“Azərbaycan neft təsərrüfatı”.-2015.-№1.-S.50-57.
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Neft Şirkətinin neft emal kompleksində
texnologiyanın modernləşdirilməsinın bəzi məsələləri
B.S. Xıdırov, N.Q. Babayev
Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkəti.
“Xatirimdədir, о vaxt, 1976-cı ildə mən Azərbaycan sənayesinin inkişafı üçün Moskvadan böyük bir
qərar almağa, nail oldum. O, sənayenin bütün sahələrini əhatə edirdi. Biz onu müzakirə edəndə mən öz
nitqimdə bir neçə söz dedim.Dedim ki, biz bu proqramı yerinə yetirəndən sonra Azərbaycanda yüz illərdən bəri
Qara şəhər adlanan şəhər ağaracaq, təmizlənəcək burada gül-çiçək əkiləcək və bu, Azərbaycanın gözəl bir
güşəsinə çevriləcəkdir. Mən bu sözləri 1976-cı ildə demişəm. İndi mən xoşbəxtəm. Ona görə xoşbəxtəm ki,
görürsünüz, 24, 25 il bundan öncə mənim qoyduğum səylər, həyata keçirdiyim tədbirlər öz nəticəsini verib və
bəyan etdiyim sözlərin hamısı indi həqiqətə çevrilib, bu günün reallığıdır. ” Heydər Əliyev, 03 noyabr 2000-ci
il.
Məqalədə «Əsrin müqaviləsi»nin imzalanması ərəfəsində ümummilli liderimiz Heydar Əliyevin 1994-
cü ilin 17 sentyabr ayında «Azərneftyanacaq» NEZ-da neftayıranlar ilə görüşü zamanı söylədiyi tövsiyələri
sahənin gələcək inkişafı üçün fəaliyyət proqramı kimi qəbul edilmişdir. Bununla əlaqədar ölkəmizin neft emalı
kompleksini daha da inkişaf etdirmək məqsədilə son 20 ildə aparılmış yeni qurğuların inşası bəzi mövcud
qurğuların modernləşdirilməsi və s. tədbirlərin həyata keçirilməsi və bunların bütövlükdə neft emalı
kompleksinin texniki-iqtisadi göstəricilərinə təsiri məsələlərinə baxılır.
Açar sözlər: emal kompleksi, neft emalı zavodları, katalitik krekinq qurğusu, əmtəəlik benzin, neft
məhsulları, istilik enerjisi, infrastrukturun təkmilləşdirilməsi.
Ölkəmizin neft emalı kompleksinə aid müəssisələrinin 1980-ci illərin sonlarında nəinki təkcə bizim
respublikanın, hətta keçmiş Sovetlər İttifaqının iqtisadi potensialının artırılmasında əhəmiyyətli rolu olub.
Həmin dövrdə ittifaq miqyasında emal edilən neftin 4.4 %-nin burada emal olunmasına baxmayaraq, sahə bir
çox göstəricilərinə görə keçmiş ittifaqın neft emalı sənayesini qabaqlayırdı. Belə ki, respublikanın neft emalı
zavodlarında (NEZ) katalitik krekinq və kokslaşdırma qurğularınin-neftin emalına nisbətən gücləri 2.2-3.6 dəfə
çox olub. İttifaq miqyasında istehsal edilən məhsullardan B-91/115 növündən olan təyyarə benzinlərinin 21.2,
etil mayesiz Aİ-93 növündən olan avtomobil benzinlərinin 50.3, neft koksunun 16, transformator yağlarının
38.5 və bütün sürtki yağların 13.9 %-i Bakı NEZ-lərində istehsal edilirdi. Bütün bunlar ulu öndər Heydər
Əliyevin birinci dəfə respublikamıza rəhbərliyi zamanı onun şəxsi təşəbbüsü ilə inşa edilib müvəffəqiyyətlə
fəaliyyətdə olan və hər birinin illik məhsuldarlığı 6.0 mln t olan iki neftin ilkin emalı, məhsuldarlığı1.0 mln t
olan katalitik riforminq, 1.5 mln. t olan qudronun kokslaşdırılması, yağların istehsalı üçün hər birinin
məhsuldarlığı 280-300 min t olan iki parafinsizləşdirmə və məhsuldarlığı 1.0 mln. t olan hidrogenlə təmizləmə
qurğularının istismarı hesabına əldə edilmişdir. 1990-cı illərin əvvəllərində Sovet İttifaqının dağılması ilə
əvvəlki iqtisadi əlaqələrin pozulması respublika sənayesinin digər sahələrində olduğu kimi neft email
kompleksinin işinə də ciddi mənfı təsir göstərdi. Çünki о zaman Bakı zavodlarında emal olunan neftlərin 25 %-
ni Rusiyadan və Qazaxıstandan daxil olan neftlər təşkil edirdi. 1993-cü ildən həmin kənar neftlərin əvvəlki
əlaqələrə əsasən ölkəmizə gətirilməsi tamamilə dayandırıldı. Bundan başqa, həmin ildə 1990-cı ilə nisbətən
respublikamızda neft hasılatı 18 %-ə yaxın azaldı. Nəticədə az vaxt ərzində zavodlarda neft emalı həcmi 39 %
və təkrar emal
[səh.50-51]
qurğularının gücündən istifadə 43 %, avtomobil benzinləri istehsalı 28 %, kerosin və
dizel yanacaqları istehsalı 39.4 % və sürtki yağları istehsalı isə 3.9 dəfə azaldı. Zavodlarda aşağı qiymətlə satışa
göndərilən soba mazutunun istehsalı 49.4 %, neftin emal dərinliyi isə 47.3 %-ə yaxın təşkil etdi.
