1
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI
FOLKLOR İNSTİTUTU
_____________________________________________
GƏDƏBƏY
FOLKLOR ÖRNƏKLƏRİ
I KİTAB
BAKI – 2016
2
TƏRTİB EDƏNLƏR: AMEA-nın müxbir üzvü
Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV)
fil.ü.f.d. Səbinə İSAYEVA
REDAKTORU: fil.ü.f.d., dos. İlkin RÜSTƏMZADƏ
Gədəbəy folklor örnəkləri. I cild. Bakı, “Elm və təhsil”,
2016, -360 səh.
folklor.az
Q
4603000000
Qrifli nəşr
N-098-2016
© Folklor İnstitutu, 2016
3
ÖN SÖZ
“Gədəbəy folklor örnəkləri” adlı çoxcildliyin 1-ci cildi
barədə qeyd edilməli məsələlərdən biri şifahi söyləyicilik ənə-
nəsinin kitabda nə dərəcədə qorunub saxlanması məsələsidir.
Çünki istənilən folklor toplusu kimi, bu toplunun da dəyəri şi-
fahi söyləyiciliyin qorunub saxlanması ilə çox bağlıdır. Müx-
təlif janrları əhatə edən mətnlər birbaşa söyləyicilərin dilindən
qeydə alındığına görə kitabda tərtibçilər qarşısında duran əsas
çətinlik məhz şifahi deyilişin forma və məzmununa mümkün
qədər sadiq qalmaqdan ibarət olub. Bu yerdə “çətinlik” sözü-
nü işlətməyimiz heç də təsadüfi deyil. İş burasındadır ki, günü
bu gün folklor nümunələri toplayıb nəşr etməyin öz problem-
ləri var. Bir problem folklora marağın öləzidiyi və folklor da-
şıyıcılarının get-gedə azaldığı bir şəraitdə əldə edilən nümu-
nələrin təhriflərə yol vermədən araya-ərsəyə gətirilməsi ilə
bağlıdırsa, başqa bir problem şifahi deyilişdən kitaba təbii bi-
çimdə gətirilmiş mətnləri oxucunun necə qarşılaması ilə bağ-
lıdır. Sirr deyil ki, sıravi oxucular, yaxud elmin başqa sahələri
ilə məşğul olan həmkarlarımız, hətta folklorşünas dostlarımı-
zın bəziləri belə folklor nümunələrini necə var, o şəkildə nəşr
etməyi düzgün yol saymırlar. Əlbəttə, geniş oxucu kütləsi
üçün nəzərdə tutulmuş folklor toplularını ictimai fikrə uyğun
redaktədən keçirmək dünyada qəbul olunmuş bir qaydadır, bu
qayda bizdə də geniş tətbiq olunub və bu gün də tətbiq olun-
maqdadır. Folklor toplusu geniş oxucu kütləsi yox, mütəxəs-
sislər üçün nəzərdə tutulursa, bu yerdə artıq ictimai fikrə uy-
ğun redaktə aparmaq arxa plana keçir, şifahi ifa tərzini nəzərə
almaq kitab tərtibində başlıca meyara çevrilir. Sıravi və qeyri-
sıravi oxucunun necə qarşılamasından asılı olmayaraq, dünya
folklor elminin vacibdən vacib bildiyi həmin meyara əməl
etmək bizim də borcumuzdur.
4
Şifahi deyilişin mühüm forma göstəriciləri sırasında dil
faktoru mühüm yer tutduğuna görə kitabdakı mətnlərin tərti-
bində dialekt və şivə xüsusiyyətlərinə xüsusi fikir verilib;
Gəncəbasar bölgəsi, o cümlədən Gədəbəy üçün çox səciyyəvi
olan “sagır nun” səsinin yazıda ifadəsi belə vacib sayılıb:
“İman gəley, gələndə göröy Salatın qarı çörəh pişirey. Deey:
– Ana, axşamın xeyir.
Deey:
– Axşamın xeyir, a bala. Kimsin
ı
, nəçisin
ı
?
Deey:
– Ana, qəriv adamım, qonağım, ajmışım.
Deey:
– Oğul, qonax Allah qonağıdı, xoş gəlifsin
ı
.
