Ermяni вandallарынын
йох етдиyи
Иряван
МяСЪИДЛярИ
Azәrbaycan Respublikasının Prezidenti
yanında Qeyri-Hökumәt Tәşkilatlarına
Dövlәt Dәstәyi Şurası
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası
Tarix İnstitutu Elmi Şurasının qərarı ilə çap olunur
İdeya müəllifi,
layihənin rəhbəri,
ön sözün müəllifi və
elmi redaktor:
Yaqub Mahmudov
Əməkdar elm xadimi,
AMEA-nın müxbir üzvü,
Dövlət Mükafatı Laureatı
Rəyçi:
Güntəkin Nəcəfli
tarix üzrə fəlsəfə doktoru
Texniki redaktor:
Mehri Xanbabayeva
riyaziyyat üzrə fəlsəfə doktoru
Nazim Mustafa.
İrəvan xanlığı: Erməni vandallarının yox etdiyi İrəvan məscidləri.
ISBN 978-9952-8268-4-5
Bakı, Azərbaycan Tarixçiləri İctimai Birliyi, 201 . - 4 s.
© AMEA A.A.Bakıxanov adına Tarix İnstitutu,
6
2016
4
Bilirsiniz ki,
alimlərimiz mənim təşəbbüsümlə
İrəvan xanlığı haqqında böyük
elmi əsər yaratmışlar. Bunun çox böyük
əhəmiyyəti vardır. Ancaq bu əsər daha çox
faktoloji və elmi məsələləri əks etdirir.
Hesab edirəm ki, daha geniş
auditoriyaya çatdırmaq üçün
kiçik həcmli broşürlər də buraxılmalıdır.
İLHAM ƏLİYEV
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti
Azәrbaycanın diplomatik xidmәt
orqanları rәhbәrlәrinin beşinci
müşavirәsindәki nitqindәn.
7 iyul 2014-cü il
Oxuculara
İrəvan şəhəri, onun şanlı qəhrəmanlıq səhifələri ilə
zəngin olan tarixi keçmişi hər bir azərbaycanlı üçün doğma
və əziz dir. Tarixin bütün dövrlərində Azərbaycanın ayrıl-
maz tərkib hissəsi olan İrəvan ölkənin tarixi keçmi şin də
dərin iz qoymuşdur.
XIX əsrin əvvəllərində Şimali Azərbaycan çar Rusiyası
tərəfindən işğal olunana qədər İrəvan Azərbaycanın çox
mühüm dövlətçilik mərkəzlərindən biri idi. Avtoxton əha li -
si Azərbaycan türklərindən ibarət olan bu şəhər bütün orta
əsrlər boyunca Azərbaycanın əmirlik, bəylərbəyilik və xanlıq
mərkəzlərindən biri olmuşdur. Müstəqil Azərbaycan döv -
lət lərindən biri olan İrəvan xanlığının (1747–1827) paytaxtı
olduğu dövrdə İrəvan Cənubi Qafqazın, həmçinin bütün
Yaxın və Or ta Şərqin ən mühüm ticarət, sənətkarlıq, mədə -
niyyət və siyasi mərkəzlərindən birinə çevrilmişdi.
Beynəlxalq ticarət yollarının qovşağında yerləşən İrə-
van şəhərində Azərbaycan xalqı tarixin ən qədim dövr-
lərindən başlayaraq zəngin mədəniyyət, o cümlədən nadir
memarlıq inciləri yaratmışdır.
Qədim İrəvan şəhərinin tarixi yerlərindən biri məşhur
İrəvan qalası idi. İrəvan qalası Azərbaycan Səfəvi dövlə-
tinin banisi Şah İsmayıl Xətainin göstərişi ilə səfəvi
sərkərdəsi Rə van qulu xan tərəfindən XVI əsrin əvvəllərində
(1509–1517) tik di rilmişdir.
5
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
İrəvan qalası qədim ta rixi abidələrlə, nadir memarlıq
kompleksləri ilə olduqca zəngin idi. İrəvan qala sındakı Xan
sarayı, yaxud Sərdar sarayı, məşhur İrəvan məscidləri, mi-
narə lər Azərbaycan memar lığının şah əsərləri idi.
Türkmənçay (1828) və Ədirnə (1829) müqavilələrindən
sonra çar Rusiyası erməniləri qacarlar İranı və Osmanlı im-
periyası ərazisindən Cənubi Qafqaza köçürdükdən sonra
Azərbaycan xalqına qarşı etnik təmizləmələr, zorakı depor-
ta si yalar və soyqırımları dövrü başlandı. Nəhayət, 1918-ci
il ma yın 28-də Şimali Azərbaycanda – keçmiş İrəvan xanlı -
ğının ərazisində erməni dövləti yaradıldı.