1990-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan neft emalı sənayesinin kompleks şəkildə yenidən qurulması
məqsədilə Bakı neft emalı zavodunda (BNEZ) 1970-ci illərdən tikintisi yarımcıq qalmış Q-43-107 tipli müasir
katalitik krekinq qurğusunun inşasını başa çatdırmaq üçün müəyyən işlər aparılırdı. 1993-cü ildə Heydər Əliyev
ikinci dəfə respublikaya rəhbərliyə başladıqdan sonra qurğuda işlər sürətləndi və həmin ilin sentyabr ayında
qurğu müvəffəqiyyətlə istismara verildi. 1994-cü ildə, yəni qurğunun istismarının birinci ilində 50 %
məhsuldarlıqla işləməsinə baxmayaraq, onun əsas məhsulu olan yüksəkoktanlı benzin kamponentinin çıxımı
əvvəlki qurğularla nisbətdə 8-10 % artdı və istifadə edilən bahalı katalizatorun sərfi
Cədvəl 1
Göstəricilər
Modernləşmədən əvvəl
Modernləşmədən sonra
Xammalın emalı, %
100.0
100.0
Açıq rəngli məhsullarin çıxımı, %
41.0
43.5
Vakum-qazoylun çıxımı, %
13.3
25.3
Məhsul istehsalına reagent sərfi, %
100.0
94.0
Yanacaq və enerji sərfi, %
100.0
88.0
Məhsulların fondtutumu, %
100.0
98.0
İstehsal olunmuş məhsulların maya dəyəri, %
100.0
92.0
Qeyd. Modernləşmədən əvvəlki göstəricilər şərti olaraq 100 % qəbul edilib.
isə 3-4 dəfə azaldı. Bu və digər üstünlüklər nəticəsində zavodda istehsal olunmuş benzin komponentinin maya
dəyəri 19 % azalmış və əmtəəlik Aİ-92 benzinin həcmi iki dəfə artmışdır.
Ölkəmizin neft hasilatı sahəsində yaranan problemlər tam aydınlaşdıqdan sonra ulu öndər Heydər
Əliyev neft emalındakı vəziyyətlə yaxından tanış olmaq məqsədilə “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması
ərəfəsində 1994-cü ilin sentyabrın 17-də hazırda onun adını daşıyan BNEZ-ə görüşə gəldi. Zavodun idarə
həyətinin ərazisinə toplanmış neftayıranların nümayəndələri və görüşə dəvət olunmuş qonaqlarla qısa
tanışlıqdan sonra, əvvəllər onun rəhbərliyi ilə tikilib istismara verilmiş qurğuların işi ilə maraqlandı, ilkin emal,
katalitik riforminq və katalitik krekinq qurğularında çalışan əməkçilərlə görüşdü. Həmin görüşlər zamanı bu
qurğuların tikintisinin çox çətinliklə baş tutduğunu iştirakçıların nəzərinə çatdıraraq onların istismarının daha da
yaxşılaşdırılması üçün öz tövsiyələrini verdi. ED-AVT-6 ilkin emal qurğusu ərazisində burada toplanmış
neftayıranlara müraciət edərək Heydər Əliyev dedi: “Xatırlayıram ki, bu qurğu 1976-cı ilin oktyabrında
istifadəyə verilib. О vaxt biz burada böyük bir mitinq də keçirdik. Demək bu qurğu 18 ildir ki, işləyir... Mən də
sizinlə, Azərbaycanın neftçiləri, zəhmətkeş adamları, vətənpərvər insanları ilə fəxr edirəm. Doğrudur, belə
qurğuların inşası, avadanlıq gətirilməsi, layihələrin hazırlanması üçün mən çalışmışam. Amma bütün bunlar
sizin əllərinizlə yaradılıb. Ona görə mən də sizinlə fəxr edirəm, çünki xalqımız belə böyük işləri görməyə
qadirdir. Xalqımızin içərisində əməksevər, vətəninə sadiq adamlar çoxdur və onlar xalqın böyük əksəriyyətini
təşkil edirlər. Mən sizi görəndə sevinirəm, ürəyim dağa dönür. Düşünürəm ki, çəkdiyim zəhmət əbəs deyil,
xalqımız üçündür...”.
