Azərbaycan miLLİ elmlər akademiyasi folklor institutu
Yüklə 2,22 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məmmədəli Qövsi FƏRZANƏ Tərtib edəni və ön sözün müəllifi: Sönməz ABBASLI
- Sönməz ABBASLI filologiya üzrə fəlsəfə doktoru İNANCLAR
- XALQ ADƏT VƏ ƏNƏNƏLƏRİ Böyük çillə
- Başmaqçı (parəvizan) və ya uçucu
- At, it və gəlin xalq gözündə
- Qayınana və gəlin arasında atmacalar
- NAĞILLAR Xədicə gəldi
|
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASI FOLKLOR İNSTİTUTU _____________________________________ GÜNEY AZƏRBAYCAN FOLKLORU II KITAB BAKI – 2014 Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Folklor İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur. LAYİHƏ RƏHBƏRİ: Muxtar KAZIMOĞLU (İMANOV) AMEA-nın müxbir üzvü, fil.ü.e.d. Toplayanlar: Behruz HƏQQİ
Tərtib edəni və ön sözün müəllifi: Sönməz ABBASLI filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Elmi redaktorları: Rza XƏLİLOV filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent
098 – 2014 © Folklor İnstitutu, 2014 ÖN SÖZ AMEA Folklor İnstitutu 2013-cü ildə Güney Azərbaycanın şifahi söz sənətini əhatə edəcək topluların nəşrinə başlamışdır. İlk topluda Təbriz, Yekanat və Həmədan folklor örnəklərini əhatə etmişdir. “Nədən Güney Azərbaycanın folklor irsinə biganə qalaq?” sualı, əlbəttə, çoxlarını da düşündürürdü. Təsadüfi deyil ki, prof. İ.Abbaslının ilk topluya yazdığı “Ön söz əvəzi”ndə bu sətirlərlə qarşılaşırıq: “Güney Azərbaycan folkloru” cildi çapa hazırlanarkən, bizi həmişə bir məsələ düşündürürdü. Bu gün müstəqil Azərbaycanın əhatə etdiyi bölgələrin folklor kitablarının sayı iyirmi cildi keçdiyi halda Güney Azərbaycana etinasızlıq göstərmək olarmı1?!” İllər boyu ölüm-qalım təhlükəsi altında qalan Güney Azərbaycanın folkloru, onun toplama, araşdırma və nəşr işinin hansı durumda olduğu və bu istiqamətdə nə kimi işlərin görüldüyü bizi düşündürdüyü kimi, bir vətəndaş olaraq M.Ə.Fərzanə, B.Həqqi və onlarla bu kimi güneyli həmkarlarımızı da çox narahat etmişdir. Tarixin uğursuz dönəmində ortaya çıxan ikiyə bölünmə siyasəti Güney Azərbaycanda da dil, mədəniyyət, ədəbiyyat, folklor və s. bu kimi sahələrin durğunluğuna, geriliyinə səbəb olmuşdur. Təəssüf ki, bu taylı Azərbaycanda istər dil, ədəbiyyat, istərsə də Azərbaycan folklorunun ─ şifahi söz sənətinin toplanması, araşdırılması, nəşri barədə geniş və hərtərəfli işlərin, fundamental nəşrlərin ortaya çıxdığı bir zamanda o taylı Vətəndə bu istiqamətdə görülmüş işlər müqayisə olunmaz dərəcədə az və natamam olmuşdur. Təbii ki, bunun da məlum səbəbləri vardır. Ana dilində danışmağın belə yasaqlandığı bir rejimdə xalq ədəbiyyatının əvəzsiz nümunələrinin toplanılıb, araşdırma və nəşrə cəlb olunmasından necə söhbət gedə bilərdi? Bu işin nə qədər əlçatmaz olduğunu anlamaq o qədər də çətin deyildi. Sevindirici haldır ki, dözülməz Pəhləvi rejiminin amansız qayda-qanunlarının hökm sürdüyü bir zamanda ömrünü-gününü doğma dilini, folklorunu öyrənməyə həsr edənlər də olmuşdur. Bu fədakar, yorulmaz işdə M.