Erməni vandalları ötən 180-200 il ərzində tarixi Azər-
bay can torpaqları olan İrəvan xanlığı və Zəngəzur ərazi -
sində etnik təmizləmə aparıb ancaq ermənilərin yaşadığı
monoetnoslu dövlət yaratdılar. Çar Rusiyasından və Sovet-
bolşevik rejimindən hər cür kömək alan ermənilər bununla
kifayətlənməyib yüzlərlə yaşayış məskənlərini, ta ri xi abidə -
ləri, o cümlədən qalaları, memarlıq kom pleks lə ri ni, məs-
cidləri, minarələri, qəbiristanları məhv etdilər. Azərbaycan
xalqına məxsus olan bütün ta ri xi adları dəyişdirdilər.
İrəvan şəhərinin tarixi simasını dəyişdirib “erməni
şəhərinə” çevirmək siyasəti yeridən vandallar bu qədim
Azərbaycan şəhərinin bütün tarixi abidələrini məhv etdilər.
Erməni vandalizminin soyqırımına ilk növbədə Azər-
baycan xalqının dövlətçilik mədəniyyətinin simvolu və
nadir memarlıq incisi olan Xan sarayı, yaxud Sərdar sarayı
məruz qaldı. Xan sarayı ilə yanaşı, məşhur İrəvan məscidləri
də vandallar tərəfindən dağıdılıb yerlə yeksan edildi.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
6
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Özgə torpağında özünə “Vətən” yaradan, bütün dün -
yaya özlərini “mədəni”, “sivilizasiya keçmiş xalq”, türkləri
isə “yırtıcı”, “vəhşi” kimi təqdim edən erməni van dalları
kö çürülüb gətirildikləri Azərbaycan torpaqlarından yerli
türk-müsəlman əhalini didərgin salmaq üçün onların dini
ibadət yerlərini – yüz illərlə öz varlığını qoruyub saxlamış
nadir memarlıq inciləri olan 300-dən çox məscidi, çoxlu
sayda minarələri, türbələri, ziyarət yerlərini, qəbiristanları
yerlə yeksan etdilər. Vandallar, ilk növbədə, İrəvandakı
qədim məscidləri məhv etdilər.
Erməni vandallarının dağıdıb məhv etdiyi qədim İrə-
van, onun bütün tarixi türk-müsəlman abidələri, o cüm-
lədən Xan sarayı (Sərdar sarayı), qədim İrəvan məscidləri
Azərbaycan xalqının tarixi yaddaşında yaşayır.
Oxuculara təqdim olunan bu kitabçada Azərbaycan
xalqına məxsus olan və erməni vandalları tərəfindən dağı -
dılan nadir memarlıq abidələrinin – qə dim İrəvan məs-
cidlərinin acı taleyindən bəhs olunur.
“İrəvan xanlığı: erməni vandallarının
yox etdikləri İrəvan məscidləri” kitabçası
ça pa hazırlanarkən yaxından köməklik göstər -
diyinə görə Azərbaycan Respublikası Prezi-
denti İşlər İdarəsi nin Prezident Kitab xa na-
sı nın əməkdaşlarına təşəkkur edirik.
Yaqub Mahmudov
Əməkdar elm xadimi,
AMEA-nın müxbir üzvü,
Dövlət Mükafatı Laureatı
7
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
QƏDİM
İRƏvAN MƏSCİDLƏRİ
Hər bir xalqın öz vətənində, tarixi yurd yerlərində var-
lığını təsdiqləyən maddi mədəniyyət abidələrindən biri də
onlara məxsus dini ibadətgahların mövcud olmasıdır. Keç -
miş Azərbaycan torpağı olan indiki Ermənistan əra zisində
islam dini VII əsrdən etibarən yayıldığı üçün həmin ərazidə
yüzlərlə məscid və digər dini ibadət yerləri mövcud olmuş-
dur. İrəvan xanlığının, o cümlədən də İrəvan şəhə r i nin əra -
zi sində mövcud olmuş məscidlərin hər biri bir nadir
me marlıq nümunəsi idi. Azərbaycan kərpic memarlığının
nadir nümunələrindən bir neçəsi məhz İrəvan şəhərində, o
cümlədən İrəvan qalasının içərisində yaradılmışdır.
İslam dəyərlərinin həyat normasına çevrildiyi, yüz -
lərlə din xadimlərinin yetişdiyi qədim İrəvan şəhərində on-
larla məscid mövcud olsa da, bu tarixi abidələr XIX əsrdə
İrəvan xanlığının ərazisinə köçürülüb gətirilmiş erməni van-
dalları tərəfindən dağıdılmışdır.
İrəvan şəhərində mövcud olmuş məscidlər haqqında
həm müxtəlif dövrlərdə İrəvanda olmuş səyyahların, həm
də Rusiya işğalından sonra İrəvan şəhəri haqqında yazan
ayrı-ayrı müəlliflərin əsərlərində zəngin məlumat vardır.
Tarixi mənbələrin verdiyi məlumata görə, Şah İsma -
yılın əmri ilə 1509–1517-ci illərdə onun sərkərdəsi Rəvan-
qulu xan İrəvan qalasını tikdirərkən həm də orada məscid
inşa etdirmişdi.
