Azərbaycan rəHBƏRLİYİNDƏ İXTİlaflar və daxiLİ Sİyasi ÇƏKİŞMƏLƏR

---

RƏNA BAYRAMOVA 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
AZƏRBAYCAN RƏHBƏRLİYİNDƏ İXTİLAFLAR VƏ 
DAXİLİ  SİYASİ ÇƏKİŞMƏLƏR 
 
 
(1920 – 1925-ci illər) 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Bakı – «Elm» - 2007 
 

---

ELMİ REDAKTOR: tarix elmləri doktoru, professor, 
əməkdar elm xadimi S.T.QƏNDİLOV 
 
RƏYÇİLƏR: t.e.d , prof. D.H.Qüdrətov 
t.e.n., dos. F.F.Əhmədova 
 
 
 
 
R.M.Bayramova.  «Azərbaycan  rəhbərliyində  ixtilaflar  və  daxili  siyasi 
çəkişmələr (1920-1925-ci illər)». 
 
Bakı, «Elm» nəşriyyatı, 2007; 196 səh. 
 
 
 
 
Müstəqil,  demokratik,  çoxpartiyalı  cəmiyyətin  mövcud  olduğu  bir 
zamanda  totalitar  sovet  rejimində  baş  vermiş  siyasi  proseslərin  əsil  mahiyyətini 
açıqlamaq,  xüsusən  də  dövlət  rəhbərliyindəki  daxili  ixtilaflardan,  siyasi 
çəkişmələrdən  bəhs  etmək  asan  olduğu  qədər  də  məsuliyyətli,  ciddi  tədqiqat 
mövzusu hesab edilə bilər. İdeoloji diqtədən uzaq, obyektiv tədqiqat imkanı olduğu 
bir  şəraitdə  1920-1925-ci  illərin  ab-havasını,  dövlət  idarəçiliyi  mexanizminin 
özünəməxsus  xüsusiyyətlərini  bilmək,  siyasi  müstəvidə  şəxsi  keyfiyyətlərdən 
doğan, müstəqil xarakter daşıyan mübarizənin təhlilini vermək xeyli zəhmət tələb 
edən vəzifədir. 
R.M.Bayramovanın  «Azərbaycan  rəhbərliyində  ixtilaflar  və  daxili  siyasi 
çəkişmələr (1920-1925-ci illər)» monoqrafiyası bu problemə həsr olunmuş mühüm 
əhəmiyyətə malik ilk əsərdir. Monoqrafiya həm mütəxəssislər, həm də geniş oxucu 
auditoriyası üçün nəzərdə tutulmuşdur. 
 
 
 
 
 
