AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
Əlyazması hüququnda
RAMİN NOVRUZƏLİ OĞLU ALLAHVERDİYEV
AZƏRBAYCAN TƏQVİM MİFLƏRİNİN SEMANTİKASI
10.01.09 - Folklorşünaslıq
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi
almaq üçün təqdim edilmiş dissertasiyanın
A V T O R E F E R A T I
B A K I – 2012
2
Dissertasiya Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyasının Folklor
İnstitutunda yerinə yetirilmişdir.
Elmi rəhbər: Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
Seyfəddin Gülverdi oğlu Rzayev
Rəsmi opponentlər: Filologiya elmləri doktoru
Xatirə Bədrəddin qızı Bəşirli
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru
Adil Savalan oğlu Cəmilov
Aparıcı müəssisə: Azərbaycan Dövlət Pedoqoji Universitetinin
Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi kafedrası
Müdafiə “___”____________ 2012-ci ildə saat _______
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu nəzdində
fəlsəfə doktoru elmi dərəcəsi almaq üçün təqdim olunan
dissertasiyaların
müdafiəsini keçirən FD.01.201 Dissertasiya
Şurasının iclasında keçiriləcəkdir.
Ünvan: Az-1000, Bakı, İçərişəhər, 8-ci Kiçik Qala döngəsi 31.
Dissertasiya ilə AMEA-nın Mərkəzi Elmi Kitabxanasında tanış
olmaq olar.
Avtoreferat _________________ 2012-ci ildə göndərilmişdir.
FD.01.201. Dissertasiya Şurasının
elmi katibi filologiya üzrə Rza Zeynal oğlu
fəlsəfə doktoru, dosent: Xəlilov
3
İŞİN ÜMUMİ SƏCİYYƏSİ
Mövzunun aktuallığı. Azərbaycan folklorşünaslığında təqvim
miflərinin araşdırılması bütövlükdə Azərbaycan türklərinin mifoloji
sisteminin daha dərindən öyrənilməsi baxımından aktual elmi
problemdir. Ümumtürk, o sıradan Azərbaycan türk mifik
görüşlərinin əsas nüvəsini təşkil edən zamanla (zaman-məkan
kontinuumu ilə) bağlı əsatiri görüşlərin tədqiqata cəlb olunması
vahid ümumtürk mifoloji sisteminin öyrənilməsi nöqteyi-nəzərindən
də olduqca aktual bir məsələdir. Azərbaycan təqvim miflərinin
tədqiq olunması bu ortaq vahid mifoloji sistemin sistemdaxili
qarşılıqlı münasibətlərinin, təsir istiqamətlərinin, orijinal yerinin
müəyyənləşdirilməsi kimi məsələlərə aydınlıq gətirə bilir.
Zamanla bağlı əsatiri dünyagörüşlərin müncərləşdiyi təqvim
mifləri bu və ya digər etnosun bütövlükdə yaşam tərzinin həmin
etnosun mifoloji məfkurəsində müəyyənləşmiş kodlarla, simvollarla
ifadə olunduğu mürəkkəb işarələr sistemidir. Həmin işarələr
sisteminin semantik qatlarının araşdırılması onu yaradan etnosun
etnik-psixoloji, əxlaqi-mənəvi, mədəni və s. bu kimi spesifik
xüsusiyyətlərinin öyrənilməsi prizmasından vacib bir məsələ olaraq
qalmaqdadır.
Təqvim mifləri ümumilikdə mifoloji sistemin tərkib hissəsi
olduğundan onun semantik laylarının üzə çıxarılması bütövlükdə bu
sistemin öyrənilməsinə yönəldilmiş lazımi məsələ kimi də son
dərəcə önəmlidir.
Bəşər tarixində şüurun ilkin inkişaf mərhələsi hesab olunan
mifik təfəkkürün məhsulu sayılan mifoloji işarələr sisteminin
dərindən öyrənilməsi ondan sonra gələn təfəkkür mərhələlərinin
(dini, bədii, fəlsəfi düşüncənin) materiallarının asan başa düşülməsi
baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. İlkin formalaşan dini
görüşlərdə, eləcə də sonrakı formalaşmış dinlərdə özünü göstərən
mifoloji təfəkkürün bu və ya digər arxetipləri, simvolları məhz
mifoloji sistemin dərindən öyrənilməsi nəticəsində anlaşılır. O
cümlədən, müasir bədii yaradıcılıqda, bədii əsərlərdə bir sıra
təhtəlşüuri olaraq simvollar şəklində əksini tapan arxetiplərin də
4
anlaşılması mifoloji sistemin dərindən öyrənilməsinin zəruriliyini
ortalığa qoyur.
Vahid mifoloji sistemin aparıcı tərkib hissəsi olan təqvim
miflərinin müxtəlif elementləri, simvolları təfəkkür tərzinin,
xüsusən, xalq bədii təfəkkürünün sonrakı inkişaf mərhələlərində
müxtəlif folklor janrlarına səpələnmiş halda aşkarlanır. Ona görə də
miflərin semantik laylarının üzə çıxarılması üçün aparılan digər
tədqiqatlar kimi bu tədqiqat da qeyd etdiyimiz folklor janrlarına
səpələnmiş mifoloji elementlərin, simvolların əsatiri məzmununun,
mifoloji köklərinin aşkara çıxarılması baxımından son dərəcə
əhəmiyyətlidir.
Təqvim mifləri birbaşa mövsüm mərasimləri ilə vəhdət təşkil
etdiyindən, başqa cür ifadə etsək, təqvim mifləri mövsüm
mərasimlərinin mətn (işarələr sistemi) şəkli olduğundan, bu mənada
birincinin araşdırılması, elə ikincinin tədqiq olunaraq öyrənilməsi
deməkdir. Belə ki, ritual simvolların semantik laylarını aşkara
çıxarmaqdan ötrü, o cümlədən, həmin ritual simvollarla ritual
subyektlərinin (ritual icraçılarının) qarşılıqlı münasibətlərinin və
bunun fonunda ortaya çıxmış digər semantik qatların dərindən
araşdırılması üçün təqvim miflərinin tədqiqi məsələsi qaçılmaz bir
zərurətə çevrilir. Burada ritual-mif kontekstinin öyrənilməsi də
təqvim miflərinin tədqiq olunmasından keçir. Göründüyü kimi,
bütün bu qeydlərimiz Azərbaycan folklorunda təqvim miflərinin
hərtərəfli öyrənilməsi məsələsinin aktuallığını bir daha təsdiqləyir.
Tədqiqatın obyekti və predmeti. Tədqiqatın obyektini
Azərbaycan türklərinin kosmoqonik, təqvimi, zaman məfhumu
(zaman-məkan kontinuumu) ilə bağlı əsatiri görüşlərinin əks
olunduğu mifoloji mətnlər (eləcə də ümumtürk mifoloji mətnləri),
həmçinin Azərbaycan folklorunun nağıllar, dastanlar, əfsanələr,
bayatılar, atalar sözləri, tapmacalar, inanclar və s. digər janrları təşkil
edir.