1583-cü ildə Osmanlı sərkərdəsi Fərhad paşanın ko-
mandanlığında Osmanlı ordusu İrəvanı ələ keçirdikdən
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
8
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
sonra ovalşəkilli iç və bayır qala divarlarını inşa etdirməklə
yanaşı, yeni məscid də tikdirmişdi. Həmin məscid onu inşa
etdirən türk sərkərdəsinin şərəfinə Rəcəb paşa məscidi ad-
landırılmşdı.
Məşhur fransız səyyahı Jan Şardən 1673-cü ildə İrə-
vanda olmuş və şəhər bazarı ilə üzbəüz kərpicdən tikilən və
hə min vaxt uçulub-dağılmış vəziyyətdə olan məscid haq -
qın da məlumat vermişdir. O, bu məscidin onun əsasını qo -
yan şəxsin şərəfinə Div Sultan
*
məscidi adlandırıldığını
ya zır.
1
J.Şardəni İrəvan səfərində müşayiət edən rəssamın
9
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
*
1515-ci ildən İrəvan bəylərbəyi olan Div Sultan Rumlu nəzərdə
tutulur.
1
Şardən J. Səyahətnamə. Fransız dilindən tərcümə edən V.Asla -
nov. Bakı, 1994, s.22.
Qədim İrəvanda məqbərə.
Erməni vandalları tərəfindən
dağıdılmışdır. Arxa planda
iki möhtəşəm məscid və on-
ların minarələri görünür.
Rəssam Jak İppolit Vander-
byur, qravüraçı Devilye.
(Bax: L'Univers. Histoire et De-
scription de tous les Peuples.
Crimée, Circassie et Géorgie...
Paris, 1838, p. 21).
çəkdiyi qədim qüllənin (türbənin) şəklində arxa plan da
daha iki möhtəşəm məscid və onların minarələri təsvir edil -
mişdir ki, indi onların heç birindən əsər-əlamət qalmayıb.
yer almışdır. Qravüraçı Erkül Nikole, Dübua de Monperenin
çəkdiyi rəsmlərin qravüralarını hazırla mışdır.
3
İrəvan şəhərində mövcud olan azərbaycanlılara məx-
sus tarixi-memarlıq abidələrinin, o cümlədən də məscidlərin
məşhur rus fotoqrafı Dmitri Yermakov tərəfindən XIX əsrin
80-90-cı illərində çəkilmiş fotoları fotoqrafın 1896 və 1901-ci
illərdə çap etdirdiyi albomlara daxil edilmişdir. Dmitri Yer-
makovun İrəvan məscidləri ilə bağlı çoxsaylı fotolarının bir
11
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
3
Frederic Dubois de Montpereux. Voyage autour du Caucase,
chez les tcherkesses et les abkhases, en Georgie, en Armenie et en
Crimee. Volume III, Paris, 1839, p. 346-347.
Sərdar məscidi. Rəssam Dübua de Monpere, qravüraçı
Nikole Erkül.
(Bax: Frédéric Dubois de Montpéreux. Voyage autour du Caucase, chez
les Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et
en Crimée - Volume III, Paris, 1839, Voyes atlas, III serie, pl. 24).
qismi hazırda Simon Canaşia adına Gürcüstan Dövlət Mu -
ze yinin Yermakov fondunda və Şalva Amiranişvili adına İn-
cəsənət Muzeyində saxlanılır.
1897-ci ildə alman incəsənət tarixçisi və arxeoloqu
Friedrix Sarre İrəvanda olmuş, Sərdar məscidinin və Göy
məscidin müxtəlif yönlərdən onlarla fotoşəkillərini çəkmiş
və sonradan həmin məscidləri müsəlman tarixi abi dələri
kimi elmi tədqiqat dövriyyəsinə cəlb etmişdir. F. Sarrenin
çəkdiyi fotoların bir qismi hazırda Berlindəki Dövlət
Muzeyinin islam incəsənəti bölməsində saxlanılır.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
12
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Göy məscid. Rəssam Dübua de Monpere,
qravüraçı Nikole Erkül.
(Bax: Frédéric Dubois de Montpéreux. Voyage autour du Caucase, chez
les Tcherkesses et les Abkhases, en Colchide, en Géorgie, en Arménie et
en Crimée - Volume III, Paris, 1839, Voyes atlas, III serie, pl. 23).
Erməni tədqiqatçısı M.Qasparyan qeyd edir ki, XIX
əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində İrəvan şəhərində mövcud
olmuş məscidlərdən Göy məscid, Hacı Hüseyn və Şəhər
(Zal xan) məscidləri Könhə şəhər (Şəhri) massivində,
Təpəbaşı məscidi eyniadlı massivdə, Hacı Novruzəli bəy,
Hacı Cəfər bəy və Dəmirbulaq məscidləri isə Dəmirbulaq
massivində yerləşirdi.
4
1902-ci ildə İrəvan quberniyasının statistika komitəsi
“İrəvan quberniyasının 1902-ci il üçün yaddaş kitab çası”
çap etdirmişdir. Həmin kitabçada göstərilir ki, İrəvan qu-
13
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
4
Гаспарян М.А. Планировочная структура Еревана 19 – на-
чала 20 вв. // Национальное своеобразие зодчества народов СССР.
Сб. науч. тр.– Москва, 1979, с. 64–72.