Ə.Fərzanə, B.Həqqinin adları birincilər sırasındadır. Xatırladaq ki, “Güney Azərbaycan folkloru” seriyasının ilk cildini bütünlüklə M.Ə.Fərzanənin toplayıb təqdim etdiyi materiallar təşkil edirdi. İndi təqdim etdiyimiz “Güney Azərbaycan folklor örnəkləri”nin II kitabında isə “Bayatılar” bölməsi M.Ə.Fərzanənin topladığı bayatılar əsasında ərsəyə gəlmişdir. Danılmaz faktdır ki, Vətənə, dilə, söz sənətinə bağlılıq ailədən qaynaqlanır. M.Ə.Fərzanə də bütün yazılarında doğma dilimizə, folklorumuza bağlılığını böyüyüb boya-başa çatdığı ailəsi, xüsusən mənəvi müəllimi olan anasının söylədiyi laylalar, oxşamalar, bayatılar və s. ilə əlaqələndirir. Cəfakeş alim bu həqiqəti “Ana dilimiz və milli varlığımız haqqında xatirələr” silsilə məqaləsində paylaşır: “Mənim ana dilimiz və milli varlığımız, hamıdan parlaq və saf aynası olan xalq ədəbiyyatımızın geniş və rəngarəng dünyasıyla tanışlığım anamla olmuşdur. Anamın bir-birinin ardınca dünyaya göz açan körpə qardaşlarıma söylədiyi şirin laylaları və oxşamaları, yoxsulluğun dözülməzliyi və yaşayışın çətinlikləri ilə səs-səsə verən nisgilli bayatıları və göz yaşardıcı ağıları, bir çox hallarda iş başında, xəli toxuyanda, ya ipək əyirəndə həzin-həzin zümzümə etdiyi mahnıları, hər sözbaşı söylədiyi mənalı məsəlləri və bunların hamısından çox uzun qış gecələrində kürsü başında corab toxuya-toxuya və ya naxış tikə-tikə söylədiyi füsünkar nağılları və əfsanələri bu tanışlıq və ülfətin başlanğıcı olmuşdur2. Hələ körpə ikən bu zəngin söz sənəti ilə ilk tanışlıq M.Ə.Fərzanənin fədakar folklorçu kimi yetişməsinə, çoxsaylı folklor nəşrlərinə və eyni zamanda da bu cür topluların ərsəyə gəlməsinə səbəb olmuşdur. Güney Azərbaycan mövzusunda dəyərli araşdırmaları ilə seçilən fil.ü.f.d. Nəzakət İsmayılova “Cənubi Azərbaycan ədəbiyyatı müasir mərhələdə, yaxud “Varlıq” ədəbi məktəbinin nümayəndələri” kitabında Fərzanənin folklorla bağlı yazılarında bir neçə keyfiyyət kəsb etdiyini qeyd edir: “Hər şeydən əvvəl, onun məqalələrində dərin müşahidəçilik özünü büruzə verir. Bu müşahidəçiliyin arxasında isə milli bədii təfəkkürə dərindən bələdlik açıq hiss olunur3”. Söz yox ki, azərbaycanlıların geniş yayıldığı Təbriz, Ərdəbil, Urmiya, Marağa, Yekanat, Xoy, Zəncan, Həmədan və s. bölgələr zəngin folklor incilərinin beşiyidir. Ancaq adlarını çəkdiyimiz və çəkə bilmədiyimiz bu bölgələrin rəngarəng folklor laboratoriyasına daxil olmaq aylarla, illərlə, bəlkə də qərinələrlə vaxt, zaman tələb edir. Prof. İ.Abbaslı seriyanın ilk cildinə yazdığı “Ön söz əvəzi”ndə bunu aydın vurğulayır: “Hərgah müstəqil Azərbaycanın 9 milyonluq sakinlərinin mənəvi irsi bundan sonra da toplanıb əbədiləşdirilərək öz sayını artıracaqsa, sayı 30-35 milyon civarında qeyd edilən Güney soydaşlarımızın mənəvi irsi ─ şifahi söz sənəti, görəsən, neçə cildə sığa bilər? Biz hələ mədəniyyət çevrəsi ilə ölçülən dünya azərbaycanlılarının poetik söz sənətini demirik4!” M.