Dissertasiyanın predmeti kimi isə Azərbaycan mifoloji
məfkurəsində təqvimi, zamanla (zaman-məkan kontinuumu ilə) bağlı
əsatiri,
ritual-mifoloji
görüşlər
nəzərdə
tutulur.
Novruz
mərasimlərinin
ritual
simvollarının,
bu
simvollarla
ritual
5
subyektlərinin (icraçılarının) münasibətlərinin öyrənilməsi də
araşdırmanın predmetinə daxildir.
Araşdırmanın məqsəd və vəzifələri. Azərbaycan türklərinin
təqvimlə, zamanla (zaman-məkan kontinuumu ilə) bağlı mifoloji
görüşlərini öyrənmək, həmçinin ümumtürk mifoloji sistemində bu
mifik baxışların tutduğu yeri müəyyənləşdirmək, eləcə də ritual-
mifoloji görüşləri özündə müncərləşdirən mifik mətnləri və digər
faktiki folklor materiallarını dərindən təhlil edərək təqvim (Novruz)
mərasimlərinin bütövlükdə ritual-mifoloji mahiyyətli semantik
laylarını praktiki özünü doğrultmuş və hal-hazırda dünya
folklorşünaslıq elmində geniş istifadə edilən elmi-nəzəri metodların
(psixoanalitik, semiotik, strukturalist, müqayisəli-tarixi və s.) köməyi
ilə üzə çıxarmaq tədqiqat işinin başlıca məqsədidir. Bu başlıca
məqsədə çatmaq üçün qarşıya aşağıdakı vəzifələr qoyulmuşdur:
Zaman məfhumunun (zaman-məkan kontinuumunun) əks
olunduğu Azərbaycan və ümumtürk mifoloji mətnlərini, eləcə də
digər folklor materiallarını öyrənmək, araşdırma zamanı onlardan
(həmçinin müqayisə üçün bir çox qədim dünya xalqlarının zamanla
bağlı mifoloji görüşlərinin əks olunduğu mətnlərdən də lazım
gəldikdə nümunələr gətirməklə) maksimum yararlanmaq;
Bu faktoloji materialların təhlili və tədqiqi zamanı elmi-nəzəri
mülahizələrdən
(metodlardan)
yerində
məqsədyönlü
şəkildə
bəhrələnmək.
Dissertasiya probleminin öyrənilmə dərəcəsi.
Təqvim
mifləri ilə bağlı məsələlər milli folklorşünaslığımızda araşdırılarkən
tədqiqatçılar ən çox Novruz mərasimləri və onların adət-
ənənələrindən bəhs etmişlər. Burada mifoloji təfəkkürdə təqvimi
görüşlərin əsasını təşkil edən zamanla bağlı məsələlərə ya
toxunulmamış, yaxud da ötəri toxunulmuşdur. Təqvim miflərindən
bəhs edən araşdırıcıların diqqətindən yayınmış məsələlərdən biri də
on iki heyvanı təmsil edən qədim türk təqvim sistemidir. Novruz
mərasimləri
ilə
bağlı
mifoloji,
təqvimi
görüşlərə
diqqət
yönəldiyindən bu məqam tədqiqatçıların nəzərindən yayınmışdır.
Novruz bayramı, onun adət-ənənələri haqqında isə bir sıra
tədqiqatçılar bu və ya digər formada yazmışlar. Y.V.Çəmənzəminli,
M.Təhmasib, M.Seyidov, Ə.Sultanlı, H.İsmayılov, B.Abdulla,
6
M.Qasımlı, N.Rzayev, M.Allahverdiyev, A.Nəbiyev, F.Bayat,
S.Rzasoy, Ş.Albalıyev, Ə.Şamil, A.Xəlil, C.Qasımov və digər
tədqiqatçılar Novruz mərasimlərini müxtəlif aspektlərdən tədqiqə
cəlb etmişlər. Bizdən öncə bu səpkidə aparılan bütün araşdırmaları
təqdirəlayiq hal kimi dəyərləndirməklə yanaşı qeyd etməliyik ki,
həmin tədqiqatlar Novruz mərasimlərinin müxtəlif məqamlarını
işıqlandırsa da, məsələnin sistemli şəkildə dissertasiya işi
səviyyəsində işlənilməsi zərurəti qalmaqdadır. Bu tədqiqat işinin
yazılması da həmin zəruri ehtiyacı müəyyən mənada ödəmək üçün
nəzərdə tutulur.
Tədqiqatın elmi yenilikləri. Araşdırmada aşağıdakı konkret
yeni mülahizələr, fikirlər, tezislər irəli sürülür. Birinci fəsil üzrə
mifik təfəkkürdə zaman məfhumunun maddiləşərək modellər
şəklində
qavranılması
və
təqdim
olunması
məsələləri
müəyyənləşdirilir. İkinci fəsildə isə təqvim (Novruz) mərasimlərinin
ritual-mifoloji semantikası aydınlaşdırılır. Bütövlükdə tədqiqat işinin
qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələrinin tələblərinin həyata
keçirilməsinin məntiqi yekunu kimi dəyərləndirilən dissertasiya
yeniliklərini aşağıdakı ümumi müddəalar təşkil edir:
Azərbaycan və ümumtürk mifik təfəkküründə Zaman
məfhumu maddiləşərək modelləşir. Yəni maddi varlıqlar
görkəmində dərk olunur, bu maddi varlıqların modelləri kimi
qavranılır və təqdim edilir.
Canlı maddi varlıqlar şəklində maddiləşərək qavranılan
Zaman modelləri bioloji təsnifata uyğun olaraq üç yerə
bölünür.
Zamanın zoomorfik modelləri; on iki heyvanı təmsil edən on
iki illik qədim türk təqvim sistemi Zamanın türk mifik
təfəkküründə on iki heyvan görkəmində modelləşməsinin
təzahürü kimi aydınlaşdırılır. Hər bir zoomorfik zaman
modelinin ayrılıqda mifoloji semantikası, xüsusilə, zaman-
məkan kontinuumu ilə bağlı semantik layları üzə çıxarılır.
Zamanın
antropomorfik
modelləri;
insan
şəklində
qavranılaraq modelləşən zaman modellərinin mifoloji
7
semantikası, xüsusilə, zaman-məkan kontinuumu ilə bağlı
semantik laylar müəyyənləşdirilir.
Zamanın bitkisəl modeli; Dünya Ağac şəklində qavranılan
zaman modelinin zaman-məkan kontinuumu ilə bağlı
mifoloji semantikası üzə çıxarılır.
Cansız varlıqlar görkəmində modelləşən Zaman modelləri,
məsələn Ay, Günəş, Dan ulduzu, Ülkər, alma, ərik obrazında
qavranılan
zaman
modellərinin
mifoloji
semantikası
müəyyənləşdirilir.
Azərbaycan
xalqının
folklor
məfkurəsində
Zaman
məfhumunun məxsusi poetik modelləri müəyyən edilir.
