Azərbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti “magistratura məRKƏZİ”
Yüklə 0,9 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- MAGİSTR DİSSERTASİYASI İstiqamətin şifri və adı
- B A K I - 2 0 1 7 M Ü N D Ə R İ C A T Səh. İ Ş İ N Ü M U M İ X A R A K T E R İ S T İ K A S I
- 21-35 Fəsil II.Maliyyə nəticələrinin uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması
- 50-63 Fəsil III.Mənfəətdən istifadənin və maliyyə nəticələrinin təhlili
- 64-66 3.2.Mənfəətin formalaşmasının, bölüşdürülməsinin və istifadəsinin təhlili və metodikası - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 66-72
- 73-78 N Ə T İ C Ə v ə T Ə K L İ F L Ə R
- Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri.
- Tədqiqatın predmeti və ümumi metodologiyası.
- İşin quruluşu və həcmi.
- 1.2. Gəlir və xərclər haqqında anlayış, onların təsnifatı və inflyasiya zamanı qiymətləndirilməsi
|
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ AZƏRBAYCAN DÖVLƏT İQTİSAD UNİVERSİTETİ “MAGİSTRATURA MƏRKƏZİ” Əlyazması hüququnda Fərhadlı Emin Elman oğlu “Maliyyə nəticələrinin uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması” mövzusunda MAGİSTR DİSSERTASİYASI İstiqamətin şifri və adı: İİM-060402 “Mühasibat uçotu və audit” İxtisaslaşma: “İstehsal sferasında mühasibat uçotu vəaudit” Elmi rəhbər: İ.ü.f.d, b/m G.Q.Tanrıverdiyeva Magistr proqramının rəhbəri: prof.Ə.İ.Daşdəmirov Kafedra müdiri: prof.S.M.Səbzəliyev B A K I - 2 0 1 7 M Ü N D Ə R İ C A T Səh. İ Ş İ N Ü M U M İ X A R A K T E R İ S T İ K A S I- - - - - - - - - - - - - 3-6 Fəsil I.Maliyyə nəticələrinin uçotu və xüsusiyyətləri 1.1.Maliyyə nəticələri, onun tərkibi, uçotunun vəzifələri və uçotunun aparılması formaları- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 7-12 1.2.Gəlir və xərclər haqqında anlayış, təsnifatı və inflyasiya zamanı qiymətləndirilməsi- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 12-21 1.3.Milli Mühasibat Uçotu Standartında maliyyə nəticələrinin əks etdirilməsinin xüsusiyyətləri- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -21-35 Fəsil II.Maliyyə nəticələrinin uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması 2.1.Maliyyə nəticələrinin uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması nəzəri əsasları- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 36-44 2.2.Maliyyə nəticələrinin uçotunun beynəlxalq standartlara uyğun təşkilinin əsas şərtləri, prinsipləri və maliyyə nəticələri haqqında hesabatın təkmilləşdirilməsi- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -44-50 2.3.Mənfəət və zərərlər haqqında hesabatların beynəlxalq standartlarının konsepsiyası və bu hesabatın beynəlxalq formalarının quruluşu- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -50-63 Fəsil III.Mənfəətdən istifadənin və maliyyə nəticələrinin təhlili 3.1.Mənfəət və zərərin təhlilinin əhəmiyyəti və informasiya mənbələri- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 64-66 3.2.Mənfəətin formalaşmasının, bölüşdürülməsinin və istifadəsinin təhlili və metodikası- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 66-72 3.3.Müəssisənin maliyyə sabitliyi və mənfəətindən istifadəninin maliyyə vəziyyətinə təsiri- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -73-78 N Ə T İ C Ə v ə T Ə K L İ F L Ə R- - - - - - - - - - - - - - - - - - - -79-81 Ə D Ə B İ Y Y A T S İ Y A H I S I - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -82-83 İ Ş İ N Ü M U M İ X A R A K T E R İ S T İ K A S I Mövzunun aktuallığı. Müəssisə və təşkilatlarda idarəetmənin əsas məqsədi ölkə iqtisadiyyatının bazar münasibətləri şəraitində investorların, sahibkarların, təsisçilərin mal-mülkiyyətini artıraraq maksimum mənfəət qazanmaqdır. Təsərrüfat subyektlərinin fəaliyyəti rentabellik və mənfəət göstəricilərinə görə qiymətləndirilir. Rentabellik və mənfəət göstəriciləri müəssisə üçün material, əmək, maliyyə və istehsal vəsaitlərindən istifadənin, kommersiya, təchizat və istehsal fəaliyyətinin, əməyin təşkili növlərinin, kapitalın yerləşdirilməsi və tərkibi, idarəetmənin faydalılığını ifadə edir. Təşkilat üçün mənfəət xüsusi vəsaitinin artırılmasını təmin edən əsas mənbədir. Təsərrüfat subyektləri mənfəətlə fəaliyyət göstərən zaman istehsalatında innovativ texnologiyaların tətbiqi, istehsal sferasını genişləndirmək, müasir istehsal mexanizmləri almaq, istehsal edilən məhsul çeşidlərini modernləşdirmək, məhsul