Göy məscidin başqa bir görünüşü.
berniyasında 310 məscid mövcuddur ki, onlardan 7-si İrə-
van şəhərindədir.
5
1906–1911-ci illərdə İrəvan şəhərinin texniki olmuş
B.Meh ra bov şəhərin planını və orada olan memarlıq
abidələrinin si ya hısını tərtib etmişdir. Mehrabov şəhərdə 8
məscid qeydə al mışdır. Həmin məscidlər belə adlanırdı:
Təpəbaşı məscidi, Şə hər məscidi (Zal xan məscidi), Sərtib
xan məscidi, Göy məs cid (Hüseynəli xan məscidi), Hacı
Novruzəli bəy məscidi, Qala məscidi (Sərdar məscidi,
yaxud Abbas Mir zə məscidi), Dəmirbulaq məscidi və Hacı
Cəfər bəy məscidi.
6
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
14
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Göy məscidin həyəti. Oktyabr, 1897. Foto Friedrix Sarre.
(Bax: Sarre Friedrich. Transkaukasien, Persien, Mesopotamien,
Transkaspien. Berlin, 1899, p. 29).
5
Памятная книжка Эриванской губернии на 1902 год. Эри-
вань, Типография Эдельсонь, 1902, Отд. III, c. 119–121.
6
http://www.iatp.am/old_yerevan.
1909-cu ildə Hacı Müzəffər ağanın Dəmirbulaqda tik -
dir diyi məscidi və İrəvan qadınlar klubunun yaxınlığında
yer ləşən Əsəd ağanın tikdirdiyi məscidi də nəzərə alsaq, de -
məli, 1918-ci ildə İrəvan quberniyası ərazisində erməni döv -
ləti yaradılanadək İrəvan şəhərində azı 10 məscid möv cud
olmuşdur.
1918–1920-ci illərdə tarixi Azərbaycan ərazisində qu-
rulan erməni daşnak hökuməti zamanı və sovet hakimiyyə-
tinin ilk illərində Sərdar məscidi, Təpəbaşı məscidi, Sərtib
xan məscidi və Hacı Novruzəli bəy məscidində Türki yədən
qaçıb gələn erməni qaçqınları məskunlaşdırılmış dılar.
1924-cü ildə İrəvan şəhərinin baş planı təsdiq edilər kən,
ilk növbədə, Azərbaycan xalqına məxsus olan qədim tarixi
abidələr “plana salınmış” və şəhərin mərkəzində yer lə şən
azərbaycan lı lara məxsus tarixi-memarlıq abidələri, o cüm-
15
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
İrəvan bazarı və Göy məscid. 1875.
Rəssam Paul von Franken, qravüraçı R. İllner.
17
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
şən Sərdar məscidini Vereşşaginin fırçasından çıxan tabloya
bənzətdiyini yazır. P.Uvarovaya istinad edən Y.Şahəziz daha
sonra yazır ki, Sərdar məscidinin əsas günbəzi, xarici di-
varları, sütunları, iç divarları, çoxsaylı digər günbəzləri
rəngli kaşılarla və gözəl təsvirlərlə bəzədilmişdir. P.Uvarova
Sərdar məscidinin tünd mavi rəngli günbəzinin açıq səma
ilə bütöv bir ahəng təşkil etdiyini, onun portalındakı tünd
mavi lövhə üzərində ərəb əlifbası ilə ağ rənglə mətn həkk
olunduğunu, divar sütunları üzərində ucalan minarələrinin
kvadratşəkilli tünd mavi və açıq mavi kaşılarla bəzədildi -
yini qeyd etmişdir.
19
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Abbas Mirzə məscidi.
Daha sonra P.Uva -
rovanın dili ilə Y.Şahəziz
yazır ki, Sərdar məscidi -
nin önündə Şərq ənənə-
sinə uyğun, hər iki tə rə-
fində hücrələrinin izləri
hələ də qalan geniş hə -
yətdə daha bir kiçik yay
məscidi yerləşir. Hansı
ki, adətən, bu tip yay
məs cidləri Şərqdə əsas
tikilinin qarşısında, üzü
şi mala doğru tikilir.
Bun dan əlavə, P.Uvaro -
va hə min həyətin or-
tasında müsəlmanların
yuyunması (dəstəmaz
al ması – red.) üçün ti-
kilən hovuzdan 1870-ci
ilədək istifadə edildiyini
qeyd etmişdir.
9
İmperator Arxeolo -
ji Komissiyasının qəra rı -
na əsasən, 1911-ci ildə
akademik Nikolay Marr İrəvan Xan sarayına baxış keçirmiş
və saray kompleksinə daxil olan Abbas Mirzə məscidinin
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
20
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Abbas Mirzə məscidinin ibadət
zalının günbəzi. 1897.
Foto Friedrix Sarre.
(Bax: Friedrich Sarre. Denkmäler persischer
Baukunst: geschichtliche Untersuchung
und Aufnahme muhammedanischer Back-
steinbauten in Vorderasien und Persien.
Berlin, 1910, p.53).