Ə.Fərzanə də əlinin çatıb, ününün yetdiyi qədər topladığı bu nümunələri əldə etməyə müvəffəq olmuşdur. Onun topladığı bayatıların əsas ruhunu elə bayatı janrının spesifikasına uyğun olan niskil, ümidsizlik, uğursuzluq təşkil edir. Ürəkləri riqqətə gətirən axıcı, səmimi kəlmələrlə qəliblənmiş bu ecazkar nəğmələr, söz sənətinin bütün incəliklərini özündə ehtiva edir. Təbriz üstü Marağa, Zülfün gəlmir darağa. Axtarıram yarımı, Yox taqətim fərağa. və yaxud Gəl məni bəndə atma, Xoydan Mərəndə atma. Hamı üz döndəribdir, Rəhm eylə, sən də atma. “Güney Azərbaycan folklor örnəkləri”nin II toplusundakı “Bayatılar”, “Aşıq rəvayətləri” və “Dastanlar” bölməsini çıxmaq şərtilə yerdə qalan materiallar, demək olar ki, öz həyatını xalqın mənliyi uğrunda savaşa, mücadiləyə həsr etmiş cəfakeş ziyalı, alim Behruz Həqqinin topladığı söz sənəti inciləri hesabına əldə olunmuşdur. 1942-ci ildə Təbriz şəhərində sadə bir fəhlə ailəsində doğulub mədrəsə təhsili alan, 1961-ci ildən Azərbaycan kəndlərində ─ Həşdəridə, Səhəndabadda müəllimlik edən, 1963-cü ildən Təbriz Universitetində idman-alpinist müəllimi kimi çalışan, Fədai təşkilatının üzvü, 1970-ci ildən 1978-ci ilə qədər şah rejiminin dustağı olan və hazırda Almaniyanın Köln şəhərində yaşayan Behruz Həqqi təqdim etdiyimiz bu folklor materiallarını kəndlərdə müəllim işləyərkən və alpinistlik edərkən toplamışdır. Edam cəzasına məhkum olunmuş, 8 il dözülməz məhbəs həyatı sürmüş Behruz Həqqiyə azadlıq uğrunda mücadilədə daim dayaq olan elə Təbrizin ölməz söz sənəti olmuşdur. Bir çox kitabların toplayıcı, tərtibçi, tədqiqatçı və naşiri olması B.Həqqinin zəngin folklorşünaslıq fəaliyyətindən soraq verir. Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, kitabın böyük bir hissəsini B.Həqqinin böyük zəhməti hesabına əldə olunmuş ölməz el ədəbiyyatı inciləri təşkil edir. Topludakı “İnanclar” bölməsində güneyli xalqın ilkin xalq təfəkküründən süzülüb gələn maraqlı inanc sistemi, təxəyyülü təqdim olunur. “Bayquş divara qonsa, onun qabaqına bir dənə məcməyidə Quran və su və duz gətirib tutarlar ki, ta bəlkə bayquş o evə zərər yetirməsin” və yaxud “Çox yağış yağanda ərsin atarlar ki, yağış kəssin, ya miras qalmış mis qab atarlar” kimi inanclar güneyli soydaşlarımızın ilkin təsəvvürlərini, dünyagörüşünü əks etdirir. Söz yox ki, Güney Azərbaycan folklorunun ən yayğın qolunu nağıllar təşkil edir ki, bu topluda da bir neçə nağıla yer ayrılmışdır. Bunlardan bəziləri bizə tanış olan nağılların güney variantı olsa da, ilk dəfə təqdim olunan nağıllar da diqqəti cəlb edir. “Təndirə girən keçəl”, “Xədicə gəldi”, “Ədi, Budi nağılı” və s. bu günə qədər heç yerdə rast gəlmədiyimiz nağıl incilərindəndir. Bu nağıllarda da xalqın tarixi, məişəti ilə bağlı ilkin təsəvvürləri, adət-ənənələri, həyati problemləri fantastik tərzdə ifadəsini tapır. Danılmaz faktdır ki, şifahi söz sənətindəki paremilərin ─ atalar sözlərinin, məsəllərin, el deyimlərimizin zənginliyinin əsas faktoru Azərbaycan türkcəsinin dünyanın ən zəngin dillərindən biri olmasıdır. Güneyli soydaşlarımızın da tarixin