Heydər Əliyevin zavoda gəlişindən ruhlanan neftayıranlar onun tövsiyələrini gələcək inkişaf üçün
proqram kimi qəbul edərək NEZ-lərdə irimiqyaslı tədbirlər görüldü. Belə ki, BNEZ-in əməkçiləri ilk növbədə
istismara başladığı vaxtdan layihə qüsurları ilə işləyən və müəssisənin iqtisadiyyatı üçün mühüm əhəmiyyət
kəsb edən ED-AVT-6 qurğusunun modernləşdirilməsinə başladılar. Bunun üçün qurğunun 20 il ərzində
istismarı nəticəsində köhnəlmiş əsas texnoloji avadanlıqların dəyişdirilməsi üçün, yeni avadanlıqların, nəzarət-
ölçü cihazlarının və avtomatik idarəetmə vasitələrinin alınması məqsədilə Almaniyanın “Qrimma” firması və
qurğunun vakuum bölməsınin təkmilləşdirilməsi üçün isə İtaliyanın “Qlitç” fırması ilə müqavilələr bağlandı.
1996-1998-ci illərdə zavodun əməkdaşları həmin müqavilələrdə nəzərdə
[səh.51-52]
tutulmuş tədbirləri
müvəffəqiyyətlə başa çatdıraraq qurğunun köhnəlmiş əsas avadanlıqları yenisi ilə və vakuum bölməsində
«boşqab» adlanan hissələr çox əhəmiyyətli paket halında müasir «boşqablar» ilə əvəz olundu. Daha sonra həmin
qurğunun vakuum bölməsinin səmərəliyini daha da yaxşılaşdırmaq məqsədilə 1999-cu ildə Rusiyanın “NPT.
Corp. LTD” fırması ilə növbəti müqavilə bağlandı. Bu müqaviləyə uyğun olaraq qurğunun vakuum blokunda
“vakuum hidrosirkulyasiya” aqreqatı əsasında vakuum sistemi təkmilləşdirildi. О dövrün məlumatlarına əsasən
aparılmış hesablamalara görə, ED-AVT-6 ilkin emal qurğusunun modernləşdirilməsinin texniki-iqtisadi
göstəricilərə təsiri nəticələri cədvəl 1-də verilir.
Cədvəl 1-dən görünür ki, yenidənqurma işlərindən sonra qurğuda açıq rəngli məhsulların və katalitik
krekinq qurğusu üçün əhəmiyyətli xammal olan vakuum-qazoylun çıxımları xeyli artmışdır.
Cədvəl 2
Göstəricilər
Modernləşmədən əvvəl
Modernləşmədən sonra
Emal edilən xammal, %:
100.0
100.0
ED-AVT-6 qurğusundan
75.0
100.0
təkrar emaldan
25.0
-
Emal edilen xammalın maya dəyəri, %
100.0
90.0
Katalitik krekinq qurğusunda istehsal olunan
məqsədli məhsulların maya dəyəri, %
100.0
88.0
Son illərdə həmin qurğuda vakuum-qazoylun istehsalı 29-31 % təşkil edir. Bütün bunların nəti-cəsində zavodda
neftin ilkin emalı zamanı məqsədli məhsul istehsalına sərf edilən reagentlərin miqdarı 6 %, yanacaq və enerji
resurslarının sərfi 12 % və istehsal edilən məhsulların maya dəyəri isə 8 %-ə qədər azaldı. Göstərilən tədbirlərin
istehsalata tətbiqi nəticəsində ED-AVT-6 qurğusunda əvvəlki illərdəkinə nisbətən eyni həcmdə xam neftin
emalından alınmış neft məhsullarının, həmçinin vakuum-qazoylun miqdarı xeyli artdı. Bu, zavodun digər
mürəkkəb qurğularından biri olan katalitik krekinq qurğusunun xammal ilə təchizatını olduqca yaxşılaşdırdı.
Belə ki, əvvəllər zavodun ilkin emal qurğusundakı mövcud problemlər səbəbindən katalitik krekinq üçün tələb
edilən həcmdə vakuum-qazoyl istehsalı mümkün olmurdu. Buna görə zavodun əməkçiləri qurğunun xammalla,
yəni vakuum-qazoylla təminatını yaxşılaşdırmaq məqsədilə alternativ mənbələrdən istifadə edirdilər. 1993-
1996-cı illərin hesabat məlumatlarına görə, zavodun katalitik krekinq qurğusunda emal olunmuş xammalın 25-
28 %-i həmin alternativ mənbələr hesabına təmin edilirdi. Bununla əlaqədar əksər hallarda zavodun krekinq
qurğusunda xammalın keyfıyyətində və həm də onun maya dəyərində müəyyən mənfı dəyişikliklər baş verirdi.