Mifoloji təfəkkürdə on iki sayının Zaman məfhumunun
(zaman-məkan kontinuumunun) simvolu kimi işarələnməsi
aşkarlanır və onun kosmoqonik tamlığın işarəsi olması
müəyyənləşdirilir.
İkinci
fəsildə
Novruz
mərasimlərinin
ritual-mifoloji
mahiyyətini təşkil edən arxaik, arxetipik semantik laylar üzə
çıxarılır.
Folklorumuzun
digər
janrlarında
və
yazılı
klassik
ədəbiyyatımızda Novruz mərasiminin hansı şəkildə əksini
tapdığı göstərilir.
Novruz mərasimləri və onun adətləri haqqında orta əsr yazılı
mənbələrindəki məlumatların saf-çürük edilməsi nəticəsində
Novruz bayramının bir sıra qaranlıq məqamlarına işıq salınır.
Çərşənbələrin adlandırılması məsələsinə aydınlıq gətirilir.
Çərşənbələr arxaik rituallar kimi nəzərdən keçirilərək onların
ritual-mifoloji
əsasını
təşkil
edən
semantik
laylar
müəyyənləşdirilir.
Novruz mərasimlərinin ritual simvollarından olan Tonqal
(od) və Su simvollarının bir sıra arxaik semantik layları,
mifoloji funksiyaları aşkara çıxarılır.
Novruz mərasimlərinin ritual simvolları ilə ritual subyektləri
arasındakı münasibət və bu qarşılıqlı münasibətdən doğan
mifoloji funksiyalar aydınlaşdırılır.
8
Novruz mərasimlərinin, çərşənbələrin əsasını təşkil edən
ritual simvolların təhlili nəticəsində ritualın zamandan
asılılığı nəzəri mülahizəsi irəli sürülür.
Novruz mərasimlərinin, çərşənbə rituallarının “ol zamanda”,
ilkin başlanğıc, mifik zamanda yaradılış (kosmoqoniya)
aktını, Xaosdan Kosmosa keçid aktını reaktuallaşdıran
(yenidən canlandıran) arxaik rituallar, yaxud onların qalığı
olması tezisi sübuta yetirilir.
Dissertasiyanın nəzəri-metodoloji əsasları. Dissertasiya
işinin nəzəri-metodoloji əsaslarını müasir elm sahələrində geniş
şəkildə istifadə olunan, praktiki olaraq özünü doğrultmuş elmi-nəzəri
metodlar təşkil edir. Konkret olaraq, psixoanalitik (Z.Freyd,
K.Yunq), strukturalist (K.Levi-Stos, R.Karnap, L.Tondl və b.),
semiotik (F. De. Sössür, Ç.Pirs, A.Qreymans, R.Bart, V.Terner və
b.) elmi-nəzəri metodlardan təqvimi, zamanla bağlı görüşləri əks
etdirən mifoloji mətnlərin, eləcə də digər folklor materiallarının
təhlilində yerində və məqsədyönlü şəkildə istifadə olunur.
Habelə, tədqiqat zamanı antropoloji məktəbin (E.Taylor,
A.Lanq, C.C.Frezer və b.) aktual mülahizələrindən, müqayisəli-tarixi
metodun (E.Taylor, C.C.Frezer, N.Konrad və b.) əsas tezislərindən
də istifadə edilmişdir.
Bütün bu elmi-nəzəri metodlardan yerində və məqsədyönlü
faydalanmaq dissertasiyada qarşıya qoyulmuş əsas məqsəd və
vəzifələrin müvəffəqiyyətlə yerinə yetirilməsinə və nəticədə lazımi
elmi yeniliklərin üzə çıxarılmasına zəmin yaratmışdır.
Dissertasiyanın nəzəri və praktiki əhəmiyyəti. Araşdırmanın
nəzəri əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, burada irəli sürülən bəzi nəzəri
mülahizələr təqvimi görüşlərin araşdırılmasında, xüsusilə, zaman
(zaman-məkan kotinuumu) məfhumunun öyrənilməsi baxımından
yeni bir yanaşma istiqaməti müəyyənləşdirir. Bu istiqamət mifoloji
təfəkkürdə
zaman
anlayışının
maddi
varlıqlar
görkəmində
maddiləşərək modelləşməsi tezisi üzrə araşdırılmasını nəzərdə tutur
və mifik düşüncənin təqdim etdiyi ayrı-ayrı zaman modellərinin
zamanla (zaman-məkan kontinuumu ilə) bağlı mifoloji semantik
laylarının, funksiyalarının üzə çıxarılması mülahizəsini irəli sürür.
9
Eləcə də təqvim (Novruz) mərasimlərinin, çərşənbə rituallarının
araşdırılması, ritual simvollarının semantik laylarının aşkar
olunması, həmin ritual simvolları ilə ritual subyektləri (icraçıları)
arasındakı münasibətlərin çözülməsi və s. zamanı meydana çıxan
nəzəri mülahizələr də bu səpkidə aparılan digər tədqiqatlar üçün
faydalı ola bilər.
Dissertasiyanın praktiki əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, burada
araşdırılan məsələlər ali məktəblərin filologiya fakültəsində folklor
nəzəriyyəsi dərslərində, habelə fəlsəfə fakültəsində şüurun inkişaf
mərhələləri, zaman məsələləri ilə bağlı mövzuların keçirilməsi
zamanı, eləcə də mifologiya sahəsi üzrə, ələlxüsus da zaman anlayışı
ilə əlaqəli tədqiqat aparan araşdırıcılar üçün yararlı ola bilər.
Tədqiqatın aprobasiyası. Dissertasiya işi Azərbaycan Milli
Elmlər
Akademiyasının
Folklor
İnstitutunda
hazırlanmışdır.
İndiyədək dissertasiyanın ayrı-ayrı hissələrini əhatə edən məqalələr
müxtəlif jurnal və məcmuələrdə çap edilmişdir.
Dissertasiyanın quruluşu. Dissertasiya “Giriş”, iki fəsil,
“Nəticə” və istifadə edilmiş ədəbiyyat siyahısından ibarətdir.
TƏDQİQATIN ƏSAS MƏZMUNU
Dissertasiyanın “Giriş” hissəsində mövzunun aktuallığı
əsaslandırılır, tədqiqatın obyekti və predimeti, məqsəd və vəzifələri
göstərilir, problemin öyrənilmə dərəcəsi müəyyənləşdirilir, elmi
yenilikləri sadalanılır, işin nəzəri-metodoloji əsasları, nəzəri və
praktiki əhəmiyyəti, aprobasiyası və quruluşu haqqında məlumat
verilir.