dərin köklərindən qaynaqlanmış fəlsəfi-təcrübi dünyagörüşləri və baş verən hər hansı bir hadisəyə münasibət bildirəcək hikmətli kəlamları atalar sözlərinin, məsəllərin, el deyimlərinin yaranmasında zəmin rolunu oynamışdır. Təqdim olunan paremilərin bəziləri bizə çox yaxşı tanış olan nümunələrin oxşar variantları olsa da, tamamilə yeni, orijinal nümunələr çoxluq təşkil edir. “Çörəkçidən, qəssabdan, kömürçüdən adama dost çıxmaz”, “Baqqal daşdan, siçan kişmişdən, Allah hər ikisindən kəsər”, “Atla igidin məkanı olmaz” və s. bu qəbil nümunələr güneyli soydaşlarımızın paremioloji söz xəzinəsindən bizə gəlib çatanlardır. Cilddəki diqqəti çəkən bölmələrdən biri də, fikrimizcə, “İzahı olan atalar sözləri” bölməsidir. Bu günə qədər bizə gəlib çatan, eşitdiyimiz və eşitmədiyimiz bir sıra atalar sözləri və məsəllər var ki, onların əsl mahiyyətinin, izahının verilməsi, bir sözlə desək, “Niyə atalarımız belə deyib?” və yaxud “Bu atalar sözünün kökündə nə durur?” və s. bu kimi suallara cavab tapmaqda bizə yardımçı ola bilər. Heç şübhəsiz ki, bəzən müdriklərimiz bir cümlə ilə elə dərin, ibrətamiz ifadələr işlətmişlər ki, onu izah etmədən də böyük mətləbdən xəbərdar olmaq olar. Lakin bu atalar sözlərinin, məsəllərin hamısının özünəməxsus yaranma tarixi var və onlar uzun təcrübələrdən çıxaraq müdriklik səviyyəsinə yüksəlmişdir. “Şərti şuxumda kəsərlər”, “Hər şeyin təzəsi, dostun köhnəsi”, “Sən çaldın” və s. kimi paremilərin izahının verilməsi el yaradıcılığının Azərbaycan xalqının həyatı və varlığını qorumaq üçün nə kimi böyük mənalar daşıdığını aydın göstərir. Məlumat üçün qeyd edək ki, B.Həqqi uzun illər axtarış apararaq izahlı atalar sözlərini ümumiləşdirib “Atalar sözlərinin kökləri” (1998) adlı kitabında təqdim etmişdir. Bu onu göstərir ki, qürbətdə yaşamasına baxmayaraq B.Həqqinin xəyalı daim öz elində, yurdunda dolaşmışdır. Folklorun həcmcə kiçik, üstüörtülü məna daşıyan və daha çox kollektiv ifa və icra xüsusiyyətinə malik janrı olan tapmacalarda güneylilərin cəmiyyət, məkan haqqında fikirləri, mifik dünyagörüşü, eləcə də təbiət hadisələri, heyvanlar, quşlar aləmi, maddi nemətlər, təsərrüfat alətləri və s. ilə bağlı təxəyyülləri aydın görünməkdədir. O nəmədi, Hacılar Haca gedər, Cəxt edər, gecə gedər. Bir yumurtanın içində Yüz əlli cucə gedər. (nar) və yaxud
Babamın bir donu var, Qətdamax olmaz. İçi dolu əşrəfinən Cütdəmax olmaz. (göy, ulduz) və s. kimi tapmacalar obrazlı, bədii təfəkkürün gözəl örnəklərindən hesab oluna bilər. Xoş, ürəyəyatan janr olan lətifələr də, təbii ki, güneylilərin folklorundan yan keçə bilməzdi. İlk baxışda gülüşə səbəb olan bu lətifələrdə də elə o gülüşün arxasında gizlənən ironiya, satira elementləri güclüdür. Topluda yer alan lətifələr orijinallığı ilə seçilir. Belə lətifələrin birində (“Özü bəs deyildi, nənəsinə də öyrədib”) bir gün bir nənənin balaca oğlunu misgər dükanına aparıb ustadan şagirdliyə qəbul etməsini xahiş etməsindən, bir neçə gündən sonra isə oğlanın işə getməməsindən danışılır. Oğlanın