Zavodun ilkin emal qurğusunda modernləşdirmə işləri tam başa çatdıqdan sonra krekinq qurğusu yalnız ilkin
emal prosesindən alınmış vakuum-qazoyl ilə təchiz edilməyə başladı. Katalitik krekinq qurğusunun xammal ilə
təchizatının yaxşılaşdırılmasının qurğuda alınmış məhsulların iqtisadi göstəricilərinə təsiri cədvəl 2-də əks
olunub.
Modernləşdirildikdən sonra krekinq qurğusunda nisbətən yüksək maya dəyərinə malik, alternativ
üsulla alınmış vakuum-qazoyldan istifadə tam dayandırıldı. Bundan sonra katalitik krekinq qurğusunun
vakuum-qazoyl ilə təchizatı yaxşılaşmış, onun maya dəyəri 10 %-ə və burada alınmış bütün məqsədli
məhsulların maya dəyəri isə 10-12 %-ə kimi azalmışdır.
1990-cı illərin əvvəllərində zavodda istehsal olunmuş bütün dizel distillatı zavod ərazisindən xeyli
uzaqda, keçmiş Ə.Qarayev adına zavodun ərazisində, 34-35 il istismar nəticəsində fıziki və mənəvi aşınmaya
məruz qalmış qurğularda, reaktiv mühərrik yanacağı isə zavodun ərazisində qələviləşdirilirdi. Bunun nəticəsində
il ərzində orta hesabla 20-21 min t-a yaxınm qələvi tullantısı Xəzərə axıdılaraq ekoloji problemlər ilə yanaşı,
dizel distillatının zavoddan kənara nəqli müəssisədə əlavə məhsul itkisi və əməliyyat xərclərinin yaranmasına da
gətirib çıxarırdı. Bu problemin həlli və ümumiyyətlə zavodda istehsal edilən bütün yanacaq komponentlərinin
təmizlənməsi üsulunu təkmilləşdirmək məqsədilə 1996-cı ildə ABŞ-ın “Merikem” fırması ilə dizel yanacağı,
kerosin, birbaşa qovulmuş benzinlərin təmizlənməsi və bunun da nəticəsində alınmış qələvi tullantıların təkrar
emalı yolu ilə naften turşularının istehsalı ilə bağlı texnoloji sənədləri və fırmaya məxsus avadanlıqların
alınması üçün müqavilə bağlandı və 2000-ci ildə bu
[səh.52-53]
avadanlıqların quraşdırılmasına başlandı. 2001-
ci ilin birinci rübündə müqavilədə nəzərdə tutulmuş bütün işlər vaxtından xeyli əvvəl tam olaraq yerinə yetirildi.
Bundan sonra yanacaqların təmizlənməsi ilə yanaşı, yaranan qələvi tullantılarının yeni işə salınmış Merikon
qurğusunda təkrar emalı ilə zavodda ilk dəfə xam naften turşusunun istehsalına başlandı. Bu zaman Heydər
Əliyev adına BNEZ-in potensial imkanından 45-47 % aşağı işləməsinə baxmayaraq, həmin tədbirin tətbiqi
nəticəsində əmtəəlik məhsulun həcmi 1.7 % artdı və istehsal olunmuş məhsulların maya dəyəri 0.8 % aşağı
düşdü. Hazırda 1t xammala görə əməliyyat xərcləri digər yanacaqtəmizləmə qurğularına nisbətən 42-48 % aşağı
olan bu qurğuda reaktiv mühərrik yanacağının təmizlənməsi müvəffəqiyyətlə davam etdirilir.
Q-43-107 tipli katalitik krekinq qurğusu 1993-cü ilin sonlarında inşa edilib istifadəyə verilməsinə
baxmayaraq, tikintisi 1980-ci illərin ortalarında tərtib olunmuş layihəyə əsasən yerinə yetirildiyindən onun
idarəetmə sxemi dövrün tələblərinə cavab vermirdi. Belə ki, onun layihə üzrə idarəetmə sistemini “pnevmatik”
elementlər əsasında qurulmuş cihazlar təşkil edirdi. Həmin cihazların dəqiqliyinin aşağı olması avtomatik
tənzimləmə dövrlərində gecikmənin yüksək olması kimi çatışmazlıqlar müşahidə olunurdu. Bunları nəzərə
alaraq, 1999-cu ildə ABŞ-ın “Honevel” firması ilə bağlanmış müqaviləyə əsasən mürəkkəb idarəetmə
parametrlərinə malik Q-43-107 tipli katalitik krekinq qurğusunun avtomatik idarə olunması üçün TDS-3000
avtomatik idarəetmə sistemi müvəffəqiyyətlə istehsalata tətbiq olundu. Yeni sistemin katalitik krekinq
qurğusunda tətbiqi istehsal olunmuş yüksəkoktanlı benzin komponentinin istehsalını 1-1.5 %-ə kimi artırdı ki,
bu da 20-30 min t yüksəkoktanlı əlavə benzin istehsalı deməkdir.