çeşidlərinin bazarın tələbinə müvafiq olaraq dəbə uyğunlaşdırılmasını təmin etmək, istehsal istiqamətlərinin likvidliyini təmin etmək, istehsalın strukturunu qısa zaman çərçivəsində dəyişdirmək, ixrac məqsədi ilə beynəlxalq standartlara uyğun məhsul istehsal edilməsi imkanları çox olur. Mənfəətlə işləyən təsərrüfat subyektlərinə rezident və qeyri-rezident investorlar investisiya qoyulmasına daha maraqlı olur. Mənfəətlə işləyən təşkilatlar Azərbaycan Respublikasının Vergilər Məcəlləsinə və müvafiq qanunvericiliyinə uyğun olaraq gəlirlərdən vergi, mənfəətdən vergi, torpaq vergisi, əmlak vergisi, əlavə dəyər vergisi, yol vergisi, aksiz vergisi və sairə büdcə qarşısında olan öhdəliklərini tam və vaxtında yerinə yetirmək üçün lazımi qədər vəsaitləri olur. Burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki, büdcə gəlirlərinin formalaşmasında mənfəət göstəricisi əsas ünsürlərdən biridir. Mənfəətlə fəaliyyət göstərən təşkilatlarda stimullaşdırma planlarını həyata keçirtmək, işçilərinin sosial şəraitini yaxşılaşdırmaq və əməyin ödənilməsinə daha çox vəsait yönəltmək, malsatanlara, iş vəxidmətlər görən təşkilatlara, büdcə, kredidor borclarını vaxtında qaytarmaq, istehsal itkilərinə, iqtisadi sanksiyalar ,cərimələr üzrə xərclərə yol verməmək imkanları böyük olur. Təsərrüfat subyektlərinin mənfəətlə fəaliyyət göstərməsi və mənfəətin mütəmadi artırılması işçilərinin, malsatanların və malalanların, dividend alan təsisçilərin, digər təşkilatların, investorların, maraqlarını təmin edən təşkilati, iqtisadi problemlərdəndir. Mənfəətlə çalışan təsərrüfat subyektlərinin istehsal xərcləri ilə əlaqədar borcların və digər öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilə bağlı çətinliyi olmamalıdır. Amma ölkəmizdə mənfəətlə fəaliyyət göstərən cari öhdəlilərini yerinə yetirə bilməyən bilməyən, ödəniş vaxtı ötmüş borcları olan, kreditorların tələbi ilə təşkilata xidmət göstərən bank tərəfindən sorğusuzşəkildə valyuta hesabından köçürülən tədiyyə öhdəlikləri üzrə borcları olan təşkilatlar çoxdur. Azərbayca Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin təqdim etdiyi göstəricilərə əsasən 2015-ci ilin yekununa ölkənin ərazisində fəaliyyətdə olan təsərrüfat subyektlərininqarşılıqlı heçablaşmalar üzrə borcları 35585.1 mln manat təşkil etmişdir. Amma belə müəəsisələrin mənfəətləri isə 2015-ci il üçün 16713.8 mln manat olmuşdur. 2010-cu ildən başlayaraq ölkənin təsərrüfat subyektlərində mənfəətlə fəaliyyət göstərən təsərrüfat subyektlərinin sayı, rentabellik səviyyələrinin və mənfəət göstəricilərinin artmasından asılı olmayaraq vaxtı keçmiş öhdəliklərinin məbləğləri qarşılıqlı hesablaşmalarda əvvəlki illərə görə nəzərə çarpacaq dərəcədə çoxalmışdır. Tədqiqatın məqsəd və vəzifələri. Bazar münasibətləri şəraitində maliyyə nəticələrinin uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflər hazırlamasını magistr dissertasiyasının əsas məqsədi demək olar. Bu səbəblə də bu yazı işinin qarşısında birbaşa aşağıda sadalanan vəzifələr durur: -maliyyə nəticələri kimi mənfəət və zərərin mahiyyəti və vəzifələrini tədqiq etmək və açıqlamaq; - gəlir və xərclərin təsnifləşdirilməsi və inflyasiya şəraitində qiymətləndirilməsi - maliyyə nəticələrinin uçotu və təhlilinin metodologiyasının ümumi əsaslarını formalaşdırmaq və onların göstəriciləri sistemini öyrənmək; - bazar münasibətləri şəraitində maliyyə nəticələrinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasının təkmilləşdirilməsi yollarını əsaslandırmaq və təhlilini həyata keçirmək; - bazar münasibətləri şəraitində mənfəətin formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsinin təşkili mexanizmini öyrənmək və gələcəkdə daha da təkmilləşdirilməsi üzrə təkliflər vermək. Tədqiqatın predmeti və ümumi metodologiyası. Maliyyə nəticələrinin uçotu və təhlilinin metodik, praktik və nəzəri məsələlərini tədqiq etmək və müasir dövrdə tətbiq olunan beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılmasının perspektiv cəhətlərinin araşdırılması tədqiqatın predmeti kimi anlaşılır. Azərbaycan Respublikasının qanunları, Azərbaycan Respublikasının Prezidentinin fərman və sərəncamları, Nazirlər Kabinetinin qərar və sərəncamları, Vergilər Nazirliyinin, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinin, Maliyyə Nazirliyinin normativ-hüquqi sənədləri, bazar münasibətləri şəraitində müəssisə və təşkilatlarda mənfəətin formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsinin uçotu üçün tətbiq olunan maliyyə alətləri aparılan bu tədqiqatın metodoloji və nəzəri bazasını təşkil edir. Bu əlyazmada maliyyə nəticələrinin göstəricilərinin formalaşması və onun beynəlxalq standartlara uyğunluğunun təmin edilməsi, maliyyə nəticələrinin funksiyaları və mahiyyətinin araşdırılması üzrə mövcud iqtisadi ədəbiyyatdan, maliyyə nəticləri haqda hesabatı tənzimləyən materiallardan və sairə mənbələrdən istifadə olunmuşdur. Bu işdə tədqiqatın aparılmasında iqtisadi təhlilin müxtəlif fəndləri, təhlilin mücərrəd məntiqi metodu, xüsusilə monoqrafiq müqayisə, qrafik təsvir və sairə üsullardan istifadə olunmuşdur. Elmi yenilik. Bu əlyazmada mənfəətin formalaşmasının, həmçinin, mal və əmtəələrin satışından, əsas vəsait obyektlərin satışından alınan və sair satışdan əldə olunan mənfəətin formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsi, mühasibat uçotunda qeydə alınması və hesabatlarda göstərilməsi elmi tərəfdən araşdırılmış və beynəlxalq mühasibat uçotu standartlarına uyğun olaraq şərh olunmuşdur. Təcrübəvi əhəmiyyət. Tətbiqi elmlər sırasına “Mühasibat uçotu və audit” elmi aiddir və buna görədə mənfəətin faktiki real göstəricisinin hesablanması, uçotda və hesabatlarda göstərilməsinə dair tədqiqatın nəticələrinin müəssisə və təşkilatlarında tətbiqi idarəetmə qərarlarının hazırlanmasında və tam dəqiq və real informasiyaların əldə edilməsində öz əhəmiyyətini göstərəcəkdir. Müəssisə və təşkilatlarda təhlilin nəticələrinin tətbiqi onların ödəniş qabiliyyətinin və maliyyə ümumi vəziyyətinin yaxşılaşdırılmasında xüsusi əhəmiyyət göstərəcəkdir. Uçotun yeni obyektlərinin yaranması və iqisadiyyatın inkişafı ilə bağlı olaraq maliyyə nəticələrinin formalaşdırılmasının prinsip baxımından müasir sxemi verilmişdir və bunun əsasında maliyyə nəticələrinin formalaşmasının uçotu metodutəşkilatın fəaliyyət istiqamətləri üzrə hazırlanmışdır. Tədqiqat obyektinin materialları əsasında bu əlyazmada balansın strukturunun, mənfəət səviyyəsinin, dinamikasının tam təhlili aparılmışdır. Bu işdə bazar münasibətləri şəraitində təşkilatın xalis mənfəətinin formalaşması, bölüşdürülməsi və istifadəsinin təhlilinə aid metodik yanaşma hazır edilmişdir və bu metodikaya qiymət verilmişdir. Bu göstərilən metodik yanaşma təşkilatın maliyyə nəticələri barəsində hesabat mənbələrinin, informasiyalarının təkmilləşdirilməsinə şərait yaradır və bu hesabat formasının təkmiləşdirilməsi üçün işdə müəyyən təkliflər də var. İşin praktik əhəmiyyəti. Nəzəri cəhətdən maliyyə nəticələrinin beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması, təhlili və uçotu üçün formalaşdırılan və hazırlanılan praktiki və nəzəri tövsiyyələr uçot mexanizminin təkmilləşdirilməsinin və təşkilatda mənfəətin formalaşması əsasını qoya bilər. Bu dissertasiya işində verilən təklif və nəticələr mənfəətin uçotunun təkmilləşdirilməsində uçot və təhlil belə bir iqtisadi mexanizmin ünsürü olduqca mühüm istiqamət sayılır. Maliyyə nəticələrinin uçotunun beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırılması üçün göstərilən təkliflər müvafiq olaraq direktivaların verilməsində də istifadə edilə bilər. Bu əlyazmanın sonunda aparılan araşdırmalara əsasən nəticə və təkliflər göstərilmişdir. İşin quruluşu və həcmi. Bu dissertasiya yazısı giriş, üç fəsil, istifadə olunmuş ədəbiyyat siyahısı, nəticə və təkliflərdən ibarət olmaqla 86 səhifədir. Fəsil I. Maliyyə nəticələrinin uçotu və xüsusiyyətləri 1.1. Maliyyə nəticələri, onun tərkibi, uçotunun vəzifələri və uçotunun aparılması formaları Maliyyə nəticələrinin əsas göstəriciləri kimi idarə, müəssisə və təşkilatların fəaliyyətini ifadə edən göstəricilər rentabellik və mənfəətdir. Bu göstəricilər müəssisə, idarə və təşkilatların fəaliyyətlərinin səmərəliliyini ifadə edən universal, yekun göstəricilərdir. Mənfəət göstəricilərinə təsir göstərən əsas amillər kimi məhsul istehsalı, satış və məsrəfləri göstərmək olar. Sadalanan bu amillər bir-biri ilə sıx əlaqədə olmaqla, bir-birilərini tam şəkildə tamamlayırlar. Geniş təkrar istehsalı əsas amil kimi götürərək, müəssisənin mənfəət əldə etməsini göstərmək olar. Müəyyən iqtisadi subyekt öz mənfəətli fəaliyyətinin nəticəsində həmin dövrdə məhsulun istehsalı və hazırlanması xərclərini ödəməklə yanaşı, müəyyən miqdarda gəlir olaraq maliyyə vəsaiti qazanmış olur. Bu cür fəaliyyətdə olan təşkilat və müəssisələr