işə getməməsindən narahat qalan ustanın onların qapısına gəlib aldığı cavab maraq doğurur. Nənə oğlunun misgərliyi öyrəndiyini deyir. Bu zaman ustanın – Ay balam, bu oğlan nə tez misgərliyi öyrəşdi? sualına nənənin verdiyi cavab isə olduqca bəsitdir: – Usta, oğlum deyir ki, misi qoyasan oda, olar isti, tapdalayarsan olar isti. Dövrəsini bir az qatlayarsan, olar məcməyi, bir az dərin olsa olar qablama... Bu zaman nənənin cavabından hirslənən misgərin: ─ Özü bəs deyildi, nənəsinə də öyrədir ─ deməyi oxucuda gülüş doğurur. Qeyd edək ki, topluda ateizm mövzulu lətifələr də özünə yer almışdır. Uşaq folkloru Güney Azərbaycanın el yaradıcılığında xüsusi yer tutur. Güneyli ana-nənələrimizin pak istək və arzularından doğan və ilk məktəb rolunu daşıyan laylalar, nazlamalar, düzgülər, yanıltmaclar, eləcə də nağıllar və oyunlar kiçik yaşlıların inkişafında tərbiyəvi rol oynamaqla, estetik-bədii zövqün formalaşmasında son dərəcə əhəmiyyətli faktor rolunu oynamışdır. Bu baxımdan topludakı nümunələr diqqətçəkəndir. Söz yox ki, gündəlik həyatda baş verən ən bəsit hadisələrdən ta müxtəlif adətlərə kimi etnoqrafik məlumat xarakteri daşıyan bilgilər Güney Azərbaycan folklorunda ayrıca tutuma malikdir. Topludakı “Etnoqrafik cizgilər” bölməsində yer alan məlumatlar güneylilərin folklor biliciliyi qədər də etnoqrafik bilgiyə bələdliyinə dəlalət edir. Topluda transliterasiya olunmuş mətnlər “Aşıq rəvayətləri” və “Dastanlar” bölməsində özünə yer almışdır. “Aşıq rəvayətləri” bölməsinə “Dollu Mustafa ilə şair Salman”, “Sabitlə Məhcuş xanım”, “Aşıq Səmədlə Gülnigar xanım”, “Aşıq Vəli ilə Sənəm xanım”, “Dollu Mustafa ilə şair Ağacan”, “Aşıq Bəhmənlə Humay xanım”, “Aşıq Ələsgərlə Zəriş xanım” və “Ağ Aşıqla Süsənvər xanım” kimi aşıq rəvayətləri daxil edilmişdir. Bu aşıq rəvayətləri aşıq şeirinin kamil poetik örnəklərindən ibarət zəngin bədii irs sayıla bilər. “Dastanlar” bölməsində isə “Sara və Xan Çoban”, “Qul Mahmud”, “Əli və Leyli dastanı”, “Fəğfur şah ilə Pəri xanımın dastanı”, “Bəhram və Gülixəndan dastanı”, “Seydi və Telli Pərinin dastanı” və “Qurbani” kimi 7 dastan oxucuların ixtiyarına verilmişdir. Qeyd edək ki, adıçəkilən aşıq rəvayətləri və dastanların transliterasiya işində dəyərli folklorşünas alim, fil.ü.f.d. Rza Xəlilovun gərgin zəhməti danılmazdır. İllər uzunu AMEA Əlyazmalar İnstitutunun arxivində axtarış aparıb həmin mətnləri əldə edib və transliterasiya etmək onun əsl folklor təəssübkeşi olduğunu bir daha sübut edir və bizə təqdim etdiyi bu materiallara görə R.Xəlilova xüsusi təşəkkürümüzü bildiririk. Son olaraq onu da deməyi özümüzə borc bilirik ki, Güney Azərbaycan folklorunun öyrənilməsi işində qarşıda hələ çox görüləsi işlər var. Bu istiqamətdə uğurlu nəticələrə çatmaq üçün bu taylı xalqın folklorunu öyrəndiyimiz kimi, o taylı xalqın folkloruna da biganə qalmamalı, üzərimizə düşən vəzifəni əsl vətəndaş olaraq yerinə yetirməliyik. Ümid edək ki, güneyli xalqın folklorundan soraq verəcək hələ neçə-neçə nəşrlər işıq üzü görəcək.