Bütövlükdə
“Mifoloji
təfəkkürdə
zaman
və
təqvim”
adlandırılan birinci fəsil üç yarımfəsilə ayrılır. “Zamanın mifoloji
təfəkkürdə modelləşməsi” kimi təqdim olunan birinci yarımfəsildə
zamanın ümumtürk və milli mifoloji təfəkkürümüzdə maddi varlıqlar
şəklində qavranılması və modelləşməsi məsələsi araşdırılır. Aydın
məsələdir ki, zaman məfhumunun mifoloji düşüncədə qavranılması
həmin düşüncə tərzinin spesifik xüsusiyyətləri çərçivəsində baş
verir.Y.M.Meletinski bu xüsusiyyətlərdən ətraflı şəkildə bəhs edərək
yazır: “Mifoloji təfəkkürün bəzi xüsusiyyətlərinin nəticəsidir ki,
10
“ibtidai” insan hələ özünü onu əhatə edən ətraf aləmdən aydın
şəkildə ayırmamış və təbiət obyektlərinə öz məxsusi xüsusiyyətlərini
köçürmüş, onlara həyat, insani hisslər, şüurlu, məqsədli təsərrüfat
fəaliyyəti, insan fiziki görkəmində çıxış etmək imkanı, sosial
təşkilata malik olmaq və bu kimi xüsusiyyətləri şamil etmişdir. Bu
“ilkin ayırdedilməzlik” insanın özünün təbii aləmlə vəhdətini
instiktiv duymasının, təbiəti stixik dərketməsinin deyil, məhz insanı
təbiətdən keyfiyyətcə ayırd etməyi bacarmasının nəticəsidir”
1
.
Beləliklə, ətraf mühiti, orada baş verənləri sinkretik şəkildə
qavrayan mifoloji təfəkkür zaman anlayışına da bu sinkretik qavrayış
prizmasından yanaşır. Buna görə mifik düşüncədə zaman anlayışı
ayrıca mücərrəd bir proses kimi qavranılmır və maddi olan
varlıqların fonunda dərk olunur. O.M.Freydenberqin təbirincə desək,
“Zaman ibtidai şüurda müəyyən hissələrə malik olan məkan
görkəmində təsəvvür olunmuş; məkan isə əşyalar görkəmində
qavranılmışdır”
2
. Deməli, mifoloji təfəkkürdə zaman maddiləşərək
müəyyən maddi varlıqlar formasında modelləşir. Bu halda mifik
məfkurədə zamanın modelləşməsi maddi olan varlıqların fonunda
gerçəkləşir.
Maddi varlıqların canlı və cansız olmaqla iki yerə bölünməsi
zamanın mifoloji təfəkkürdə modelləşməsinin də bu iki istiqamət
əsasında təsnifləndirilməsini şərtləndirir. Birincisi zamanın canlı
varlıqlar, ikincisi isə cansız varlıqlar görkəmində modelləşməsidir.
Canlı varlıqların üçlü (bitki, heyvan, insan) təsnifinə uyğun olaraq,
mifoloji təfəkkürdə zamanın modelləşməsi üç istiqamdə özünü
göstərir:
1. Zamanın zoomorfik modelləşməsi;
2. Zamanın antropomorfik modelləşməsi;
3. Zamanın biomorfik (bitkisəl) modelləşməsi.
1
Мелетинский Е.М. Поэтика мифа. Москва, Издательство
«Наука», 1976, с. 164-165
2
Фрейденберг О.М. Миф и литература древности. Москва,
Главная редакция восточной литературы издательства «Наука»,
1978, с.20
11
Təqvim miflərində zamanın zoomorfik obrazda modelləşməsi
özünü geniş şəkildə göstərir. Mifoloji təfəkkürdə zamanın canlı
maddi varlıq kimi qavranılması həm də zoomorfik mifoloji
modellərlə xarakterizə olunur. Birinci yarımfəslin “Zoomorfik
modelləşmə” başlıqlı hissəsində qədim türk xalqlarının istifadə
etdikləri on iki heyvanı təmsil edən on iki illik təqvim sistemi
əsasında zamanın (zaman-məkan kontinuumunun) on iki heyvan
görkəmində qavranılması və modelləşməsi müəyyənləşdirilir.
Təqvimin illərinin hər birini təmsil edən on iki zoomorfik zaman
modelinin ayrı-ayrılıqda zamanla (zaman-məkan kontinuumu ilə)
bağlı arxaik semantik layları üzə çıxarılır.
“Antropomorfik
modelləşmə”
başlıqlı
hissədə
zaman
məfhumunun mifoloji təfəkkürdə insan şəklində qavranılması və
təqdim olunmasından bəhs olunur. Bu səpkidə mifoloji mətnlərin
araşdırılması müəyyən edir ki, zaman anlayışı mifopoetik
məfkurəmizdə həm də insan görkəmində modelləşir.
Araşdırmamız göstərir ki, milli mifoloji mətnlərimizdə və digər
folklor nümunələrimizdə zamanın antropomorfik modelləri geniş
yayılmışdır. Burada zamanın həm nisbətən böyük, həm də kiçik
hissələri,
başqa
sözlə
desək,
fəsillərin,
ayların,
günlərin
antropomorflaşmasının
şahidi
oluruq.
Məsələn,
Süleyman
peyğəmbərlə bağlı bir nümunədə göstərilir ki, peyğəmbər “...üzüyü
verir qıza taxır barmağına. Gedir, günorta gəlir, görür ki, burda orta
yaşdı kadın oturubdu. Buna heş nə demir, çıxır gedir. Bir də axşam
gəlir ki, burda bir qoja arvad oturuf. Çox ayna-bəynə baxır, qoja diir:
-A oğul, nə gəzirsən?
-Burda bir cavan qız var, mən onunla əhd-peyman eliyif iş
üçün gəlmışəm.
-Diir ki, o, mənəm. Səhər elə cavan qız oluram, günortalar orta
yaşlı kadın oluram, axşam da bax belə qoja oluram”.
3
Ümumiyyətlə foklor nümunələrinə görə “Qoca qarı”, “Qartmış
qarı”, “Böyük Çillə”, “Kiçik Çillə”, “Boz Çillə (Ay)”, “Xıdır Nəbi”,
3
Azərbaycan folkloru antologiyası. 12-ci kitab (Zəngəzur folkloru).
Bakı, “Səda” nəşriyyatı, 2005, s. 217
12
“Xızır”, “Kosa”, “Oğuz” kimi insan obrazları zamanın müəyyən
kəsimlərinin modelləri olaraq təqdim olunur. Bu modellər zaman-
məkan kontinuumu ilə ilişgili semantik qatları özündə müncərləşdirir
ki, həmin semantik laylar da burada aşkara çıxarılır.
Birinci yarımfəslin “Biomorfik (bitkisəl) modelləşmə” adlı
hissəsində zaman-məkan kontinuumunun Dünya Ağacı modelində
qavranılması və təqdim olunması müəyyənləşdirilir. Məlum olur ki,
Azərbaycan türklərinin mifoloji təfəkküründə kainatın zaman və
məkan bölgüsü Dünya Ağacının timsalında (kökləri – keçmişi və
xtonik aləmi, gövdəsi – indini və aralıq məkanı, budaqları – gələcəyi
və səmanı simvolizə edir) qavranılır.