9
də vəziyyətini təsvir etmişdir. Nikolay Marr İmperator Ar-
xeoloji Komissiyasının 17 may 1912-ci il tarixli iclasında et-
diyi məruzəsində yazırdı: “Məscid indi də yaxşı və ziy-
yətdədir, lakin onun qorunması üçün heç bir tədbir
görülmür və hər şey Sərdar sarayının vəziyyətinə düşmə-
sinə (yəni dağıdılmasına – red.) xidmət edir. Bununla belə,
o, yerli müsəlman mədəniyyətinin qiymətli irsidir: gün-
bəzin içərisində çevrəsi boyunca ərəb hərfləri ilə kitabə
mövcuddur; mehrab üzərindəki naxışlar xalçaya bənzəyir
və yüksək dərəcədə üslubludur. Günbəzi çat vermişdir və
onu çoxdan təmir etmək lazım idi.”
10
21
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Abbas Mirzə məscidi. XIX əsrin sonlarında.
Foto. Şervinski. Berlin Dövlət Muzeyi.
10
Известия Императорской Археологической Комиссии. Вы-
пуск 46. Санкт–
П
етербург, 1912, с. 79.
Azərbaycan arxeoloqu və epiqrafçısı İsa Əzimbəyov
1928-ci ildə İrəvanda ekspedisiyada olmuşdur. Ekspedi si ya -
nın nəticələrinə dair İ.Əzimbəyovun yazdığı “Tiflis, İrəvan
və Naxçıvanın müsəlman kitabələri” adlı məqaləsində gös -
tə rilir ki, İrəvan qalasının içərisində, Sərdar sarayının yaxın-
lığında yerləşən şah Abbasın adına inşa edilən məscid ya-
rıuçuq vəziyyətdədir və onun həyətində bir neçə erməni qaç -
qın ailəsi məskunlaşdırılmışdır. O, həmin məscidin bö yük
həyətinin olduğunu, həyətin ortasında hovuz inşa edil diyini
yazır. İ.Əzimbəyov məsciddə ibadət edilmədiyini qeyd edir.
İ.Əzimbəyov həmin məqaləsində daha sonra yazır ki,
həmin vaxt Məşədi Cabbar adlı şəxs ona yaxınlıqda Şah
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
22
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
İrəvan qalasında olmuş və XX əsrin əvvəllərində erməni
vandalları tərəfindən yer üzündən silinmiş məscid.
Abbas məscidindən daha qədim bir məscidin olduğunu və
onun şah Xu da bəndə
*
tərəfindən inşa edildiyini söyləmiş dir.
Müəllif evlərin arasında gördüyü həmin köh nə, bərbad və -
ziy yətdə olan məscidin divarlarının uzunluğunun 9 m, eni -
nin 6 m olduğunu, alçaq mehrablı, qırmızı kərpicdən inşa
edil diyini qeyd edir. İ.Əzimbəyov çıxış qapısının üzə rindəki
ki tabədə məscidin 1098-ci il hicri tarixində, yəni miladi ta-
rixi ilə 1685-ci ildə inşa edildiyinin göstərildiyini yazır.
11
23
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Abbas Mirzə məscidinin fasadından bir görünüş. 1897.
Foto. Frierdrix Sarre. Berlin Dövlət Muzeyi.
*
Səfəvi hökmdarı Məhəmməd şah Xudabəndə (1578–1587) nəzərdə
tutulur.
11
Азимбеков Иса. Мусульманские надписи Тифлиса, Эривани и
На хичевани. Известия Азкомистариса, Баку, 1929, выпуск 4, с. 299-300.
1864-cü ildə İrəvan qalasından rus qoşunlarının hərbi-
istehkam məqsədilə istifadəsinə son qoyulduqdan sonra
qaladakı tarixi-memarlıq abidələri, o cümlədən Sərdar,
yaxud Abbas Mirzə məscidi ciddi dağıntılara məruz
qalmışdır. XX əsrin əvvəllərində Sərdar məscidində Tür ki -
yə dən köçüb gələn ermənilər məskunlaşdırılmış dı. Sovet
Er mənistanı dövründə isə Sərdar məscidi his sə-hissə dağı -
dılaraq onun yerində yaşayış evləri tikilmişdir.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
24
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Erməni vandalları tərəfindən dağıdılmış Sərdar məscidinin
xarabalıqları. XX əsrin sonları.