istehsalatını genişləndirmək məqsədilə investisiya qoyuluşları üçün maliyyə mənbələri yaradır. Dövlət büdcəsinə daxil olmalardan biri kimi müəssisə və təşkilatların mənffəti göstərilir. Dövlət büdcəsinin gəliri 2015-ci ildə 17498 mln manat təşkil etmişdir. Bunun 2211.1 mln manatını hüquqi şəxslərin mənfəət vergisi olmuşdur bu da təxminən ümumi büdcə gəlirinin 12.6%-ni təşkil edir. Buradan belə nəticəyə gəlirik ki, bu kimi iqtisadi subyeklərin iqtisadi fəaliyyətindən qazandığı mənfəət tək özünün təşkilati məsələlərinin həllinə yönəlməmişdir, yəni ölkənin büdcəsinin daxilolma mənbələrindən birini təşkil etməklə, ölkənin sosial, iqtisadi inkişafını təmin edir. Bu səbəbdən də maliyyə-auditorları mənfəətin ifadə olunduğu göstəriciləri tam, dəqiq şəkildə araşdırılmasını təmin edərək, məsələyə lazımi aspektdən yanaşmalıdır. Təşkilat və müəssisələrin səmərəli şəkildə idarə olunması şərtlərindən biri mənfəətli fəaliyyətdir. Buna görə də maliyyə auditoru müəssisənin maliyyə nəticələrinin əsas göstəriciləri kimi rentabellik və mənfəət göstəricilərindən başlamalıdır. Rentabellik və mənfəət göstəriciləri geniş və çoxşaxəli olduqları üçün onlara sadə şəkildə ifadə edilən göstərici kimi yanaşmaq məqsədə uyğun olmazdı. Bu göstəricilərin qiymətləndirilməsi və təhlili zamanı sistemli yanaşma tələb edilir. Auditor bu prosesə başlamazdan əvvəl yoxlayacağı iqtisadi subyektin mənfəəti və onun yaranma mənbələri haqqında lazımi qədər məlumatlara sahib olmalıdır. Mənfəəti sadə şəkildə ifadə etsək məhsulun satışından əldə edilən gəlirlə, onun istehsalatına sərf olunan xərclər arasındakı fərqdir, amma onun bir neçə forması kimi xalis mənfəəti, balans mənfəətini və vergiyə cəlb olunan mənfəəti göstərmək olar. Balans mənfəəti iqtisadi subyektin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticəsi olaraq yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həyata keçirilməsindən və satışdan kənar gəlirlərdən əldə edilən mənfəətdir. Balans mənfəətindən qiymətli kağızların dövriyyəsi üzrə və daşınmaz əmlak üçün büdcəyə ayırmalrının həcmi çıxıldıqdan sonra qalan maliyyə vəsaiti vergiyə cəlb olunan mənfəətdir. Dövlət büdcəsinə və digər öhdəliklər üzrə mənfəətdən çıxılmış ayırmalardan sonra müəssisənin ixtiyarında qalan mənfəət miqdarı xalis mənffət sayılır.Yaranma mənbələrinə görə mənfəətin 3 növü vardır: a)Yerinə yetirilən iş və xidmətlərdən əldə edilən mənfəət b)Aktivlərin və sair qiymətlilərin satışından əldə edilən gəlirlər üzrə mənfəət c)Satışdankənar maliyyə nəticələri üzrə mənfəət Auditor bu mənbələrin müəyyən bir amillərin təsiri ilə dəyişə biləcəyi faktoru nəzərə almalıdır. Məs., yerinə yetirilən iş və xidmətlər, məhsul istehsalı satışından əldə edilən mənfəət məhsulun istehsalının həcminin, çeşidinin, qiymətlərinin, istehsal xərclərinin təsiri altında dəyişə bilər. Məhsul istehsalının, bitməmiş istehsalın qalığının cari dövrə keçəcək miqdarının dəyişməsi, ödənilməmiş və yüklənmiş əmtəə qalığı, məhsul istehsalında uyğunluğun pozulması da həmçinin satışın həcminə təsir göstərə bilər. Əmtəənin qiymətinə məxsus müəyyən amillər vardır ki, bunlar dolayı yolla iqtisadi subyektin mənfəətinə təsir göstərə bilər. İqtisadi subyektin aktivlərinin və material qiymətlilərinin satışından qazanılan gəlirlərdən mənfəəti hesablamaq olar və bu mənfəətin növü sair mənfəət kimi adlandırılır. Bazarda tələb və təklifin dəyişməsi, xarici və ya milli valyutanın inflyasiya uğraması, məhsulun keyfiyyəti də mənfəətin həcminə təsir göstərə bilər. Auditor nəzərə almalıdır ki, müəssisə və təşkilatlar məhsulun istehsalı və satışından başqa gözlənilməyən vəziyyətlər üçün maliyyə böhranından çıxış yolu kimi aktivlərini və material qiymətlilərini realizə edə bilər. Bu mənfəətin yaranması maliyyə böhranlarından çıxış yollarının tapılması, yeni investisiya qoyuluşları ilə bağlı olur. Müştərək formada fəaliyyət göstərən müəssisə və təşkilatların özlərinə məxsus hissələrin satması, daşınan və daşınmaz əmlaklarının icarəyə vermə hüquqları vardır və bunları auditor nəzərə almalıdır. Bu göstərilən təsərrüfat fəaliyyətlərindən əldə edilən gəlirlər satışdan kənar gəlirlərin mənbəyi hesabedilir. Bundan əlavə vaxtı keçmiş debitor borclarının ləğvindən, öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi ilə bağlı cərimələr, valyuta əməliyyatlarından əldə edilən gəlirlər satışdan kənar mənfəətin mənbəyi sayılır. Əmtəə istehsalatına sərf edilən xərclərdə rentabellik və mənfəət göstəricilərinə təsir edən amillər kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