Neft emalı kompleksində mövcud olan müxtəlif istilik mənbələrindən səmərəli istifadə olunmasında
istilik axınları ilə yanaşı, texnoloji qurğularda quraşdırılmış utilləşdirmə qazanlarının istismarı əhəmiyyətli rol
oynayır. 1990-1996-cı illərdə aparılmış araşdırmalar göstərdi ki, Heydər Əliyev adına BNEZ-də utilləşdirmə
qazanları uzun müddət potensial imkanlarından olduqca aşağı səviyyədə istismar olunurdular. Bunu nəzərə
alaraq, zavodda 1995-ci ildən başlayaraq, bir çox təkmilləşdirmə işləri ilə yanaşı, istilik axınlarından istifadə
təkmilləşdirilmiş və utilləşdirmə qazanlarında keyfiyyətli bərpa işləri aparılmış, bütün qurğuların utilləşdirmə
qazanlarında su buxarı istehsalı yüksək səviyyədə bərpa olunmuşdur. Bunun nəticəsində istilik enerjisi təchizatı
xeyli yaxşılaşmışdır. Təkmilləşdirmədən əvvəl və sonrakı dövrdə zavodun istilik enerjisi ilə təchizatını
xarakterizə edən məlumatlar cədvəl 3-də verilir.
Cədvəl 3-dən görünür ki, istilik axınlarının enerjisindən istifadə yüksəlmiş və qurğuların utilləşdirmə
qazanlarının işinin təkmilləşdirilməsi zavodda istilik sərfini və onun quruluşunu olduqca yaxşılaşdırmışdır.
Bütün bunların nəticəsində za-
Cədvəl 3
Göstəricilər
İllər
1994
1995
1997
1998
2000
2004
Bir ton neftin emalina cemi sərf olunan istilik, %:
100
53
47
38
31
28
BNEZ istehsali
9
22
25
35
38
100
Kənardan alınmış
91
78
75
65
62
0
Cədvəl 4
Göstəricilər
İllər üzrə hidrogenlə təmizləmə qurğusunun istehsal həcmi
2002
2003
2006
2010
2012
Qudron emalı, t
1.0
1.0
1.0
1.0
1.0
Əmtəəlik məhsullar, t:
kokslaşma benzini
0.155
0.146
0.16
0.142
0.134
koks
0.162
0.170
0.147
0.248
0.242 '
ağır qazoyl
0.298
0.298
0.172
0.004
0.049
Məişət soba yanacağı
0.269
0.286
0.059
-
-
Hidrotəmizlənmiş dizel yanacağı
-
-
0.348
0.457
0.412
[səh.53-54]
vodda 1t neftin emalina istilik enerjisi sərfı əvvəlkinə nisbətən 3.6 dəfə aşağı düşmüş və kənardan baha qiymətə
alınan istilik enerjisinin miqdarı ardıcıl azalaraq 2004-cü ildən tam dayandırılmışdır.
Əvvəllər texnoloji qurğuların normal istismarı üçün əhəmiyyətli rola malik inhibitor və
deemulqatorların əksəriyyəti kənardan valyuta ilə alındığından daima müxtəlif problemlər yaranırdı. Bunu
nəzərə alaraq, zavodun mütəxəssisləri 1990-cı illərin ortalarında respublikada yerli xammal əsasında reagent
istehsalının təşkili üçün Milli Elmlər Akademiyasının Neft-Kimya Prosesləri İnstitutu ilə birgə əməkdaşlığa
başladı. Nəticədə çox qısa müddətdə institutun təcrübə bazasında yerli xammal əsasında inhibitor və
deemulqatorların istehsalına başlandı və 1995-ci ildən BNEZ-in ED-AVT-6 qurğusunda “Kaspi-X” və “Kaspi”
inhibitorları və 1998-ci ildən “Xəzər” deemulqatoru müvəffəqiyyətlə istehsalata tətbiq olunaraq, xaricdən alınan
Proxolit və Yunikor kimi reagentlərin zavodda istifadəsi tamamilə dayandırıldı. 2013-cü ilin faktiki
məlumatlarına görə, respublika NEZ-lərində 1.8 min t-dan çox yerli reagentlərdən istifadə olunub.
