AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
AZƏRBAYCAN TARİXİ
XIX – XXI əsrin əvvəli
Ali məktəblər üçün mühazirələr kursu
Azərbaycan Respublikası Təhsil
Nazirliyinin 29.06.2009-cu il tarixli
805 saylı əmri ilə təsdiq edilmişdir.
BAKI
«Bakı Universiteti» nəşriyyatı
2010
MÜNDƏRİCAT
I. Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını isgal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
(prof. S.S.Əliyarlı; t.e.d. K.K.Şükürov) ..............................5
II. Şimali Azərbaycan XIX əsrin 40-70-ci illərində
1) 40-cı illərin islahatları və onların mahiyyəti
2) Burjua islahatlarının hazırlanması və keçirilməsi.......
(t.e.d. L.L.Həsənova; dos. F.M.Əliyeva) .............................81
III. Şimali Azərbaycan XIX əsrin 70-ci illəri –
XX əsrin əvvəllərində
(prof. E.B Muradəliyeva; dos.B.O.Əziz) .............................121
IV. Şimali Azərbaycan1905-1914-cü illində
(b/m. L.A.Əliyeva; dos. Ç.S.Rüstəmova) ..........................152
V. XX əsrin əvvəllərində (1900-1918-ci illər)
Şimali Azərbaycanın iqtisadi inkişafı
(dos. M.Q.Abdullayev) .......................................................178
VI. Cənubi Azərbaycan 1828-1914-cü illərdə
(K.T.Nəcəfova) ...................................................................195
VII. Azərbaycan Birinci Dünya müharibəsi illərində
(Ə.Ə.Şahverdiyev; b/m.V.R.Nəbiyev).................................221
ВЫЫЫ.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918 – 1920)
(dos. A.Z.İbrahimova)..........................................................248
3
IX. Azərbaycan 20-30-cu illərdə
(prof. F.F.İbrahimli; dos. B.O.Əziz) ...................................279
X. Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsi dövründə
(dos. N.Z.Məmmədov).........................................................325
XI. Şimali Azərbaycan İkinci Dünya müharibəsindən
sonrakı dövrdə (1946-1960-ci illərdə)
(prof. İ.X.Zeynalov; dos. X.R.Səfərova)..............................368
XII. Azərbaycan SSR XX yüzilliyin 70-80-ci illərində
(prof. İ.X.Zeynalov; dos. X.M.Abbasova)...........................418
XIII. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının
yaranması, onun daxili və xarici siyasəti
(dos. A.Ə.Rzayev; dos. N.Z.Məmmədov;
dos. R.G.Həsənov; b/m.V.R.Nəbiyev)................................462
XIV. Cənubi Azərbaycan 1917-ci il – XXI əsrin
əvvəllərində
(b/m S.A.İsmayılova)...........................................................525
4
Rusiyanın Şimali Azərbaycan xanlıqlarını işğal etməsi.
Xanlıq dövrünün sonu
5
prof. S.S.Əliyarlı
t.e.d. K.K.Şükürov
I. RUSİYANIN ŞİMALİ AZƏRBAYCAN
XANLIQLARINI İSGAL ETMƏSİ.
XANLIQ DÖVRÜNÜN SONU
1.
XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında Azərbay-
canın iç durumu
2.
Azərbaycan beynəlxalq münasibətlərdə
3.
Rusiya işğalının başlanması Baş komandan general Sisianov
4.
1804-813-cü illər Rusiya-İran savaşı. Quzey Azərbaycan
xanlıqları uğrunda
mübarizənin yeni dönümü
5.
Xanlıq dövrünün sonuna doğru
6.
1826-1828-ci illər Rusiya-İran savaşı. Türkmənçay müqaviləsi
1. XVIII yüzilin sonu – XIX yüzilin başlanğıcında
Azərbaycanın iç durumu
Qacarın öldürülməsindən sonra olanlar. Məhəmməd
şah Qacarın qətlindən sonra sıyası durum dəyışdı. Qnun ilk
nəticələri özünu Qarabağın mərkəzi Şuşada göstərdi. Bakı və
Gəncə xanları həbsxanadan çıxaraq öz xanlıqlarına qayıtdılar.