Çörəyin birini isdi-isdi buna verey, şirəli cəmin birinə
də nəhrə yağını qoyoy ki, oğul, ala, bunnan düymənc elə də
ye”. Bu nümunə əsasında şifahi nitqə xas səciyyəvi cəhətləri
xatırlatmaq istəsək, ilk növbədə gəlir, görür, bişirir, deyir, ve-
rir, qoyur kimi indiki zaman fellərinin; kimsən, nəçisən kimi
sual əvəzliklərinin; adamam, qonağam kimi isimlərin; acmı-
şam, gəlibsən kimi keçmiş zaman fellərinin yerli ləhcəyə uy-
ğun tələffüz olunmasını (gəley, göröy, pişirey, deey, verey,
qoyoy; kimsin
ı
, nəçisin
ı
; adamım, qonağım; ajmışım, gəlifsin
ı
şəklində deyilməsini), düymənc tipli dialekt sözlərinin işlən-
məsini qeyd etməliyik. Ancaq unutmamalıyıq ki, ləhcəyə uy-
ğun tələffüz şəklinin az-çox saxlanması və ara-sıra dialekt
sözlərinin işlənməsi ilə iş bitmir. Çünki bir çox hallarda xalq
ədəbiyyatı mətnləri üzərində ləhcəçilik əməliyyatı aparılma-
sının, bu əməliyyatın saxtakarlıq vasitəsinə çevrilməsinin şa-
hidi oluruq. Bir də görürsən tərtibçi zalım oğlu hansısa kitab-
dan götürdüyü əfsanə, rəvayət, nağıl, dastan mətnlərini ədəbi
dil normalarından çıxarıb hansısa bölgənin ləhcəsinə uyğun
bir şəklə salır və onları həmin bölgədən yenicə toplanmış
5
mətnlər kimi oxucuya təqdim edir. Bu o deməkdir ki, folklor
mətninin təbiiliyi məsələsində ləhcə elementlərini dilin yega-
nə göstəricisi saymamalı və həmin məsələdə başqa mühüm
elementlərə də diqqət yetirməliyik. Başqa mühüm elementlər
hansılardır? Canlı xalq danışıq dilinə məxsus cümlə quruluşu,
nağıletmə tərzi, dialoqların təbii çatdırılma forması və s. Bir
az əvvəl Növrəs İman barədəki rəvayətdən nümunə gətirdiyi-
miz parçaya yenidən qayıtsaq, həmin nümunədə feli sifət, feli
bağlama, məsdər tərkiblərindən istifadə edilmədiyini, əksər
hallarda yığcam cümlələr işləndiyini, yığcam və ritmik cüm-
lələrin hansısa söz və ifadə ilə bir-birinə bağlandığını müşa-
hidə etmiş olarıq. “Gəley, gələndə göröy” qəlibi nümunə gəti-
rilən parçada cümləni cümləyə bağlamağın xalq danışıq
dilinə xas səciyyəvi formasıdır. Mətnin bir hissəsini o biri his-
səsinə bağlamağın bu formasına “Gədəbəy folklor örnəklə-
ri”ndən istənilən qədər misal çəkmək olar: “Ağaşnan möhkəm
vuror. Vuranda bu dönör olor adam”. Göründüyü kimi, “Vu-
ror. Vuranda...” qəlibi cümlənin son sözünü o biri cümlənin
əvvəlində təkrar edib mətndaxili əlaqə yaratmağın başqa bir
nümunəsidir.
Diqqət yetirilsə, aydın olar ki, söhbət edən iki adamdan
birinin dediyindən o birinin dediyinə keçməyin “İman deyir”,
“Səltənət qarı deyir” şəkli yuxarıda misal çəkdiyimiz rəvayət
parçasında işlənməyib. Yəni toplayıcılar və tərtibçilər Növrəs
İmanla Salatın qarı arasındakı dialoqu informatorun söylədiyi
kimi – “deey (deyir)” keçid şəkli ilə təqdim ediblər. Yeri gəl-
mişkən qeyd edək ki, dialoqların o cür təqdim edilməsi kitab-
dakı mətnlərin bir çoxu üçün səciyyəvidir: “Deer:
– Bə sənin
ı
adın
ı
nədi?
Deer:
– Mənim adım Əvəzəxeyirdi… Gəl sənnən şərt kəsəh.
Deer:
Dostları ilə paylaş: |