2003-cü ilin ikinci yarısında Heydər Əliyev adına BNEZ-in rəhbərliyinin təşəbbüsü ilə 1993-cü ildən
obyektiv səbəblərlə əlaqədar işləməyən vakuum-qazoylun hidrogenlə təmizləmə qurğusunda dizel
yanacaqlarının keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq və resursunu artırmaq məqsədilə yanacaqların təmizlənməsi üçün
modernləşdirmə işlərinə başlandı və zavod üçün böyük texniki-iqtisadi əhəmiyyətə malik həmin tədbirin tətbiqi
nəticəsində 2004-cü ilin aprel ayından yanacaqların təmizlənməsi mümkün oldu. Bu tədbirdən sonra hidrogenlə
təmizləmə qurğusunda dizel distillatı ilə yanaşı, kokslaşma qurğusunda alınan yüngül qazoyldan zavodda əlavə
olaraq yüksək keyfıyyətli dizel yanacaqlarının istehsalına başlandı. Zavodda qudronun təkrar emalından alınmış
məhsulların istehsal göstəriciləri cədvəl 4-də verilir.
Cədvəl 4-dən görünür ki, 2006-cı ildən başlayaraq, zavodda 11 qudronun emalından 0.398-0.457 t
dizel yanacağı istehsal olunmuşdur. Beləliklə, son 10 ildə kokslaşdırma qurğusunda qudrondan istehsal olunmuş
yüngül qazoyldan 3 mln. t-a yaxın Avro-3 standartının tələblərinə cavab verən dizel yanacağı istehsal
edilmişdir.
1990-cı illərin əvvəllərində “Azərneftyağ” NEZ-də sürtki yağlarının istehsalı üçün tələb edilən
distillatlar 25-30 il istismarda olan, mənəvi və fiziki aşınmaya məruz qalmış qurğularda istehsal olunduğundan
keyfiyyətli yağ məhsullarının alınmasında problemlər yaranırdı. Bunu nəzərə alaraq zavodda emal edilən xam
neftin potensialından istifadəni yaxşılaşdırmaq və sürtkü yağlarının keyfıyyətini nisbətən yüksəltmək məqsədilə
1994 - 1995-ci illərdə ABŞ-ın “Petrofak” və Cənubi Koreyanın “Laki-İnjinirinq” şirkətlərinin köməkliyi ilə qısa
zamanda hər birinin illik məhsuldarlığı 2.0 mln. t olan iki müasir ilkin emal qurğusu istismara verildi.
“Petrofak” qurğusunun texniki-iqtisadi göstəriciləri şəkil 1-də əks olunmuşdur.
Şəkil 1-dən göründüyü kimi, «Azərneftyağ»
[səh.54-55]
zavodunda müasir qurğuların işə salınması ilə
açıq rəngli məhsulların çıxımı 11, vakuum-qazoylun isə 12 % artmışdır, 1t xammala sərf edilən əməliy yat
xərcləri yanacaq-enerji resursları hesabına 47, alınmış məhsulların maya dəyəri isə 18 % azalmışdır.
1990-cı illərin ikinci yarısından respublikada yaranmış siyasi sabitlik, iqtisadiyyatın inkişafındakı
müsbət dəyişikliklər və infrastrukturun təkmilləşdirilməsi istiqamətində aparılan işlər neft bitumuna tələbatı
artırdı. Bunu nəzərə alaraq, “Azərneftyağ” NEZ-də əvvəllər zavodun inkişafı üçün nəzərdə tutulmuş və illik
məhsuldarlığı 250 min t olan bitum qurğusunun 1997-ci ildə tikintisinə başlanmış, 2000-ci ilin ikinci yarısında
isə müvəffəqiyyətlə istismara daxil edilmişdir. Bundan başqa, zavodda soba yanacağının hazırlanmasında
istifadə olunan və ucuz qiymətlə satılan qudrondan ildə 300-310 min t yüksək keyfıyyətli bitum istehsal edilərək
istehlakçılara təhvil verilirdi. Son zamanlar zavodda istilik sisteminin təkmilləşdirilməsi məqsədilə aparılmış
ardıcıl tədbirlər qurğularda istilik enerjisinin sərfini xeyli azaltmışdır. Bu tədbirlər nəticəsində təkcə son beş ildə
zavodda emal olunmuş bir ton xam neftə sərf olunan istilik enerjisinin miqdarı 35 % aşağı düşmüşdür. Neft
emalı zavodları arasında inteqrasiya daha da genişlənmişdir. Bunun nəticəsində əvvəlki illərdən fərqli olaraq,
hazırda “Azərneftyağ” NEZ-də istehsal olunmuş bütün açıq rəngli distillatlar Heydər Əliyev adına BNEZ-in
nisbətən müasir yanacaqtəmizləmə qurğularında təkrar emal olunaraq müvafıq mühərrik yanacaqları alınır.