XALQ ADƏT VƏ ƏNƏNƏLƏRİ Böyük çillə Sayınqala qadınları böyük çillənin 40 gününü bir qədim inama görə günbəgün salırlar küçələrdə olan evlərə. Və belə deyirlər: ─ Sabah çillənin birinci günü filankəsin evində, o birisi günü başqasının evində və i.a. Məmulən küçənin birinci qapısından başlanır. Əgər o gün hava xoş olarsa, deyirlər ki, ev sahibi yaxşı adamdır. Və ya əksinə. Əgər küçədə yaşayan evlər az olarsa, kiçik çilləni tuturlar. Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, indilikdə də bu ənənə qonaqlıqla bahəm deyil, ağızdan-ağıza deyilir. Üzərlik Üzərlik keçən əsrlərdən türkdilli xalqların içində müqəddəs sayılır. Və ona çox ehtiramla yanaşılır. Buna məxsusən Cənubi Azərbaycanda bu otu çox müqəddəs sayıb və onun rabitəsində çoxlu qoşmalar qoşublar. Demək olar ki, indilikdə də olunan tədqiqata görə bu ot yandıqdan sonra mühitdə olan virusları aradan aparır. Körpə uşaq xəstə olan zaman onun anası və ya yaxın qohumları belə deyirlər: “Üzərliksən, havasan, Hər dərdə sən davasan, Dərd qapıdan gələndə, Sən bacadan qovarsan”. Bu sözləri deyəndən sonra xəstələnmiş körpənin belindən vurub, üzərliyi oda tökürlər. Əgər belə fikir edərlər ki, uşağın xəstəliyi pis gözdən olub (gözə gələrsə), belə deyirlər: Üzərliymin başı ilə Börkü ilə, köküynən Çağırdım ya Əli, Dedi: bəndə, nə var? Dedim: havar bədnəzərin gözündən Dedi: tök üzərlik cırtdasın Bəd nəzərin gözü. * * *
Qanqal qavuş, Qada sovuş, Üzərlik danə-danə, Danəsi odda yanə. Yad ola, qohum ola, Gözləri odda yana. Çıxdım üzərlik dağına, Baxdım cənnət bağına. Dedi, biçarə, nə var, Dedim, bəd-nəzər var. Dedi üzərliyi tök oda, Lal olsun bədillər, Kor olsun, bəd gözlər. Bunları oxuyandan sonra üzərliyi oda atırlar və onun istisinə uşağı tuturlar. Bir xalq folklorunda belə deyilir: üzərlik yəzidin tərindən yerə düşüb və göyərmişdir. Ona görə onu yandıranda xəstənin halı yüngülləşib, sağalır.
Bəzi ölkələrdə bu həşəratın çoxalmasına görə bir məxsus yerlər düzəldir və oralarda onu becərdirlər. Cənubi Azərbaycanda uşaqlar onu bağ-bağatda tutub oynadarlar. Nənəsi (anası – red.) boylu (hamilə) olan uşaqlar onu tutub belə deyirlər: – Uçu, uçu, uç görək, nənəmin oğlu olar, ya qızı? Əgər uçsa, deyərlər, nənəmin oğlu olar. Əgər uçucu uçmasa deyərlər ki, nənəmin qızı olacaq.