Qarabağda isə İbrahim xanın qardaşı oğlu "batmanqılınc"
Məhəmməd bəy hakimiyyəti ələ keçirdi. Mirzə Camal yazır:
"(Xan) bir para maneələrə görə Qarabağa gedə bilməyib, üç ay
Balakəndə qaldı, hamı,
xüsusilə Gürcüstan valisi, Gəncə hakimi
Cavad xan və Şirvanlı Mustafa xan töhfələr, hədiyyələr
göndərib, onunla müttəfiqlik arzusunda olduqlarını bildirdilər...
Məhəmməd bəy isə mərhum İbrahim xan gələnə qədər Qarabağ
vilayətində hökumət işlərilə məşğul idi.
... Məhəmməd bəyin şeytana uyub müxalifət göstərməsi
və özündən başqasını tanımaq istəməməsinin qarşısını almaq
I mühazirə
6
üçün xan Qarabağa hərəkət etməzdən əvvəl, o zaman
Mehdiqulu ağa adlanan Mehdiqulu xanı Qarabağ bəylərinin bir
neçə övladı ilə oraya göndərdi.
Məhəmməd bəy Mehdiqulu xanın bəyzadələrlə Qarabağa
gəlişindən sonra səmimiyyətdən, düzlükdən və İbrahim xanın
itaətindən çıxmayacağından danışırdısa da, ürəyində
hakimiyyət həvəsinə düşmüşdü.... Bu xəbər Kür qırağında
…İbrahim xana çatdıqda övladlarının ən böyüyü …Məhəm-
mədhəsən ağanı beş yüz nəfər
ləzgi qoşunu və Qarabağ sər-
kərdələri ilə təcili olaraq yola saldı". İşin belə olduğunu görən
Məhəmməd bəy müxalifət etmək flkri ilə Qarabağ ellərini Araz
çayı yaxınlığına köçürmək istəyirdi. Lakin Məhəmmədhəsən
ağa onun yerləşdiyi Kirs dağındakı qalaya yaxınlaşdıqda
camaat ağanın tərəfinə keçdi.
İbrahim xan yaxın adamları ilə Şuşaya qayıtdı, Mə-
həmməd bəy isə şəkili Məhəmmədhəsən xan ilə yaxınlaşmağa
başladı. Lakin Məhəmmədhəsən xan xəyanətə əl ataraq onu
tutdu və qan düşməni olan Mustafa xana verdi. Mustafa xan
onu öldürdü, xanlar arasındakı ziddlyyətlər yenldən
kəskinləşdi.
Ağa Məhəmməd şahın ölümündən sonra onun taxta çıxan
varisi Baba-xan (Fətəli şah – Red.)
öz hakimiyyətini
möhkəmləndirmək yolunda başı qarışdığından sələfinin savaş-
larını davam etdirə bilrmədi». Bu sakitlik xanlar arasında
çəkişmələrin qızışması üçün şərait yaratdı.
Ara savaşlarının qızışması. Xanlıqlar arasında çəkişmə
və duşmənçilik doğuran məsələlər bütün çılpaqlığı ilə üzə çıxdı.
Şirvan xanı Mustafa xan şəkili Səlim xanı oradan qovduğu və
onun qardaşı kor Məhəmmədhəsən xanı hakimiyyətə gətirdiyi
üçün Qarabağ xanlığı ilə düşmənçilik edirdi. Məhəmmədhəsən
xan və Cavad xan da İbrahim xanla düşmən idilər.
Bakı xanlığında Hüseynqulu xan və II Mirzə Məhəmməd
xan arasında çəkişmə gedirdi. Abbasqulu Ağa yazır: "Mirzə