Müəyyən sintetik göstəricilər vardır ki, onlar auditorun yoxlama və ekspertiza işlərinin tədqiqat obyekti olmalıdır. Məs., mənfəət və onun yaranmasına təsir göstərən məhsul istehsalı, satışı, satışdan əldə edilən gəlir, məhsul istehsalına çəkilən xərclərin də hər biri müxtəlif amillərin təsiri altında dəyişikliyə məruz qalır. Audit yoxlama ekspertizasının predmeti kimi məhsul istehsalı və səmərəliliyinin artırılmasında iqtisadçılar tərəfindən qəbul edilən müəyyən amillər götürülür və bunlar aşağıdakılardır:
Əgər auditor təhlili dəqiq aparılarsa, hər bir ifadə olunan xərc maddələrinə təsir göstərən lazımi qədər hallar üzə çıxarmaq mümkündür. Məs., insan resurlarından istifadəyə təsir edən hallar kimi aşağıdakıları göstərmək olar:
Bu yuxarıda sadalanan amillər birbaşa və yaxud dolayı yolla olsa belə rentabellik və mənfəət göstəricilərinə təsir göstərir. Müəssisə və təşkilatın fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi zamanı aşağıda sadalanan məsələlər maliyyə-auditorunun tədqiqat obyekti olmalıdır:
Təsərrüfat subyektlərinin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətlərinin maliyyə nəticələri kimi mənfəət göstəricisi ilə yanaşı rentabellik də təşkilatın yekun-nəticə göstəricisi hesab edilir. Müəssisə və təşkilatın effektiv fəaliyyətini və onun istifadəsində olan resurslardan məqsədəuyğun şəkildə istifadəsini ifadə edən göstərici rentabellikdir. Xalis mənfəətin və yaxud balans mənfəətinin resurslara olan nisbəti rentabelliyin mövcud səviyyəsini ifadə edir. Rentabellik göstəricindən istifadə etməklə dövriyyə kapitalından, əsas vəsaitlərdən, borc kapitalından hansı səviyyədə istifadə olunmasının qiymətləndirilməsi mümkündür. Təsərrüfat subyektin işgüzar fəaliyyətinin müəyyənləşdirilməsinin ən əsas forması onun hesabat ilində təsərrüfat-maliyyə və istehsal fəaliyyəti nəticəsində əl də etdiyi ma liyyə nəticəsi göstə ricisi kimi zərər və mənfəətlə nəticələnə bilər.“Mühasibat uçotu haq qın da” Azərbaycan Res pub li kası qanununun tələblərinə müvafiq olaraq maliyyə nəticəsi kimi mənfəət və zərər hesabatda uçot maddə lə ri nin qiymətləndirilməsi nə ticələrinin və bütün əmə liyyatlarının nəticəsi kimi müəyyən edilir. Hesabat ilində təsərrüfat subyektin fəaliyyəti ilə əla qə dar olaraq maliyyə nəticəsi kimi mənfəət və zərərin özünə məx sus kapitalın azalma və ya artmanın həcmi kimi mü əy yən edilir. Müəssisənin maliyyə nəticəsi hesabatın əvvəlindən yekununa kimi olan periodu əha tə edir. Özü nə məxsus kapitalın artması təşkilatın təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti nə ticəsində mənfəət və zərərə uyğunlaşaraq dəyişir. Maliyyə uçotu nəticəsi kimi müəyyənləşdirilmiş zərər və mənfəət təşkilatın təsərrüfat-maliyyə fəaliy yə tində aşağıdakı mənbələrdən yaranır:
Bu sadalanan zərər və mənfəətin yekunu təşkilatın özünə məxsus kapitalının azalması və ya artmasını ifadə edir. Təsərrüfat subyektləri hesabat dövrünün tam yekununa əsasən mənfəət və zərəri yəni, ma liyyə nəticəsini müəy yənləşdirir. Balans mənfəəti hesabat dövrü üzrə büdcə ilə hesablaş maların nəticələri nəzərə al maqla müəyyənləşdirilir. 1.2. Gəlir və xərclər haqqında anlayış, onların təsnifatı və inflyasiya zamanı qiymətləndirilməsi Müəssisə və təşkilatın maliyyə nəticələrini ifadə edən mənfəət göstəricisi onun gəlirləri ilə xərcləri arasındakı fərq kimi nəzərə alınır, yəni mənfəəti müəyyən etmək üçün onun gəlirləri və xərcləri haqqında informasiyaya malik olmaq lazımdır. Fəaliyyətdə olan müəssisə və təşkilatın gəlirləri və xərclərinə aid beynəlxalq uçot praktikasına əsasən müəyyən edilmiş standartlar vardır. Bu sahədə beynəlxalaq təcrübəyə istinad etməyimizdə Rusiya Federasiyasının təcrübəsi təqdirə layiqdir. Rusiya Federasiyasının Maliyyə Nazirliyi “Təşkilatın gəlirlərinin” mühasibat uçotu haqqında və “Təşkilatın xərclərinin” mühasibat uçotu haqqında 06.05.1999-cu il tarxli 32№li qaydaları təsdiq etmişdir və bu göstərilən qaydalar müvafiq olaraq beynəlxalq uçot praktikasında qəbul olunmuş standartlara uyğundur. Aktivlərin daxil olması nəticəsində iqtisadi faydanın, təşkilatın kapitalının artmasını təmin edən borcların ödənilməsi, yəni digər müəssisə, təşkilatlar və fiziki şəxslər tərəfindən öhdəliklərinyerinə yetirilməsi beynəlxalq praktikada “Müəssisənin gəlirləri” kimi hesab edilir. Bu qaydalara əsasən digər fiziki və hüquqi şəxslərdən aşağıda göstərilən daxilolmalar müəssisə və təşkilatın gəlirləri hesab edilmir:
Təsərrüfat subyektinin gəlirləri alınma şəraitindən, xarakterindən, təşkilatın fəaliyyət istiqamətindən asılı olaraq adi fəliyyət növlərindən gəlirlər və sair daxil olmalar növlərinə bölünür.Sair daxilolmalara əməliyyat gəlirləri, satışdankənar gəlirlər və fövqəladə gəlirləri aid etmək olar. Məhsul və malların, kənar təşkilatlar üçün görülən iş və xidmətlərin satışından gələn gəlirlər müvafiq qaydalara əsasən adi fəaliyyətdən alınan gəlirlərə daxil edilir. Milli mühasibat uçotu sisteminində bu gəlirdən olan gəlirlər 601№li satış hesabının kreditində uçota alınır. 1yanvar 1995-ci ildən başlayaraq Beynəlxalq maliyyə hesabatları standartlarından istifadə edilən ölkələrdə satışdan gələn gəlirləri uçota almaq üçün 18№li“gəlirlər”, BMHS-dən Azərbaycanda isə bu məqsədlə “Gəlirlər üzrə” kommersiya müəssiaə və təşkilatları üçün 6№liMilli mühasibat uçotu standartlarından istifadə edilir. Pulun qiymətdən düşməsi yəni inflyasiya, qiymətlərin dəyişilməsi, valyuta məzənnəsinin dəyişilməsi iqtisadi subyektin həm gəlirlərinə, həm də real pul gəlirlərinə və mənfəətinə öz təsirini göstərir. BMHS-dən istifadə edən ölkələrdə müxtəlif baş verə biləcək halların mənfəətə, pul gəlirlərinə, son nəticə kimi sahibkarın kapitalına təsirini təyin etmək üçün 7№li standartlardan, 21№li“Valyuta məzənnəsinin dəyişilməsinin təsiri”, 15№li“Qiymətlərin dəyişilməsinin təsirini ifadə edən informasiya” və 30№li“Bankların və oxşar maliyyə institutlarının maliyyə hesabatlarında informasiyaların açıqlanması” adlı standartlardan da istifadə edilir ki, bunlar da sahibkar gəlirlərinin dəqiq təyin edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 7№li “Pul vəsaitlərinin hərəkəti haqqında hesabat”da bizim bizim təcrübəmizdə istifadə olunmayan olmayan “pul ekvivalentləri” terminindən istifadə edilir. Bu gəlirlərə alındığı vaxtdan sonra 3 aydan gecolmadan ödənilən qısamüddətli pul qoyuluşları da aid edilir. Digər ölkələrdə olduğu kimi bizim ölkəmizdə də gəlirlərin daha çox hissəsini pul gəlirləri təşkil edir. BMHS-dən istifadə edən ölkələrdə Milli mühasibat uçotu sistemindən fərqli olaraq “ümumi” və “xalis” pul axını terminlərindən istifadə edilir. “Ümumi” pul axını göstəricisini müəyyən edən zaman isə əvvəllər hesablanan pul axını məbləğinə gəlir vergisi, mənfəətdən vergi və əmlakdan vergi məbləğləri əlavə edilir, “Xalis” pul axınını müəyyən edən zaman ümumi pul axınının hesablanmış divident məbləğləri çıxılır. Bazarın tələbinə uyğun olaraq xarici ölkələrdə inflyasiya ilə əlaqədar olaraq qiymətlərin dəyişilməsi isə 29№li “hiper-inflyasiya iqtisadiyyatı şəraitində maliyyə hesabatı”adlı standartlarda, qiymətlərin dəyişilməsi 15№li standartlarda açıqlanır. Bu amil ayrı-ayrı halların gəlirlərə və mənfəətə təsirini düzgün müəyyən etməyə şərait yaradır. Beynəlxalq praktikada təyin olunmuş qaydaya görə qiymətlərin 3 il ərzində yüz faiz və yuxarı yaxud da ildə iyirmi altı faiz doqquz aydan çox olmamaq şərti ilə artımı hiper-inflyasiya kimi təyin olunur. Valyuta məzənnəsinin diferrensiyasının pul gəlirlərinə təsirini nəzərə alan zaman yalnız xarici ölkə valyutalarının milli valyutaya məzənnəsinin dəyişilməsi hesaba alınır. Rusiya Federasiyasında istifadə olunan 4№li “Pul vəsaitinin hərəkətinə dair hesabat”ı gəlirlərin və xərclərin habelə bu göstəricilərdən istifadə etməklə mənfəət göstəricisinin dəqiq təyin edilməsində mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu hesabatın əhəmiyyəti bundan ibarətdir ki, orada “inflyasiya fəaliyyətindən”, “cari fəaliyyətdən” və “maliyyə fəaliyyətindən” pul xərcləri və pul gəlirləri ayrı-ayrıdıqda göstərilir ki, bu da həmin fəaliyyət sahələrinin rentabelliyini yəni gəlirliyini dəqiq müəyyən etməyə, daha sonra sahibkar kapitalın hansı istiqamətə yönəldilməsinin effektliyini müəyyən etməyə şərait yaradır.