Çömçə balıq nə istər? Allahdan yağış istər. Bu zaman ev sahibi bir kasa su gətirib tökür çömçə balığın (bəzədilmiş ağacın) başına. Sonra evdə olan yeməlilərdən, məmulən qənd, iydə, çay şirnisi və başqa ərzaqlardan bir ovuc uşaqlara verir. Məhəlləni dolanandan sonra uşaqlar yığdığı meyvələri, şirniləri o evə ki, çömçə balığı orda bəzəyiblər, aparırlar. Sonra çay qoyub yaxın qonşuları ora dəvət edirlər. Çay içib qurtulandan sonra hamısı birlikdə dua edirlər ki, yağış yağsın və xalq quruluqdan nicat tapsın. Qarı günü Çillələr çıxandan sonra (qışın axırıncı ayının əvvəl günündən on günə qədər) qarı günü tuturlar. Bu on günün havasının dəyişməsindən gələn ilin havasının dəyişməsini nəzərdə tuturlar. Əgər bu on gündə dalbadal qar yağsa və dondurma olsa, onda xalq belə deyir: Qarı kossuğun quzeyə atıb, yəni gələn ilin havası soyuq və yağınlı olacaq. Buna görə xalq ilin əvvəlində başlayır mal-davar üçün göy-göyərtinin yığılmasına. Əgər bu on günün havası üst-üstə xoş olarsa, yağış, qar, dondurma az olarsa, onda elə nəzərə gəlir ki, hava xoş gələcək. Xalq belə şəraitə deyir: Qarı kossuğun güneyə atıb. Belə təsəvvür edirlər ki, o il şaxtadan, borandan xəbər olmayacaq. At, it və gəlin xalq gözündə Xalq nəzərində at, it və gəlin hər ailənin abrısıdır. Gəlini pis saxlasan xalq gülər ki, gör necə özgə qızından “muğayat” olurlar. Atı arıq saxlasan, deyərlər, at minən deyil, atın qədrini nə bilir. İti ac saxlasan, gedər burda – orda sümsünər, xalq deyər: – Yoxsuldurlar, bir dənə iti də saxlaya bilmirlər. Qayınana və gəlin arasında atmacalar Qayınana dilindən: Bir siçanım var məkrəbaz Girər deşiyə, heç çıxmaz. Molla, sən Allah buna bir dua yaz, Görək çıxar, ya çıxmaz? Gəlin dilindən: Sarmısağın, soğanın Yad qızından olanın. Yarısı balam balası, Yarısı ilan balası. Həyatımız kaşıdır, Dövri mərmər daşıdır, Bir qaynanam var mənim Başı şeytan başıdır. QARĞIŞLAR Bir əlin dalında, bir əlin qabağında qalsın (Yəni elə yoxsul olasan ki, paltar tapmayasan geyməyə). Boynunu xam bezə tutum. Buğun dodağında qurusun. Çörək atlı olsun, sən piyadə. Dilin ağzında qabar çalsın. Eviyə qara gərmən çəkilsin. Gedişin olsun, gəlişin olmasın. Görüm səni balavay-balavay deyəsən. Xırnıyin dəlinsin. Kürəyinin ortası qovuşsun. İyidliyin yerə dəysin. İyid arxan yerə gəlsin. Qafil öləsən. Qanlı köynəyin gəlsin. Qara xəbərin gəlsin. Naqafil sancıya gələsən. Nənəsi səğir (Nənəsi körpə). Səni görüm xırnək boğsun. Səni görüm qara ilə göy olasan. Səsin yer altından gəlsin. Səsin sallar5 altından gəlsin. Sözün ağzında qalsın. Su üzünə güləsən (Xalq inamına görə ölünü axır dəfə yuduqda baxıb gülər). Torpaq səndən bir qarış uca dursun. Üzünü bir yuyan görsün, bir götürən.