Cansız varlıqlarla zamanın modelləşməsi də mifoloji
görüşlərimizdə əksini tapır. Günəş, Ay, Dan Ulduzu kimi astral
cisimlər, həmçinin alma, ərik meyvələri (predmetləri) zamanın
modelləşdiyi maddi varlıqlar olaraq özünü göstərmiş olur.
Zaman anlayışı milli folklorumuzda metaforik şəkildə əksini
tapır ki, bu, poetik modellər olaraq meydana çıxır. Yəni
folklorumuzda xalqın birbaşa həyat tərzinin ən önəmli hadisələri ilə
uyuşdurularaq qavranılan zaman məfhumu müxtəlif spesifik poetik
modellərlə ifadə olunur. Əgər mifoloji təfəkkürdə zaman məfhumu
canlı və cansız maddi varlıqlar şəklində maddiləşmiş formada
qavranılaraq bitkisəl, zoomorfik, antropomorfik və əşyəvi modellər
kimi təqdim olunurdusa, sonrakı inkişaf mərhələsində metaforik
düşüncə süzgəncindən keçərək dərk edilir və poetik modellərlə
göstərilir. Artıq burada zamanın diskretikliyi anlaşılır, ayrı-ayrı vaxt
hissələri, kəsikləri ən səciyyəvi xüsusiyyətləri ilə nəzərə çatdırılır.
Məsələn, aylar özünəməxsus poetik modellərlə təqdim olunur:
fevral – boz ay, mart – çıxçömbəl, oğlaqqıran ay, aprel – leysan, may
– ağlargülər, iyun – vaynənə, iyul – qorabişirən, avqust – quyruq
donan (bəzi yerlərdə quyruq doğan), elqovan, sentyabr – solyan,
oktyabr – elköçdü, noyabr – qırovdüşən və s
4
.
4
Abdulla B. Azərbaycan mərasim folkloru. Bakı, Qismət, 2005, s.
154
13
Zamanın kiçik vahidlərindən olan günlər də spesifik şəkildə
adlandırılır: 1-ci gün – süt günü, 2-ci gün – süt gününün dannası, 3-
cü gün – dannasının dannası, 4-cü gün – qatıqlı aş bişən gün, 5-ci
gün küçik südə düşən gün, 6-cı gün – oba bırdan köçən gün, 7-ci gün
gənə gəldi süt günü
5
.
Əsatiri düşüncədə saylar işarə kimi xüsusi semantik yükə
malikdir. Mifoloji təfəkkürə görə, say zaman-məkan kontinuumunun
işarəsi kimi də özünü göstərir. Mifik düşüncədə hər bir sakral
rəqəmin öz mifoloji semantikası, funksiyası var və ümumi say
sisteminin bir ünsürü kimi daşıdığı semantikadan savayı hər biri
ayrıca sırf özünəməxsus mifoloji məzmun tutumuna malikdir. On iki
sayı bu baxımdan əsatiri düşüncədə özünün spesifik mifoloji
funksiyaları ilə diqqəti cəlb edir.
On iki rəqəmi ilə bağlı, demək olar ki, bütün əsatiri mətnlər bu
sayın ən ilkin mifoloji məzmunu haqqında mühim bir tezis irəli
sürməyə əsas verir. Əsatiri düşüncədə on iki sayının mifoloji
funksiyalarının müəyyənləşdirilməsi nəticəsində gəlinən qənaətimiz
belədir ki, mifik təfəkkürdə on iki sayı hər şeydən öncə kosmoqonik
tamlığın, mükəmməl bütövlüyün, bitkinliyin, tam yekunlaşmış
kosmik yaradılışın, bir sözlə dünyanın tamam formalaşmış
modelinin, kosmosun bu və ya digər formada birbaşa işarəsidir.
İlkin və əsas olan semantika budur. Bu mifik məzmun sonralar
zaman-zaman digər təfəkkür formalarında transformasiya olunmuş
şəkildə müxtəlif semantik variasiyalar halında özünü büruzə verir.
Digər sakral rəqəmlər kimi on iki sayının da mifik köklərinin
mifoloji mətnlərdə, eləcə də digər folklor nümunələrində, sonrakı
dini görüşlərdə (dinlərdə) və etnosun müxtəlif rituallarında, ayin-
mərasimlərində qorunub saxlanılmasını nəzərə alaraq həmin sayla
bağlı araşdırmalarımızı üç istiqamət üzrə aparırıq:
1. Mifoloji görüşlərdə (zaman-məkan kotinuumunun
işarəsi kimi, mükəmməl tamlığın işarəsi kimi, əbədi
5
Şirəliyev M. Azərbaycan dialektologiyasının əsasları. Bakı, Şərq-
Qərb, 2008, s. 323
14
həyat işarəsi kimi) və digər folklor nümunələrində
(janrlarında);
2. Dini (həmçinin dini-fəlsəfi) görüşlərdə, dünyəvi
dinlərdə, səmavi kitablarda (Tövratda, Bibilyada,
İncildə, Qurani-Kərimdə); və
3. Müxtəlif rituallarda (yaxud arxaik ritual qalıqlarında),
ayinlərdə, mərasimlərdə, müasir adət-ənənələrdə.
“Təqvim
mərasimlərinin
ritual-mifoloji
semantikası”
adlandırılan
ikinci
fəsil
Novruz
mərasimlərinin,
çərşənbə
rituallarının, o cümlədən həmin mərasimlərlə bağlı simvolların
ritual-mifoloji mahiyyətinin elmi prinsiplərlə üzə çıxarılması kimi
vacib məsələləri ehtiva edir. Bu fəslin “Təqvim mərasimləri və
Novruz” başlıqlı hissəsində Novruz bayramının konkret yazılı
mənbələrdə hansı şəkildə əks olunması araşdırılır. Ö.Xəyyam,
Ə.Biruni, A.Oleari, F.Kotov, J.Şardən və digər alimlərin, səyyahların
Novruz mərasimləri ilə bağlı yazdıqları dəyərli məlumatlardan
yararlanmaqla bu bayramın tarixi izləri öyrənilir, həmin yazılı
məlumatlardan bayramın ümumi ritual-mifoloji semantik laylarının
aşkar edilməsində köməkçi mənbə kimi istifadə olunur.
Bayramın tarixi şəxslərlə əlaqələndirilməsi məsələsi də
aydınlaşdırılır. Məlum olur ki, Novruz bayramının müəyyən əfsanəvi
və hətta tarixi şəxsiyyətlərlə əlaqələndirilməsi mifoloji təfəkkürün
təsirinin, yəni demiurq, mədəni qəhrəman (daha arxaik qatda
allahlar) funksiyalarının həmin şəxslərin əfsanələşdirilmiş
obrazlarına transformasiya edilməsindən başqa bir şey deyildir. Yəni
əslində real tarixi şəxslər, hökmdarlar və ya müqəddəs hesab
edilənlər, birbaşa demiurqların mifoloji funksiyalarını yerinə
yetirirlər. Bu funksiyalar isə onların invariantın transformativ
variantları olduğunu təsdiqləyir. Şərq xalqlarının dünyagörüşündə
yer tutan Cəmşid obrazı əslində tarixi şəxsiyyət yox mədəni
qəhrəmandır və bu mədəni qəhrəmanla Novruzun əlaqələndirilməsi
mifoloji düşüncənin məntiqinə uyğundur. Digər tarixi şəxsiyyətlə
(Həzrət Əli) Novruzun əlaqələndirilməsi isə arxetipin təsiri
nəticəsində
həmin
real
şəxsiyyətin
əfsanələşdirilməsindən,
15
mifləşdirilməsindən sonra baş verir ki, burada real şəxsdən yox
transformativ mifik obrazdan danışa bilərik.