1993-2000-ci illərdə neft emalı kompleksində texniki-iqtisadi göstəriciləri yaxşılaşdırmaq və emalın
səmərəliyini artırmaq məqsədilə sahənin bir çox texnoloji qurğularında müxtəlif modernləşdirmə işləri
aparılmasına baxmayaraq, о zaman mövcud olan ictimai-siyasi hadisələr neft emalının formalaşmış
potensialından tam istifadə etməyə imkan vermirdi. Ölkəmizin yanacaq-enerji balansında yaranmış problemlərlə
əlaqədər NEZ-lər payız-qış və qış-yaz aylarında mazut rejimində işləməklə qarşılaşırdılar. Buna görə də
zavodlarda neftdən səmərəli istifadə göstəricisi, yəni neftin emal dərinliyi çox aşağı səviyyədə idi.
О zaman Azərbaycan Respublikası Dövlət Neft Şirkətinin Birinci vitse-prezidenti vəzifəsində çalışan
ölkə başçısı İlham Əliyev dünya miqyasında neft-qaz istehsalının və istehsal olunan neft məhsullarının satış
bazarlarında vəziyyətini dərindən təhlil edərək xam neftin və soba mazutunun qiymətlərinin mavi yanacaqdan
baha olmasını nəzərə alaraq, NEZ-lərin mazut rejimindən imtina edilməsini və enerji istehsalı üçün sərf edilən
soba yanacağının istehsalının formalaşmasında iştirak edən ağır qalıqların təkrar emal qurğularında emal
etməklə qiymətli məhsulların istehsalının artırlmasını təklif etdi. Bununla da artıq istehsal olunmuş məhsulların
ixrac olunmasını və ondan alınan vəsait hesabına Rusiya Federasiyasından təbii qazın idxalını əsas-
[səh.55-56]
landırdı
.
Bu tədbir 2000-ci ildən başlayaraq həyata keçirildi və artıq həmin il respublikamızm enerji sahəsi üçün
293.2 mln. m
3
qaz idxal olundu. Bunun və ölkəmizdə bünövrəsı ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən
qoyulmuş neft strategiyasının Azərbaycan prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurlu icrası nəticəsində
respublikanın yanacaq-enerji balansında yaranmış problemlər həll olundu və ölkəmizdə neft emalı kompleksinin
imkanlarından səmərəli istifadə üçün münbit şərait yarandı. Beləliklə, göstərilən tədbirlərin həyata keçirilməsi
ilə son 20 ildə 1994-cü illə müqayisədə neft emalının həcminin 30.2 % azalmasına baxmayaraq, benzin istehsalı
29.8 % və onun tərkibində A-92 və yüksək oktan ədədinə malik növlərin həcmi 38-dən 99.2 %-ə kimi artmışdır.
Bundan başqa, kerosin və dizel yanacaqların həcmi 13 %, koks istehsalı 5.5 və bitum istehsalı isə 4.7 dəfə artdı.
ARDNŞ-in bütün neft emalı kompleksində emal dərinliyi 38.2 % artırılaraq 2013-cü ildə 92.1 %-ə
çatdırılmışdır.
“Əsrin müqaviləsi”nin imzalanmasından ötən 20 il ərzində Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə neft strategiyasının uğurla həyata keçirilməsi nəticəsində emal kompleksində
nəzərəçarpacaq müsbət dəyişikliklər baş vermişdir (şəkil 2).