İSBN 5-8066-1691-6 
 
4603000000 
655(07) - 2007 
 
© «Elm» nəşriyyatı - 2007 

---

GİRİŞ 
 
Azərbaycanın  dövlət  müstəqilliyi  bərpa  olunduğu  dövrdə  tarixi  düzgün, 
obyektiv araşdırmağa, hadisələri,  onları doğuran səbəbləri hərtərəfli təhlil  etməyə 
geniş imkan və şərait yaranmışdır. 
Uzun  müddət  düzgün  şərh  və  təhlil  edilməmiş  problemlərdən  biri 
Azərbaycan SSR-də milli siyasətin həyata keçirilməsi və bu prosesdə Azərbaycan 
rəhbərliyində  baş  verən  ixtilaflar  və  daxili  siyasi  çəkişmələr  məsələsidir.  Bu 
ixtilaflar və daxili siyasi çəkişmələr 1920-1925-ci illərdə özünü daha bariz şəkildə 
göstərmişdir. Sovet hakimiyyətinin ilk  illərində, vətəndaş müharibəsindən sonrakı 
dövlət  quruculuğu  illərində  partiya  rəhbərliyində,  hökumət  daxilində  demokratik 
ab-hava  hələ  mövcud  idi.  Yeni  hakimiyyətin  yaradıcıları  ümumi,  vahid  prinsip 
ətrafında birləşsələr də, fərdiyyəti ilə seçilən, dövlət quruculuğuna münasibətdə öz 
mövqeyi  olan  şəxslər  idilər.  Yeni  həyat  quruculuğu  yollarında  Azərbaycan 
rəhbərliyindəkilərdən  bir  çoxlarının  yerli  şəraiti,  milli  xüsusiyyətləri  nəzərə 
almamaları milli mənafeyə ciddi zərər vurur, ixtilaf və çəkişmələrə səbəb olurdu. 
Müsəlman  Şərqində  ilk  olaraq  respublika  qurmuş  Azərbaycan  xalqı  bu 
siyasi  seçiminə  ardıcıl  sadiq  qaldı.  Azərbaycanın  XX  əsr  siyasi  tarixini  üç 
respublika  nümunəsində  təqdim  edənlər  mahiyyət  -  siyasi-iqtisadi  məzmun 
prinsipindən  çıxış  etsələr  də,  Azərbaycan  Respublikasının  tarixi  1918-ci  ilin 
mayından  günümüzədək  davam  etməkdədir.  Şərti  fərqləndirmə  forması  kimi   
birinci    Respublikadan  (Azərbaycan  Cümhuriyyəti)  ikinciyə  (Azərbaycan  SSR) 
keçid  prosesini  izləmək,  tədqiq  etmək,  nəticə  çıxartmaq,  müvafiq  məzmunda 
olmasa da, ikinci Respublikadan üçüncüyə  keçəndə düzgün inkişaf kursu tutmaq, 
cəmiyyət  həyatında  yeni  istiqamətləri  dəyərləndirmək  baxımından  mühüm 
əhəmiyyət kəsb edir. 
Xüsusi  mülkiyyət  formasının  aparıcı  olduğu  iqtisadiyyat,  hüquqi  dövlət 
quruculuğu  yönündə  çoxcəhətli  fəaliyyət  məzmunlu  respublikadan  ictimai 
mülkiyyət, birpartiyalı siyasi sistemə keçidin təcrübəsi əks istiqamətdə keçid üçün 
konstruktiv nəticələr əldə etməyə qadirdir. Bu baxımdan 1991-ci ildə müstəqilliyi 
bərpa  olunmuş  Azərbaycan  Respublikasının  dövlət  idarəçiliyi  istiqamətlərini 
müəyyənləşdirmək  və  reallaşdırmaq  prosesində  məhz  1920-1925-ci  illərdə 
Azərbaycanda  dovlət  idarəçiliyində  gedən  prosesləri  dərindən  təhlil  etmək 
faydalıdır. 
Azərbaycan  sovetləşəndən  sonra  ilk  tədbirlərin  həyata  keçirilməsi, 
azərbaycanlıların  partiya,  sovet,  ictimai  və  təsərrüfat  təşkilatlarına  cəlb  edilməsi, 
bu  təşkilatların  azərbaycanlılaşdırılması,  Azərbaycan  dilinin  dövlət  dili  kimi 
tətbiqi, ixtisaslı milli fəhlə kadrların hazırlanması, kommunist partiyasının Bakıda 
və  kənddə  yeritdiyi  siyasət,  xırda  burjuaziyaya,  ziyalılara,  kəndlilərə  və 
qolçomaqlara,  qadın  azadlığına,  dinə,  adət-ənənəyə  münasibət,  ərazi,  neft  və  s. 
məsələlər  Azərbaycan rəhbərliyində  ən çox  mübahisə və ciddi  münaqişəyə səbəb 