Bir kişinin Xədicə adlı bir arvadı vardı. Bunların, atalar deyən kimi, heç vaxt suları bir arxa getməzdi. Həmişə bir-birlərilə dava edərdilər. Arvad kişinin gününü qaraltmışdı. Kişi çox zaman dözəndən sonra axır naçər qalıb təsmim tutar bu arvadı aparıb öldürsün. Buna görə arvadı pişim-pişimlə evdən çıxardar çölə. Aparar bir şəhərdən qıraqda olan dərin quyunun başına. Fürsəti ələ salıb arvadı itələyib salar quyunun içinə. Kişi arvadı quyuya salandan sonra qayıdar evinə. Bir neçə gündən sonra deyər gedim görüm bu arvad ölüb, ya diridir. Gedər quyunun başına, vedrəni salar quyuya ki, əgər diri olsa, yapışar vedrədən və quyudan çıxar. Bu vedrəni quyuya salandan sonra yavaş-yavaş çəkər. Vedrə sudan çıxandan sonra görər bu verdə çox ağırdır. Çəkər yuxarı bir az baxandan sonra görər ki, bir qara ilan girib vedrənin içinə. İstər vedrəni atsın qaçsın, bu qara ilan dilə gələr. Deyər: ─ Səni and verirəm inandıqına. Məni çək burdan qurtar. Bura bir arvad gəlib ki, mənim dədəmi yandırıb. Əgər məni çıxartsan, mən səni xoşbəxtliyə yetirərəm. Kişi görər ki, belədir, ilanı quyudan çıxardar eşiyə. İlan buna deyər: ─ Mən gedib dolaşacaqam şahın qızının boynuna. Hər kəs gəlsə onun boynundan düşməyəcəyəm. Sən gələrsən ora, bir dənə yalandan dua oxuyarsan, mən də ordan düşüb gedərəm. Sən də şahdan böyük bir ənam alarsan, gedərsən ömrünün axırınacan dünya malından biniyaz olarsan. Kişi də qəbul edib ilandan ayrılar. Bu işin üstündən bir neçə gün keçmişdir ki, şəhərdə şahın carçıları car çəkərlər ki, şahın qızının boynuna ilan sarılıb. Hər kəs ona nicat versə, şah onu dünya malından biniyaz edəcək. Hər yerdən həkimlər üz qoyar şahın sarayına. Lakin heç biri müvəffəq ola bilmir. İlanın onlara gözü düşən kimi elə bir fışıltı əmələ gətirir ki, onlar qorxularından uzaq qaçırlar. Bir neçə gündən sonra ilanla dost olan kişi bir təzə paltar geyib, yollanır həkim adı ilə şahın sarayına. Şahın adamları bunu görən kimi buna deyərlər ki, sən nə edə bilərsən? Dünyanın böyük həkimləri gəlib bir çarə qıla bilmədilər, sən gəlib nə qılacaqsan? Kişi deyər ki, nə olar, qoy mən də bir bəxtimi sınayım. Buna görə də bu kişini şahın sarayına aparırlar. Kişi gedir qızın otağına. İlan bunu görən kimi tanıyır. Kişi bir neçə dəfə dodaqaltı danışandan sonra ilan qızın boynundan açılıb üz qoyar saraydan çıxmağa. Bu xəbəri şaha yetirərlər. Şahın dəsturu ilə bütün ölkədə toy-düyünə başlayarlar. Şah kişiyə deyər: ─ Gəl sənə dünya malı əvəzinə qızımı verim, sən də qal bizimlə bir sarayda. Kişi qəbul edib toyu başlayar. Kişi bu sarayda xoşbəxtliyə yetişər. Günlərin bir günü qonşu ölkənin elçiləri şahın sarayına gələr. Şaha Xəbər verərlər ki, şaha, bu ölkənin şahının qızının boynuna ilan dolaşıb. Hər nə cür olsa onlara köməklik edin. Şah bu xəbəri eşidəndə öz kürəkəninin yanına gedib, onu bu vəziyyətdən xəbərdar edər. Kişi deyər: ─ Mənim əlimdən bir iş gəlməz. Çünki o ilan mənə demişdi ki, səni əyər ikinci dəfə görsəm, elə çalacağam ki, külə dönəsən. Buna görə mən bu işi edə bilmərəm. Şah deyər: ─ Əgər sən bu işi görməsən, imkanı var ki, iki ölkə arasında müharibə düşər. Xülasə, şahın israrına görə kişi naçar qalıb özünü o ölkəyə yetirər. Birbaş gedər şahın sarayına. Şahın adamları bunu tanıdıqdan sonra aparırlar o qızın otağına. Bu kişi yavaş-yavaş ilana yaxınlaşır. İlanın gözü buna sataşanda çox hirslənir və istəyir ki, bunun üstünə fışıldasın, kişi dilə gəlib deyər: ─ Mən gəlməmişəm sənə deyəm ki, qızın boynundan açıl, mən gəlmişəm deyəm ki, Xədicə quyudan çıxıb bura gəlir. İlan Xədicənin adını eşidən kimi qızın boynundan düşüb qaçır. Yüklə 2,22 Mb. Dostları ilə paylaş:
|