RƏCƏB pAŞA MƏSCİDİ
1724-cü ildə Osmanlı qoşunları İrəvanı ələ keçirdikdən
sonra türk sərkərdəsi Rəcəb paşa şəhərin abadlaşdırılması
üçün bir sıra tədbirlər həyata keçirmişdi. Onun tapşırığı ilə
1725-ci ildə Qalanın içərisində yeni bir məscid də inşa edil -
miş di ki, həmin məscid onu inşa etdirənin şərəfinə Rəcəb pa -
şa məscidi adlandırılmışdı. Bu məscid düzgün paralelepiped
forma sın da və sferik günbəzli olub, Şərq üslubunda hən dəsi
ornamentlərlə bəzədilmişdi. İrəvan qalasının 1827-ci il ok-
tyabrın 1-də rus qoşunları tərəfindən işğalından bir gün sonra
Rəcəb Paşa məscidinin günbə zin də ki ay-ulduzu çı xarıb,
yerində xaç və kilsə zəngi asaraq onu rus pravoslav kilsəsinə
çevirmişdilər. Daha sonra onun xarici qurulu şun da da də-
yişiklik edilmiş, fasa dına silindrik sütunlar əlavə edilmiş,
damına örtük vurulmuş, xristian məbədi formasına salın-
mışdı. Rəssam Frans Ru bonun İrəvan qala sı nın alınmasına
həsr et diyi rəsmdə ön -
də Rə cəb paşa məscidi
və onun minarəsi, ar xa
plan da isə Xan sa ra yı -
nın yaxınlığında Sər-
dar məscidinin təs viri
ve ril miş dir. 1930-cu il-
lərdə aparı lan “Al lah-
sızlar” kampa ni yası
çər çi və sin də Rus pra-
vos lav kil səsi də yer
üzündən silinmişdir.
25
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Rusiya işğalından sonra rus pravoslav
kilsəsinə çevrilmiş Rəcəb paşa məscidi.
Hazırda yer üzündən silinmişdir.
GöY MƏSCİD, yaxud
HüSEYNƏLİ XAN MƏSCİDİ
İrəvan şəhərini təsvir edən bütün səyyahların və təd -
qiqatçıların əsərlərində həm böyüklüyünə, həm də gö zəl -
liyinə görə şəhərin ən möhtəşəm memarlıq abidəsi kimi Göy
məscidin adı birinci çəkilir. İrəvandakı Göy məscid öl çü -
lərinə görə Qafqazda ən böyük məscid olmuşdur.
Şərq memarlığının nadir nümunələrindən hesab
edilən Göy məscidin inşasına 1760-cı ildə başlanılmış,
Hüseynəli xan Qacarın hakimiyyəti dövründə – 1766-cı ildə
başa çatdırılmışdı.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
26
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Göy məscid.
(Bax: August von Haxthausen. Transcaucasia: Sketches of the Nations and
Races Between the Black Sea and the Caspian. London, 1854, p. 268).
İrəvandakı Mərkəzi örtülü bazarla üzbəüz yerləşən
Göy məscid öz kompozisiyası və əsas ibadətxanasının for-
masına görə 1616-cı ildə Şah Abbas dövründə Gəncədə inşa
edilən Cümə məscidinə bənzəyirdi. Göy məscidin ölçüləri
97,2 x 66 m idi. Məscidin adı onun günbəzinin göy rəngli
kaşı ilə üzlənməsi ilə bağlı idi. Məscidin həyətində fəvvarəli
daş hovuz tikilmiş, ətrafına sıx kölgəli ağaclar əkilmişdi.
12
Təkcə Göy məsciddə deyil, İrəvandakı bütün məs-
cidlərdə ibadət üçün qadın və kişi zalları ayrıca olmuşdur
ki, onlar da bir-biri ilə ya dəhliz, ya da pərdə ilə ayrılırdı.
İbadət zallarının tavanı və divarları adətən gül rəsmləri ilə
bəzədilirdi. Məscidlərin divarlarından və sütunlarından
kişmir parçadan güllər düzəldilib asılırdı.
Erməni tarixçisi Tadevos Hakopyan “İrəvanın tarixi
(1500–1800)” əsərində Eçmiədzin kilsəsinin yepiskopu Hov-
hanes Şahxatunyansa istinad edərək yazır: “Məscidin mi-
narəsinin və günbəzinin bir hissəsi mavi saxsılarla
üzlənmişdir. Əsas tikililər məscidin ərazisinin cənub və
şimal tərəflərində idi. Yan tərəflərdə isə yardımçı tikililər
və hücrələr yerləşirdi. Məscidin həyətində ətrafına sal
daşlar döşənmiş və ağaclar əkilmiş bir balaca hovuz inşa
edilmişdi. Məscidin üç qapısı olmuşdur. İki kiçik qapı
şimal və şərq istiqamətinə, böyük giriş qapısı isə cənuba
baxırdı. Məscid binası cənub səmtində yerləşirdi. Bina
bir-biri ilə bağlı üç zaldan ibarət idi. Məscidin günbəzi
digər iki kiçik zaldan hündür olan böyük zalın üzərində
27
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
12
Арутюнян В., Асратян М., Меликян А. Ереван. Москва,
1968, с. 31.
idi. Sadə görkəmli
zalların yalnız hə yə -
tə baxan pəncə rə ləri
şə bəkə üslu bunda iş -
lə nil miş və rəngli şü -
şələrlə bə zə dilmişdi.
Həyətin şi mal hissə -
sində kiçik bir iba -
dət xana da var idi.
Məs cidin mina rəsi
çox gözəl idi və İrə-
vanın tikililəri ara -
sın da ən hündür ol -
du ğundan şəhərin hər yerindən görünürdü. Azançı onun
minarəsinə çıxaraq hər gün müsəlmanları ibadətə çağı -
rırdı. Məscidin cənub portalının üzərindəki kitabədə Hü -
seynəli xanın adı və tikilmə tarixi həkk olunmuşdu.