---

olan  məsələlərdən  olmuşdur.  Elmi  tədqiqat  istiqamətinin  məhz  bu  sahəyə 
yönəldilməsi  çağdaş  Azərbaycan  cəmiyyətini  düşündürən  problemlər  baxımından 
da aktualdır. 
Aprel çevrilişindən sonra bolşevik üsul-idarəsinin yaradılmasından keçən 
ilk illər Azərbaycanın dövlətçilik tarixi baxımından çox mühüm mərhələ olmuşdur. 
Xüsusən  də  milli  mənafe  və  yerli  şəraitin  nəzərə  alınmaması  ətrafında  rəhbər 
dairələrdə  ixtilaflar  və  daxili  siyasi  çəkişmələr  1920-1925-ci  illərdə  özünü  daha 
qabarıq büruzə verdiyindən, bu illər, tədqiqatın xronoloji çərçivəsini əhatə edir. 
Məhz  bu  illər  Azərbaycanda  sovet  dövlət  idarəçiliyinin  əsasının 
qoyulması  və  yeni  sistemin  yaradılması  kimi  birinci  ilk  beşillik  mürəkkəb  sınaq 
dövrü  idi.  Azərbaycan  rəhbərliyində  ixtilafların  kəskinləşdiyi  1920-1925-ci  illər 
həm  də  ixtilafların  əsas  tərəfdaşı  kimi  N.Nərimanovun  istər  Azərbaycan  SSR-də, 
istərsə də SSRİ rəhbərliyində fəaliyyət dövrüdür. N.Nərimanov Azərbaycan SSR-
dən  uzaqlaşdırıldıqdan  sonra  belə  respublikada  gedən  proseslərə  biganə 
qalmamışdır. 
Respublika 
rəhbərliyində 
ixtilaflar 
nərimanovçuluq, 
xanbudaqovçuluq ideyası altında səciyyələndirildiyindən, xronoloji aidiyyət 1920-
1925-ci illərə şamil edilir. Dövlət idarəçiliyi baxımından aktuallığı, mövzu ilə bağlı 
birbaşa  aidiyyəti  tədqiqat  üçün  bəhs  edilən  xronoloji  çərçivəni  məqsədə  müvafiq 
etmişdir. 
Öyrənilməsi  zəruri  və  mühüm  məsələlərdən  biri  də  XX  əsrin  20-ci 
illərində  Azərbaycan  SSR  rəhbərliyində  baş  vermiş  ixtilafların,  daxili-siyasi 
çəkişmələrin  səbəbləri  və  mahiyyətinin  tədqiq  edilib  araşdırılmasıdır.  Təəssüf  ki, 
son  dövrədək,  20-ci  illərə  aid  tədqiqat  əsərlərində  son  dərəcə  vacib  və  prinsipial 
olan  bu  məsələnin  üstündən  əsasən  sükutla  keçilmiş,  onun  tədqiq  olunub 
öyrənilməsinə mövcud ideoloji çərçivə tələblərindən yanaşılmışdır. 
Şübhəsiz  ki,  Kommunist  Partiyasının  vahid  hegemon  bir  partiya  olduğu 
dövrdə  partiyadaxili  ixtilafları  rəsmi  səviyyədə  obyektiv  təqdid  etmək  mümkün 
deyildi. 
XX əsrin 20-ci illərilə bağlı onlarla elmi monaqrafiyalar, cild-cild kitablar, 
əsərlər  nəşr  edilsə  də,  elmi  axtarışlar  aparılsa  da  onlar  əsasən  Kommunist 
Partiyasının və sovet qanunlarının tələblərinə uyğun, sosializmin qələbəsi uğrunda 
mübarizədə  KP-nin  rəhbər,  təşkilatçılıq  rolu,  tədqiq  edilən  problemlər  şəraitində 
yüksək  partiyalılıq  prinsipini  rəhbər  tutmaqla  aparılırdı.  Məsələyə  bu  prizmadan 
yanaşmaq  alimlərimizin  istək  və  arzularından  deyil,  hakim  ideologiyanın 
tələblərindən irəli gəlirdi. 
XIX-XX  əsrlər  tariximizin  obyektiv  yazılmamasından,  onun  düzgün 
tədqiq  edilməməsindən  və  bu  gün  üçün  tarixçilərimizin  qarşısında  duran 
vəzifələrdən danışan Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyev 1993-
cü ilin sentyabrında respublika MEA-nın əməkdaşları ilə görüşündə bildirmişdir ki, 
o vaxtkı ideologiyanın təsiri altında və ya bu ideologiyanın tələbi ilə yazılan tarix, 
şübhəsiz ki, bizi qane edə bilməz (1. s. 154). 

---