Ölkə başçısının məlum sərəncamı ilə keçmiş Sumqayıt “Azərikimya” Dövlət Şirkəti (DŞ) ARDNŞ-in
tabeçiliyinə verildikdən sonra «Azərikimya» Istehsalat Birliyi (İB) təşkil olundu. Neft şirkəti rəhbərliyi
sərəncamdan irəli gələn problemlərin həlli məqsədilə birliyin mütəxəssisləri ilə birgə Səthi aktiv maddələr,
Sintezkauçuk, Üzvisintez və «Etilen-polietilen» zavodlarının fəaliyyətləri nəzərdən keçirildi. Araşdırma göstərdi
ki, 2008-2009-cu illərdə “Azərikimya” DŞ-də istehal edilən bütün əmtəəlik məhsulun 71-75 %-i «Etilen-
polietilen» zavodunda, 17-20 %-i isə həmin zavodda alınan propilen əsasında digər iki müəssisədə istehsal
olunub. Bunu nəzərə alaraq, İB-nin əsas sahələrdə texniki-iqtisadi göstəriciləri və strukturunu yaxşılaşdırmaq
üçün tədbirlər həyata keçirilməyə başlandı. Belə ki, son 3-4- ildə müxtəlif ekoloji və sosial tədbirlər ilə yanaşı,
“Etilen-polietilen” zavodunun piroliz qurğusunun xammalla təminatını nisbətən yaxşılaşdırmaq məqsədilə
Heydər Əliyev adına BNEZ-də əmələ gələn quru və maye qazların Sumqayıta nəqli üçün iki qaz kəməri çəkilib,
piroliz və polimerizasiya qurğularında təkmilləşdirmə işləri aparılıb. Yeni dövri susoyutma və azot-oksigen
qurğuları inşa edilərək istismara verilib. Texnoloji qurğularda müasir DCS idarəetmə sisteminə keçirilib və İB-
nin strukturu xeyli təkmilləşdirilib. Bütün bunların nəticəsində hazırda piroliz qurğusunda yüngül benzinlə
yanaşı, NEZ-lərdə alınan quru və maye qazlar, propan-propilen və butan-butilen fraksiyaları müvəffəqiyyətlə
emal olunur. 2008-2009-cu illərdəkinə nisbətən İB-nin EP-300 piroliz qurğusunda olefin karbohidrogenlərin
xammaldan çıxımı 35-37 %-dən 43-43.6 %-ə qədər artmış və alınan etilen və propilenin istehsalına sərf edilən
elektrik enerjisi 39.5, istilik enerjisi 35, kənardan alınaraq yandırılan təbii qaz 75 və dövri su isə 18.2 %
azalmışdır. Hazırda emal kompleksinə aid bütün müəssələrdə texniki-iqtisadi göstəricilərin yaxşılaşdırılması və
istehsal olunmuş məhsulların keyfiyyətinin artırılması məqsədilə ardıcıl iş aparılır.
Ədəbiyyat siyahısı
1. Heydər Əliyev., 2010. Çıxışlar-nitqlər, bəyanatlar-müsahibələr, məktublar-məruzələr, müraciətlər-
fərmanlar, c. 30. - Azərməşr, s.372.
2. Показатели работ нефтеперерабатывающей промышленности // Статистический бюллетень. -
М.: ЦНИИТЭнефтехим, 1989, с. 7-8.
3. Abdullayev R.İ., Məmmədov D.N., İsmayılov M.İ., Xıdırov В.S., 2003. “Azərneftyanacaq” neft
emalı zavodu 1953-2003-cü illərdə // Neft-kimya və neft emalı jurnalı, s. 16-19.
4. Abdullayev R.İ., Xıdırov B.S., 2003. Azərbaycan neftayırma sənayesində Azərneftyanacaq neft
emalı zavodunun rolu. - Baki: Elm, 190 s.
5. Abdullayev R.İ., Məmmədov D.N., Xıdırov B.S., 2007. Azərbaycan neft emalı kompleksinin
inkişafı // Azərbaycan neft təsərrüfatı, № 3, s. 58-61.
6. Abdullayev R.İ., Məmmədov D.N., İsmayılov M.İ., Xıdırov В.S., 2004. Bakı neft emalı zavodunda
təkrar emal qurğularının istismarının yaxşılaşdırılması yolları // Azərbaycan neft təsərrüfatı, № 11, s. 44-47.
7.
Хыдыров Б., Бабаев H., 2013. Развитие нефтеперерабатывающего комплекса
Азербайджанской Республики // Экономист, № 5, с. 54-57
. [səh.56-57]
Некоторые вопросы технологической модернизации нефтеперерабатывающего
комплекса ГНКАР
Б.С. Хыдыров, Н.Г. Бабаев
Во время встречи с нефтепереработчиками накануне подписания «Контракта века» 17 сентября
1994
г.
на
нефтеперерабатывающем
заводе
«Азернефтянаджаг»
рекомендации,
данные
общенациональным лидером Гейдаром Алиевым, были приняты в качестве программы для дальнейшего
развития нефтеперерабатывающего комплекса страны. В этой связи рассмотрены вопросы влияния
строительства новых и модернизации имеющихся технологических установок, а также ряда других мер
на их технико-экономические показатели и в целом нефтеперерабатывающего комплекса за последние
20 лет.
Ключевые слова: перерабатывающий комплекс, нефтеперерабатывающие заводы, установка
каталитического крекинга, товарный бензин, нефтяная продукция, тепловая энергия, совершенствование
инфраструктуры
Some issues of technological modernization
of SOCAR oil-refining complex
B.S. Khidirov, N.G. Babayev
The recommendations given by national leader Heydar Aliyev in the meeting with oil refiners on the
eve of “Contract of the Century” signing on September 17,1994 in oil refining plant “Azemeftyanajagh” were
considered as a program for further development of oil refining complex of Republic.
In this connection the questions of influence of construction of new and modernization of existing
technological structures, as well as a number of other measures on their technical-economical indexes and oil
refining complex on the whole for last twenty years have been considered.
Keywords: refining complex, oil refineries, catalytic cracking unit, oil products, modernization of
infrastructure, gasoline ernergy.
Dostları ilə paylaş: |