13
1893-1894-cü illərdə və 1898-ci ildə İrəvanda səfərdə
olmuş məşhur Britaniya səyyahı və coğrafiyaşünası Henri
Linç öz səyahətləri haqqında 1901-ci ildə Londonda çap et-
dirdiyi kitabında şəhərin azərbaycanlı məhəlləsindəki Göy
cami nin, Hacı Nəsrullah
*
bəy məscidinin və Şəhər camisinin
adlarını çəkir. Göy məscid haqqında ətraflı məlumat verən
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
28
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
13
"
!
!
(1500-1800
.).
"
!
!
, 1971,
274-275.
(Hakopyan T. Yerevanın tarixi (1500–1800). İrəvan, 1971, s. 274-275)
*
Bu məscidin adı digər mənbələrdə Hacı Novruzəli bəy məscidi
kimi qeyd olunur.
Göy məscidin portalı. Foro Henri Linç.
(Bax: Linch, H. F. B. Armenia. Travels
and Studies. London, 1901, p. 215).
Linç, onun minarələrinin, həyətindəki hovuzun və fasadının
fotoşəkillərini kitaba daxil etmişdir.
14
İsa Əzimbəyov yu xarıda adıçəkilən mə qaləsində Göy
məs ciddə gördüklə rini ət raflı təsvir etmişdir. O, məscidin
iki ayrı-ayrı korpuslardan – qış və yay korpuslarından ibarət
ol du ğunu, qış korpu su nun kompleksin cə nu bunda, yay
kor pu sunun isə şimalda in şa edildiyini, onların isə mədrəsə
ilə əhatə olunduğunu yazır. İ.Əzim bəyov məsci din çox bö -
yük həyətinin oldu ğu nu, orada çinar və qovaq ağaclarının
ucal dığını yazır.
Erməni müəlliflərinin verdikləri məlumata görə, XX
əsrin 30-cu illərində İrəvandakı bütün məscidlərin sökül -
29
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
14
Linch H. F. B. Armenia, Travels and Studies. London, 1901, p.
213–215.
Göy məscidin həyəti. Foto Henri Linç.
(Bax:Linch, H. F. B. Armenia. Travels and Studies. London, 1901, p. 214).
məsi qərara alınsa da, tanınmış erməni şairi Ye ğişe Çarensin
ciddi səyləri nəticəsində onun “Mavi brilliant” adlandırdığı
Göy məscid muzeyə çevril mək lə yer üzündən si lin məkdən
xilas olunmuşdu.
1936-cı ildən Göy məscidin bina sın da İrəvan səhər
Tarix Muzeyi yerləşdirilmişdi. İkinci Dünya müha ribəsi
başladıqdan sonra Göy məsciddən bir müddət, eyni za-
manda hərbi sursat anbarı kimi istifadə edilmişdi. Mü -
haribədən sonra Göy məsciddə, həmçinin Təbiət Muzeyi və
1952-ci ildən etibarən isə məscidin kiçik ibadət zalında as-
tronomiya həvəskarları üçün Pla netari fəaliyyət göstər-
mişdir.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
30
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Göy məscidin həyətində aparılan təmir işləri.
Foto Friedrix Sarre.
(Bax: Transkaukasien, Persien, Mesopotamien, Transkaspien.
Berlin, 1899, p. 27).
31
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Göy məscid. 1910-cu il.
Poçt markası.
Göy məscidin bir hissəsi bərpadan sonra. 2006.
1991-ci ildə Er mənistan müstəqillik əldə etdikdən və
müsəlman ölkələri ilə diplomatik münasibət lər yaradıldıq-
dan son ra Göy məscidin yenidən məs cid kimi fəaliyyət gös -
tərməsi zərurəti meydana çıxdı. Əvvəlcə, 1991-ci ildə Tə biət
Muzeyi, 1994-cü ildə isə Tarix Muzeyi məscid komplek sin -
dən çıxarıldı. 1995-ci ildə İranla Ermənistan arasında im za-
lanan müqaviləyə əsasən, İran hökuməti Göy məscidin
ye nidən qurulması xərclərini öz üzərinə götürdü. Rekon-
struk siya işləri İranın “Bünyad-e Müstəzəfan və Canbazan”
(“Müha ribə veteranları və
şə hidlər”) xeyriyyə fon -
du na həvalə edildi. Məs -
ciddə son tamamla ma iş -
lə ri 2006-cı ildə ba şa çat-
dırılmışdır. Re kon struk si -
ya işləri məscid kom -
plek sinin yalnız cə nub-
qərb və şimal his sə sində
apa rıl mış dır. Göy məs ci -
din 24 metrlik minarəsi,
28 köşkü (hüc rə), kitab-
xanası, bö yük zalı, gün-
bəzi və həyəti re konstruk-
siya edilmiş dir. Ha zırda
Ermə nistan rəs miləri Göy
məs cidi xaricdən gələn
qo naq lara “Fars məscidi”
kimi təqdim edir lər.