Tədqiqat nəticəsində müəyyənləşdirilir ki, Novruz bayramı hər
hansısa bir dini, dini-fəlsəfi təlimlərin (atəşpərəstlik və s.) əsasında
formalaşmamışdır. Əksinə bu bayram arxaik bir ritual olaraq özünün
ritual simvolları və bir sıra digər mifoloji görüşləri ilə sonralar
formalaşmış dini görüşlərə, dini-fəlsəfi təlimlərə təsir etmişdir.
Ritualın tonqal (od), su kimi ritual simvolları sonrakı dini təlimlərdə
(eləcə də dinlərdə) bu təlimlərin ideologiyasına uyğunlaşdırılaraq
mənimsənilmişdir.
Novruz mərasimləri şifahi və yazılı ədəbiyyatımızda da xüsusi
yer tutur. Bu mərasimin ritual-mifoloji motivli ayinləri, adətləri
şifahi xalq ədəbiyyatımızın bir sıra janrlarında, o cümlədən,
kristallaşmış məzmun forma vəhdətinə malik olan bayatılarımızda
özünəməxsus formada, demək olar ki, detalbadetal əks olunur.
Məsələn:
Mən aşiqəm alışar,
Zəhmət çəkər çalışar,
Novruz günü gələndə
Küsülülər barışar.
Ordan axan arxdımı?
Üzündə duvaxdımı?
Novruz gəlib yetişdi,
Ayrı duran vaxtdırmı?!
Mən aşiqəm üzülər,
Qara gözlər süzülər,
Novruzun süfrəsinə
Yeddi nemət düzülər.
Atı çapdım cilovla,
Balıq tutdum tilovla,
Açdım Novruz süfrəsin,
Bayram keçdi plovla.
16
Mən aşiqəm oyular,
Həm doğranar, soyular.
Novruzun süfrəsinə.
Mütləq balıq qoyular.
Uca dağın qaşı var,
Ətəyində daşı var.
Novruzun süfrəsində
Zəfəranlı aşı var
6
.
Novruz mərasimi ilə bağlı müxtəlif ayinlərin, adətlərin
keçirilməsi və digər məqamlar kifayət qədər açıq-aydın şəkildə
böyük klassiklərimizin əsərlərində özünə bu və ya digər formada yer
tapa bilmişdir. Bu barədə ədbiyyatşünaslarımızdan F.F.Qasımzadə
“Novruz – bahar bayramı” adlı kitabında Xəqani Şirvaninin
şeirlərindən, Nizami Gəncəvinin “İsgəndərnamə”, “Leyli və
Məcnun” “Xosrov və Şirin” poemalarından, Qazi Bürhanəddinin
qəzəllərindən,
Kişvərinin
yaradıcılığından,
M.Füzulinin,
M.V.Vidadinin, M.P.Vaqifin əsərlərindən, M.Ə.Sabirin satirasından,
M.Müşfiqin “Bayram axşamı” şeirindən, H.Cavidin və başqa
görkəmli şair və yazarlarımızın əsərlərindən müxtəlif nümunə
parçaları gətirməklə Novruz bayramının yazılı klassik və son dövr
ədəbiyyatımızda necə əks olunmasını göstərmişdir. Həmçinin,
müəllif XI əsr Azərbaycan şairi Qətran Təbrizinin “Divan” ında, orta
əsr şairlərimizdən Sururinin, Şahinin, Həqirinin öz yaradıcılıqlarında
Novruz bayramını vəsf və mədh etdiklərini də qeyd edir. Eləcə də
M.F.Axundovun komediyalarında “Hekayəti-molla İbrahimxəlil
kimyagər”, “Hekayəti-müsyö Jordan həkimi-nəbatət və dərviş
Məstəli şah – caduguni-məşhur”, “Sərgüzəşti-vəziri-xani Lənkəran”
dramlarında Novruz bayramı ilə bağlı məqamların əks olunduğuna
da diqqətimizi yönəldir
7
.
6
Novruz bayramı ensiklopediyası. Bakı, Şərq-Qərb, 2008, “Səda”
nəşriyyatı, 2008, 145-146.
7
Qasımzadə F.F. Novruz – bahar bayramı. Bakı, 1989, s. 41-55
17
Ə.Cavadın yaradıcılığında Novruz mərasimləri xüsusi yer
tutur. O, öz etnoqrafik etüdlərində “Çillə şərqisi”, “Yaza xitab”,
“Böyük Çillə”, “Kiçik Çillə”, “Xıdır Nəbi”, “Yel Baba”, “Qarının
borcu”, “Boz ay”, “Dördatlı Yencə Gün”, “Dörd çərşənbə”
şeirlərində Novruz və qış mərasimləri ilə bir sıra mərasimi, əsatiri
məqamları poetik dillə təqdim edir.
“Çərşənbələr təqvim mərasimləri kimi” başlıqlı hissədə
çərşənbələrin adlandırılması məsələsinə aydınlıq gətirilir. Onların
qədim dini-fəlsəfi təlimlərin təsiri altında “Od şərşənbəsi”, “Su
şərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi”, “Yer çərşəbəsi” kimi adlandırılaraq
təqdim və təbliğ edilməsinin folklorşünaslığın elmi prinsipləri
baxımından əsassız olduğu müəyyən edilir. Folklorşünaslıq
prinsipləri nöqteyi-nəzərindən çərşənbə rituallarının xalqın, etnosun
özünün adlandırdığı kimi (“Yalançı çərşənbə”, “Əzəl çərşənbə”,
”Xəbərverən çərşənbə”, “Ölü çərşənbə”si, “İlaxır çərşənbə” adları
ilə) təqdim olunması və təbliği məqsədəuyğun hesab edilir.
Çərşənbələrin “ab-atəş-xak-bad” düzümünü təbliğ edən
mülahizələrlə tanış olduqdan sonra məlum olur ki, çərşənbə
rituallarının ritual-mifoloji əsaslarına elmi prinsiplər çərçivəsində
yanaşılmamış, çərşənbələrlə bağlı görüşlərin, inancların əksini
tapdığı orijinal mifoloji mətnlərə və digər folklor nümunələrinə
lazımınca istinad edilməmiş (və yaxud bu və ya digər müəllif onu öz
istədiyi
kimi
təqdim
etməyə
çalışmış),
habelə
müasir
folklorşünaslıqda istifadə edilən elmi-nəzəri metodlardan yerində,
çox hallarda ümumiyyətlə istifadə olunmamışdır və təbii ki, bütün
bunların nəticəsində düzgün olmayan, qeyri-elmi qənaətlərə
gəlinmişdir.