İqtisadi subyektin fəaliyyətinin effektliyinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayan mənfəəti düzgün hesablamaq məqsədilə xərclərin və gəlirlərin uçota alınmasında beynəlxalq praktikadan istifadə etmək niyyətilə Azərbaycan Respublikasındada Beynəlxalq Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmək məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının 2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə proqramda 2003-cü ildə “Kassa metodikası vasitəsilə gəlir və xərclərin uçotu” və “Hesablama metodikası vasitəsilə gəlir və xərclərin uçotu”adlı və adlı normativ sənədlərin hazırlanması və ölkənin müəssisə və təşkilatlarında tətbiq edilməsini nəzərdə tutulmuşdur. Həmçinin “Gəlirlərdən çıxılmayan xərclər barəsində təlimat”ın və tətbiqinə dair normativ sənədin hazırlanması da nəzərdə tutulmuşdur və başa çatdırılmışdır. Müəssisə və təşkilatın özünün ixtiralara görə patentləri pul qarşılığında istifadəyə vermək, sənaye nümunələrini vədigər növlərdə intellektual mülkiyyətini digərlərinə satmaq, aktivlərini icarə müqaviləsi əsasında müvəqqəti olaraq ödəniş almaqla başqa müəssisələrə vermək, başqa müəssisələrin nizamnamə kapitallarında iştirak etmək fəaliyyətləri ilə məşğul olan müəssisə və təşkilatlarda saydığımız fəaliyyət növlərindən gələn gəlirlər həm beynəlxalq təcrübədə, həm də Milli qanuvericiliyə əsasən satışdan gələn gəlirlər kimi qəbul edilir. Beynəlxalq təcrübədə əməliyyat xərclərinə və gəlirlərinə aşağıdakılar daxiledilir:
Bu gün digər müəssisələrdə iştirakına görə gəlirlərin ifadə etdirilməsinin, 1) pul vəsaitinin faktiki daxil olmasına görə və 2)gəlirlərin qabaqcadan hesablanması və hesablarda qeydlərin edilməsinə görə variantlarından istifadə edilir. Birinci variantda pul vəsaiti daxil olduqca 221№, 222№, 223№, 224№, 225№li hesabların debetinə və 801№li hesabın kreditinə yazılır. İkinci variantda gəlirlərin hesablanması üçün müvafiq olaraq aşağıda göstərilən şəkildə mühasibat qeydləri aparmaqla rəsmiyyətləşdirilir: 432№li hesabın debeti“Törəmə və yaxud asılı təşkilatlarla uzunmüddətli kreditor borcları” hesabı; 538№li hesabın debeti “Digər qısamüddətli kreditor borcları” hesabı. Bunu digər müəssisələrin nizamnamə kapitalına dividend məbləğləri, əmanətlərdən gəlir və icarə haqları üçün olması kimi izahını vermək olar; 801 №li hesabın krediti “Ümumi mənfəət və ya zərər”. Ödənilən pul vəsaitinə görə hesablanmış və tutulan faiz miqdarları eyni formada uçota alınır. Satışdan kənar xərclər və gəlirlər aşağıdakılardır:
olunan keçmiş illərin zərərləri;
Bu saydığımız bütün cərimə, müxtəlif dəbbələmə, pensiya və iqtisadi sanksiyalar üzrə məbləğlər ödənildikdə 80№li “Mənfəət və zərərlər” hesabının debetində və pul vəsaitini uçota alan hesabların kreditində, digər müəssisələrdən və fiziki şəxslərdən alındıqda isəpul vəsaitini uçota alan hesabların debetində və 80№li hesabın kreditində əks etdirilir. Təşkilatın gəlirlərinə, xərclərinə və mənfəətinə təsir göstərən amillərdən biri kimi vaxtı keçmiş kreditor və debitor borclarıdır. Vaxtı keçmiş debitor borclar bu məqsəd üçün beynəlxalq təcrübəyə əsaslanaraq əvvəlcədən yaradılan ehtiyat hesabına silinir. Bu məqsəd üçün Milli hesablar planında 184№li hesabın birinci “subhesablı ssudalar üzrə ehtiyatlar” subhesabı nəzərdə tutulmuşdur. Amma ölkənin dövlət və qeyri-dövlət müəssisə və təşkilatlarında ödəmə vaxtı keçmiş, şübhəli, ümidsiz borcları silmək üçün ehtiyat yaradılmır və bu barədə təlimat mövcud deyil. Bununla belə qarşılıqlı hesablaşmalarda ödəniş vaxtı keçmiş borclar çoxdur və ildən ilə artmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının “Mühasibat uçotu haqqında” qanununun 22.5-ci maddəsinə əsasən “İddia müddəti keçmiş debitor borcları, alınması mümkün olmayan digər ümidsiz borclar müəssisə rəhbərinin qərarı ilə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə silinir”. Debitor borcları müəssisənin reallaşdırılmamış gəlirlərdir və digər müəssisə və təşkilatların dövriyyəsində olan xüsusi kapitaldır. Bu səbəbdən təsərrüfat subyektinin mənfəəti, həmçinin gəlirləri azalır və başqa tərəfdən də müəssisənin imicinin aşağı düşməsinə səbəb olur. Lakin çox hallarda kommersiya təşkilatları rəhbərləri müddəti keçmiş, alınması mümkün olmayan ümidsiz borcların silinməsi barədə qərarları qəbul etmirlər.Mühasibat uçotu haqqında qanunun 22.6-cı maddəsinə əsasən İddia müddəti ötmüş deponent və kreditor ssuda məbləğləri dövlətin büdcəsinə köçürülür. