAF, 2000
3.
Корнейчук К.В. Информацио
пособие.-СПБ.: Питер, 2006, 400с.
4.
AMEA-nın İllik toplantısının material
5.
Информатика/Под ред. проф. Н.В.Макаровой. М.: Финансы
и статистика, 2001, 768с.
6.
ru.wikipedia.org
7.
www.journ.mgu.r
29
Alguliev R.M., Valehov J.F., Makhmudov R.Sh., Some aspects of forming
he definition of information society is given in “Express Information” from
лгулиев Р.М., Валехов Дж.Ф., Махмудов Р.Ш. Некоторые аспекты
Технологии», 2008 г., 32 с.
экспресс-информации дается определение информационного общества с
р
р
of Internet Journalism. Express information. Series of Information Society.
Baku: “Information Technologies” Publishing House, 2008, 32 pp.
T
different approaches. Problems of necessity of creation and development of
journalism in the context of informational revolutions are described. A number of
problems in the direction of forming of Internet-journalism are investigated, some
aspects of their solutions using achievements of modern information technologies
are considered.
А
формирования Интернет-журналистики. Экспресс-информация. Серия
Информационное общество.
Баку: Изд. «Информационные
В
различных подходов, затрагиваются вопросы необходимости возникновения
и эволюции журналистики в контексте информационных революций.
Исследуется ряд проблем в направлении формирования Интернет-
журналистики и
ассматриваются некоторые аспекты их
ешения с
применением достижений современных информационных технологий.
30
AMEA İnformasiya Texnologiyaları
İ
c
secretary@iit.ab.az
nstitutunun direktoru və “İnformasiya
əmiyyəti problemləri” şöbəsinin rəhbəri,
AMEA-nın müxbir üzvü, texnika elmləri
doktoru, professor
director@iit.ab.az
Azərbaycan İctimai Televiziya və Radio
v
Yayımları Şirkətinin “Elm və Təhsil
erilişləri” Departamentinin direktoru,
filologiya elmləri namizədi
AMEA İnformasiya Texnologiyaları
İnstitutunun elmi işçisi
depart17@iit.ab.az
Mahmudov
Rasim
Şərif oğlu
Əliquliyev
Məh
ğlu
Valehov
F
Rasim
əmməd o
Cəsarət
ikrət oğlu
32
exniki redaktor: A.F.
Səmidov
orrektor: Ü.H. Rzayeva
ompyuter dizaynı:
M.Y.
Əsədov
ompyuter yığımı:
A.M. Kərimova
Çapa imzalanmışdır 30.01.2008. Çap vərəqi 60x84,
Sifariş №7 , sayı 100 ədəd
T
K
K
K
Dostları ilə paylaş: |