Burada çərşənbələrlə bağlı “ab-atəş-xak-bad” düzümünü təbliğ
edən mülahizələr həm də onu göstərdi ki, bu məsələyə fəlsəfi
müstəvidə yanaşıldığından çərşənbələrin ritual-mifoloji mahiyyətinin
izah olunmasına cəhd edilərkən quru fəlsəfəçiliyə yol verilir. Məhz
bu səbəbdəndir ki, çərşənbələrin adlandırılması məsələsində də dini-
fəlsəfi, fəlsəfi görüşlərə əsaslanılır. Belə ki, şərq və antik fəlsəfi
məktəblərin filosofları materiyanın və yaxud substansiyanın dörd
əsas ünsürdən (su, torpaq, od və hava) yaranması (yardılması)
konsepsiyasını irəli sürürdülər Elə çərşənbələrin dörd ünsürlə
18
əlaqələndirilməsi və adlandırılması məsələsində də həmin fəlsəfi
tezislərin açıq-aşkar təsiri göz qabağındadır. Halbuki, şüurun
dialektik inkişafına uyğun olaraq müəyyənləşdirilən tarixi şüur
pilləsində müəyyən mərhələni təşkil edən fəlsəfi təfəkkürün məhsulu
olan hansısa bir fəlsəfi konsepsiya ondan qabaq meydana gəlmiş və
formalaşmış mifoloji şüur (təfəkkür) mərhələsinin məhsulu sayılan
ritual-mifoloji görüşlərin əsasında dura bilməz. Bu yerdə akademik
R.Mehdiyevin fikirləri yerinə düşür: “Mifoloji şüur dini və fəlsəfi
şüurdan daha qədim şüur tipidir. O, sinkretikdir və dinin bədii
yaradıcılıq
başlanğıcının,
əxlaqi
norma
və
məqsədlərin
elementlərinin bölünməmiş vəhdəti kimi çıxış edir”
8
.
Mərasimin ritual simvolları olan tonqal (od) və su
simvollarının da müxtəlif semantik layları üzə çıxarılır. Zaman
məfhumu ilə münasibət kontekstində aydın olur ki, tonqal və su
ritual simvolları zamanla birbaşa əlaqəli olub ondan asılıdır. Bu
ritual simvollar üst semantik qatda şər, mənfi, demonik qüvvələri
qovan, kənarlaşdıran bir vasitə kimi başa düşülür. Alt semantik qatda
isə Kosmoqonik (yaradılış) aktın, Xaosdan Kosmosa keçid aktının
reaktuallaşdırılmasında (yenidən canlandırılmasında) iştirak edən və
Xaosun
aradan
qaldırılması
mifoloji
funksiyasını
özündə
cəmləşdirən əsas ritual simvolları kimi anlaşılır.
Həmçinin tonqal (eləcə də su) ritual simvolunun mifoloji
məkanla bağlı semantik layı da aşkarlanır. Məlum olur ki, həmin
ritual simvol mifoloji məkana münasibətdə sərbəst olub, özünü
birbaşa yaradılış aktının (Xaosdan Kosmosa keçidin) baş verəcəyi
ilkin mifoloji məkan (dünyanın mərkəzi) kimi təqdim edir.
Ritual subyektlərinin (icraçılarının) həmin ritual simvolları
(tonqal, su) ilə qarşılıqlı münasibəti əsatiri qatdakı demiurqun
kosmoqoniya aktını bərpası kimi daha bir arxaik semantik layı
müəyyənləşdirməyə imkan verir.
Çərşənbələrlə bağlı əski (ritual-mifoloji) görüşlərin əksini
tapdığı mifoloji mətnlərin və digər folklor materiallarının, elmi-
nəzəri metodların köməyi ilə təhlilə cəlb olunmasının nəticəsi olaraq
8
Mehdiyev R. Fəlsəfə. Dərslik. Bakı, Şərq-Qərb, 2010, s. 11
19
belə bir tezis irəli sürülür: çərşənbələr ilkin mifoloji görüşləri
özündə
reaktuallaşdıran
(yenidən
canlandıran)
arxaik
rituallardır, yaxud onların qalığıdır. Bizim gəldiyimiz qənaətə
görə, bütün çərşənbə ritualları mahiyyət etibarilə eyni məqsədə,
yəni
“ol
zaman”da
(ilkin
başlanğıc,
mifik
zamanda)
kosmoqoniya
(yaradılış)
aktının
yerinə
yetirilməsini
reaktuallaşdırmağa yönəlir. Bütün çərşənbələrdə, demək olar ki,
oxşar adətlərin icra edilməsini nəzərə alsaq, deyə bilərik ki,
bütövlükdə çərşənbə ritualları eyni mifoloji funksiyanın
daşıyıcısı olub, eyni ritual-mifoloji mərama xidmət edir.
Araşdırma onu da müəyyənləşdirməyə imkan verdi ki, Novruz
bayramı “ol zamanda”, ilkin başlanğıc zamanda, mifik zamanda
kosmoqoniya (yaradılış) aktının, Xaosdan Kosmosa keçid
aktının
yerinə
yetirilməsini
reaktuallaşdıran
(yenidən
canlandıran) arxaik ritualdır, yaxud arxaik ritualların qalığı,
müasir variantıdır. Bu bayramın əsas mahiyyəti ritual olaraq
yaradılış aktının reaktuallaşmasını təmin etməkdir.
Dissertasiyanın
“Nəticə”
hissəsi
aparılmış
tədqiqatın
yekunlaşması və elmi nəticənin məzmunundan irəli gələn
ümumiləşdirmələrdən
ibarətdir.
Həmin
ümumiləşdirmələrdə
dissertasiya işində aparılan araşdırmaların qısa xülasəsi verilmişdir.
20
Dissertasiya işinin əsas müddəaları müəllifin aşağıdakı
məqalələrində
və
elmi
konfrans
materiallarında
əks
olunmuşdur:
1. Zamanın mifoloji təfəkkürdə modelləşməsi. Azərbaycan
şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər (otuz üçüncü kitab).
Bakı, Nurlan, 2010, s. 144-152.
2. Mahmud Kaşğarinin “Divanü Luğat-it-türk” kitabında təqvim
mifləri. “Klassik Azərbaycan filologiyası və müasir
problemlər” mövzusunda Cəfər Xəndanın 100 illik
yubileyinə həsr olunmuş elmi-praktik konfransın materialları.
Bakı, ADPU nəşriyyatı, 2010, s. 233-236.
3. Türk zoomorfik təqvim modelinin mifoloji semantikası.
Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər (otuz
dördüncü kitab). Bakı, Nurlan, 2010, s. 103-121.