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının İdarə Heyətinin 21.05.1997-ci il tarixli qərarına əsasən təsdiq edilmiş “Nəğdsiz hesablaşmaların aparılması qaydaları barədə təlimat”ına əsasən büdcəyə olan borc ödənişləri təsərrüfat subyektinin hesablaşma hesabına vəsait daxil olduğu kimi qeyd-şərtsiz hesabından silinir və bu səbəbdən təsərrüfat subyektinin həm xüsusi kapitalı və həm də valyuta gəliri azalır. İzahı verilənlərdən belə məlum olur ki, ödəniş vaxtı keçmiş, tutulması mümkün olmayan, ümidsiz kreditor və debitor boclarının silinməsi nə borcu ödəyə bilməyən tədiyyəsi təşkilat üçün, nə də debitor borcu ala bilməyən təşkilat üçün xeyirli deyildir. Buna görə də ölkədə müəssisə və təşkilatların borclarının ödənilməsi müəddətlərinin tərəflərin razılığı ilə uzadılması praktikası geniş yayılmışdır. Hal-hazırda bir sıra təşkilatlarda ödəniş müddəti on illərlə uzadılmış kreditor və debitor borclar çoxdur və bu borcların ödənilməsi ehtimalı da çox azdır. Çünki bir sıra təsərrüfat subyektlərinin vaxtı keçmiş borcları onların mənfəətindən dəfələrlə çoxdur və bu növdən olan borclar təsərrüfat subyektlərinin gəlirlərinin və mənfəətin azalmasına səbəb olur. Bu axır zamanlarda “fövqəladə gəlirlər” termininə iqtisadi ədəbiyyatlarda, mühasibat uçotu və iqtisadi təhlil elmlərinə dair ədəbiyyatlarda tez-tez rast gəlirik. Bu növ gəlirlərə təsərrüfat fəaliyyətinin fövqəladə vəziyyətlərinin yəni, təbii fəlakətlər, su daşqını, milliləşdirmə, qəza hadisələri, yanğın və s. nəticəsi kimi hesaba alınan gəlirlər daxil edilir. Məs., sığorta ödəmələri, bərpa və yaxud gələcəkdə istifadə etmək mümkün olmayan aktivlərin silinməsindən alınan materialların dəyəri və s. Fövqəladə gəlirlər mühasibat uçotunda mənfəət kimi uçota alınır və əmlakı uçota alan hesabların debetində, 80№li“Mənfəət və zərərlər” hesabının kreditində yazılır. Hesabat dövründə praktikaya əsasən müəssisə və təşkilata daxil olan gələcək dövrlərin gəlirləri olur və 542№li “gələcək dövrlərin gəlirləri” hesabında uçota alınır. Bu növdən olan gəlirlər müəssisənin hesabat dövrünün mənfətinə dair göstəricini müəyyənedən vaxt hesaba alınmır, çünki gəlirlər kimi hesaba alınır.Həmin hesabat dövrü vaxtı çatanda 83№li hesabdan 46№li hesaba silinir və daha sonradan 83№li hesabdan 80№li hesabın kreditinə silinir. “Mühasibat uçotu və maliyyə hesabatlarının beynəlxalq standartları”terminindən iqtisadi ədəbiyyatlarda istifadə edilir və burdan belə nəticəyə gəlmək olar ki,hər bir ölkənin uçotun ümumi prinsiplərinə əsaslanan özünə məxsus uçot sistemi vardır. İnternational Accounting standards-İAS adlı sənəddə yəni,“Beynəlxalq uçot Standartları” vahid adı ilə formalaşan sənəddə mühasibat hesabatı və uçotunda ümumi prinsipləri öz əksini tapmışdır. ”Beynəlxalq Maliyyə hesabatı standartları” terminindən iqtisadi ədəbiyyatlarda bu yuxarıda adı çəkilən terminin tərcüməsi kimi qəbul edilərək, istifadə olunur. Dünyada bu gün fəaliyyətdə olan iqtisadi təşkilatlara misal olaraq, “Avropa İqtisadiƏməkdaşlıq təşkilatı”, 1973-cü ildə əsasə qoyulan “Beynəlxalq Maliyyə Hesabatı Standartları Komitəsi”–i göstərmək olar. “Mənfəət” göstəricisinin vahid qaydada formalaşmasını və qarşılıqlı əlaqədə olan ölkələrdə vahid göstəricilər sistemindən istifadənin zəruri edən səbəb uçot və hesabat sisteminin inteqrasiyasıdır. Mənfəətin vahid formada uçota alınmasını və hesabatlarda göstərilməsini təmin etmək məqsədi ilə bir1 yanvar 1995-ci il tarixdən qüvvədə olan 8№li“Uçot siyasəti,ilkin hesabatda səhvlər və dəyişikliklər” adlı benəylxalq standart və buna müvafiq olaraq müəssisələr üçün 11№li “Uçot siyasəti, uçot qiymətlərində səhvlər və dəyişikliklər üzrə” milli mühasibat uçotu standartı hazırlandı. Hər bir müəssisə və təşkilatın mənfəətinin formalaşmasında özünə sərfəli üsullardan, missal olaraq, aktivlərin qiymətləndirilməsi, amortizasiyanınhesablanmasıvə digər üsullarından istifadə etməklə xalis mənfəəti, büdcəyə çatmalı olan, təsisçilərə çatmalı olan xalis mənfəəti vəmənfəəti qanun çərçivəsində tənzimləmək səlahiyyəti verilir ki, bu da “Uçot siyasətində dəyişikliklər” ifadəsinin izahı kimi verilir. Mənfəətin və onun ayrı-ayrı növlərinin formalaşmasının tənzimlənməsini təmin edən normativ sənədlər milli mühasibat uçotu və hesabatı sistemində yoxdur və məqsədlə istinad etdiyimiz istinad etdiyimiz Rusiya Federasiyasının Maliyyə Nazirliyinin 13.01.2000-ci il tarixli, 4№li əmri ilə təsdiq olunmuş “Müəssisənin mühasibat hesabatı formaları barəsində” əsasnamə və altı iyul 1999-cu il tarixli 43NQ-Iİ əmri ilə təsdiq olunmuş “Müəssisənin Mühasibat Hesabatı” adlı mühasibat uçotu üzrə qaydalar diqqətə layiqdir, həmin normativ sənədlərə əsasən mənfəət göstəriciləri və onların formalaşması qaydası aşağıda göstərilən kimidir: Yüklə 0,9 Mb. Dostları ilə paylaş:
|