4. Zamanın mifoloji təfəkkürdə modelləşməsi məsələsi.
Azərbaycan
xalqının
özünütəsdiqində
ədəbiyyat
və
incəsənətin yeri. Beynəlxalq konfransın materialları. Bakı,
Elm nəşriyyatı, 2010, 361-362.
5. Mahmud Kaşğarinin “Divanü Luğat-it-türk” kitabında təqvim
mifləri.
Azərbaycan
Milli
Elmlər
Akademiyasının
aspirantlarının elmi konfransının materialları. Bakı, Elm,
2010, s. 487-489.
6. Mifoloji təfəkkürdə zamanın antropomorfik modelləşməsi.
Filologiya məsələləri. № 2. Bakı, Elm və Təhsil, 2011, s.
390-395.
7. Çərşənbə ritualları. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair
tədqiqlər (otuz beşinci kitab). Bakı, Nurlan, 2011, s. 111-123.
8. Zaman məfhumunun folklorda poetik modelləri. Azərbaycan
Milli
Elmlər
Akademiyasının
doktorantlarının
elmi
konfransının materialları. Bakı, Elm, 2011, s. 314-319.
9. Mifik
təfəkkürdə
zamanın
Dünya
ağacı
modelində
qavranılması. “Dədə Qorqud”. Elmi-ədəbi toplu III (40)
buraxılış, Bakı, “Nurlan” nəşriyyatı, 2011, s. 90-96.
21
10. Azərbaycan türklərinin təqvim mərasimlərinin mifoloji
kökləri. Filologiya məsələləri. № 10. Bakı, Elm və Təhsil,
2011, s. 300-305.
11. Кaлендарные обряды и обычаи тюрко-огузского мира (на
основе азербайджанского фольклора). Вестник КазГЮУ.
Серия «Филологические науки». № 14. Астана, 2011, с.
44-48.
22
Р.Н.Аллахвердиев
СЕМАНТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ
КАЛЕНДАРНЫХ МИФОВ
РЕЗЮМЕ
Диссертационное
исследование
посвящено
изучению
семантики
азербайджанских
календарных
мифов.
Многослойные,
мифологические
семантические
ярусы
календарных мифов выявляются в контексте мифологических
мировоззрений национальных, общетюркских и в древних
народах
мира.
В
том
числе,
определяется
место
в
мифологической системе и в специфике календарных мифов.
Диссертация состоит из введения, двух глав, заключения и
списка использованной литературы.
Во введении обосновывается актуальность темы, научная
новизна, цель, задачи и методы исследования, теоретическая и
практическая значимость работы.
В первой главе «В мифологическом мышлении время и
календарь»
рассматривается
вопрос
материализации
и
восприятия понятия времени разных моделей в национальном
общетюркском мышлении. Здесь объясняется что первобытный
человек воспринимает внешней мир в синкретической форме.
Поэтому
понятие
времени
(пространственно-временной
континуум) воспринимается в образе различных животных (как
зооморфические модели), в виде растений, особенно в виде
Мирового Дерева (как биоморфические модели), также в виде
неодущвленных существ (Луны, Солнца, яблок, абрикосов).
В этой главе также определяется, что в нашем фольклорном
мышлении понятие времени (Календарь) представляется как
поэтическая
модель.
Здесь
выявляются
мифологические
семантические ярусы двенадцати чисел, связанных со временем
(пространственно-временной континуумом).
Во второй главе «Ритуально-мифологическая семантика
календарных мифов» рассматриваются такие важные вопросы,
23
как установление ритуально-мифологической сути символов
праздника Новруза, ритуала Чаршенбы и т.д.
Здесь
исследуется
отражение
праздника
Новруза
в
конкретном письменном источнике. Эти источники исполь-
зуется выявление ритуально-мифологических семантических
ярусов праздника Новруз. Освещается связь этого праздника с
историческими личностями. Как архаичный ритуал определяют-
ся направления воздействия религозно-философских взглядов
символов ритуала праздника Новруз.
Объясняется также вопрос названия Чаршенбы, выявляется
ритуально-мифологическая
семантика
символов
«огонь»
(костер) и «вода».
В исследовании устанавливается, праздник Новруз это -
архаический ритуал или это - современный вариант данного
архаичного ритуала, который реактуализирует выполнение
космогонии, или же является переходным актом из Хаоса в
Космос в первобытном, мифическом времени («время оно»).
В заключении представлены основные выводы, и обобщения
вытекающие из содержания диссертации.
24
R.N.Allahverdiyev
SEMANTICS OF CALENDAR MYTHS OF AZERBAIJAN
SUMMARY
The thesis dedicates learning of semantics calendar myths of
Azerbaijan. The mythological semantics layers of the calendar
myths had been discovered in the mythological view of national,
Turks and people of old world. Also have been defined specific
characters of calendar myths in the mythological system.
The thesis consisted of introduction, two chapters and
conclusion part. Required explanations regarding current interests,
academic modernity, purpose and methods of the work and
theoretical and practical importance of the work are given in the
introductory part.
In the first chapter titled “Time and calendar in the
mythological thinking” were investigated problem of mastering
Time conception materialize as form different models in the turk and
national mythological thinking. Here were explained that, in the
mythological thinking the time conception are master in the
syncretise form, because according to the mythological thinking
Time conception were perceived in the image of deferent animals (as
the zoomorphic models), in the image of man (as the
anthropomorphic models) in the image of plant especially image of
Wold Tree (as biomorphic models), also in the image of lifeless
being (The Sun, The Moon, an apple, an apricot).
In this chapter were determined that The Time (Calendar)
conception presents as poetics models in the folklore thinking.
In here discover the mythological semantics layers of the
number of twelve connected with time (time-place continuum).
In the second chapter named “Time and calendar in the
mythological thinking” mythological semantic layers of the calendar
myths discover in the context of mythological meetings of the people
of national, all-Turkish and old world. In this chapter are defined
25
ritual-mythological semantics of the calendar ceremonies, Novruz
holiday and “Thershanbe” rituals.
Problem of the connecting with historical personalities of the
holiday is defined. It is clarified problem of naming of the
“Thershanbe” rituals. It is revealed different semantic layers of ritual
symbols of Novruz bonfire (fire) and water. In the thesis are defined
that Novruz holiday is primary beginning of the Time, of the
cosmogony (of the creation act) in the mythic time or reactualication
(realization) archaic rituals carrying out of the act of to passage from
Chaos to the Cosmos, or it is modern variant of the archaic ritual.
Required generalizations regarding the concept of the thesis are
took part in the conclusion chapter.
26
НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙЖАНА
ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА
На правах рукописи
РАМИН НОВРУЗАЛИ оглы АЛЛАХВЕРДИЕВ
СЕМАНТИКА АЗЕРБАЙДЖАНСКИХ
КАЛЕНДАРНЫХ МИФОВ
10.01.09 – Фольклористика
А В Т О Р Е Ф Е Р А Т
Диссертации на соискание ученой степени
доктора философии по филологии
БАКУ - 2012
Dostları ilə paylaş: |