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
32
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Müasir tikililər arasında görünməz
hala salınan Göy məscidin minarəsi.
33
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
İrəvan rəsmlərdə. 1921.
Setrak Arakelyan.
Qədim İrəvan.
İrəvan Tarix Muzeyi.
Göy məscid erməni rəssamlarının əsərlərində
İrəvan rəsmlərdə. 1926.
Anuş Sahinyan.
Qədim İrəvan.
İrəvan Tarix Muzeyi.
İrəvan rəsmlərdə. 1930.
Qabriel Gürcyan .
Qədim İrəvan.
İrəvan Tarix Muzeyi.
Erməni rəssamlarından Martiros Saryanın, Setrak
Arakelyanın, Anuş Sahinyanın, Qabriel Gürcyanın 1920–30-
cu illərdə çəkdikləri rəsm əsərlərində Göy məscid İrəvan
şəhərinin simvolu kimi əks etdirilmişdir.
ZAL XAN, yaxud ŞƏHƏR MƏSCİDİ
İrəvanın Qala ilə Təpəbaşı massivləri arasında yer-
ləşən Köhnə şəhər adlanan hissəsindəki məscidlərdən biri
Şəhər məscidi və yaxud Zal xan məscidi adlanırdı. Şəhər
məscidi Göy məsciddən kiçik olsa da, çox gözəl olmuşdur.
H.Linçin verdiyi məlumata görə, Şəhər camesinin üzərində
ərəb əlifbası ilə türk dilində məscidin hicri tarixi ilə 1098-ci
ildə tikildiyi, yəni miladi təqvimi ilə 1687-ci ildə inşa edil -
diyi yazılmışdır. Belə anlaşılır ki, Şəhər məscidi 1679-cu il
zəlzələsindən sonra inşa edilmişdir. Həmin dövrdə İrəvan
bəylərbəyiliyinin hakimi olan Zal xan şəhərdəki tikililərin
bərpası üçün xeyli işlər görmüşdür. Onun dövründə inşa
edilən məscidlərdən birini əhali Zal xan məscidi, yaxud
Şəhər məscidi adlandırmışdı. Xarici görünüşünə görə Göy
məscidə bənzəyən Zal xan məscidinin də dincəlmək üçün
həyəti, sərin bağçası olmuşdur. Tədqiqatçıların verdikləri
məlumata görə, Zal xan məscidi, yaxud Şəhər məscidi İrə-
van şəhərinin mərkəzində – hazırda Respublika meydanı
adlanan ərazidə olmuşdur. 1928-ci ildə Şəhər məscidinin
böyük zalı dağıdılaraq onun yerində “Yerevan” oteli inşa
edilmişdir. 1999-cu ildə rekonstruksiya edildikdən sonra
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
34
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
həmin hotel hazırda “Golden Tulip Hotel Yerevan” adlanır.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivində saxlanılan
1949-cu ilə aid bir arxiv sənədində Zal xan məscidindən
sərgi zalı kimi istifadə edildiyi göstərilmişdir.
İkimərtəbəli binası və çoxlu hücrələri olan Zal xan
məscidinin mədrəsəsinin təyinatı İkinci Dünya müharibə -
sin dən sonra dəyişdirilmişdir. Hazırda həmin binada Rəs-
samlar evinin sərgi salonu yerləşir.
15
35
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Hazırda “Yerevan” hotelinin yerləşdiyi ərazidə mövcud olmuş
məscid. XX əsrin 20–30-cu illərində dağıdılmışdır.
15
Арутюнян В., Асратян М., Меликян А. Ереван. Москва,
1968, с.32.
TƏpƏBAŞI MƏSCİDİ
xan İrəvanski tikdirmişdir. Onun evi də həmin məhəllədə
olmuşdur. Hazırda dağıdılmış vəziyyətdə olan Abbasqulu
xanın evini ermənilər hələ də “Xanın evi” adlandırırlar.
DƏMİRBULAQ MƏSCİDİ
Vaxtilə ancaq azərbaycanlıların yaşadığı Dəmirbulaq
massivində XX əsrin əvvəlində üç məscid qeydə alınmışdır.
Həmin məscidlər bunlardır: Hacı Novruzəli bəy məscidi,
Hacı Cəfər bəy məscidi və Dəmirbulaq məscidi. Dəmirbu-
laq məscidi Gedər çayının üzərindəki körpünün yaxınlı ğın -
da yerləşdiyi üçün ona Körpüqulağı məscidi də deyirdilər.
Hacı Novruzəli bəy və Hacı Cəfər bəy məs cidləri 1930-
40-cı illərdə “İrəvan şəhərinin baş planı”nın qurbanı olmuşlar.
37
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Təpəbaşı məscidində yaşayan erməni köçkünlərindən biri.
İrəvan şə hərində 1988-ci
ilədək fəa liyyət göstərən
ye ga nə məscid Çətirli
məs cid və yaxud yerləş -
diyi əra zinin adına uy -
ğun ola raq adlandırılan
Dəmir bulaq məscidi ol-
muşdur. Üzərindəki ki -
ta bədə məs cidin hicri
təq vimi ilə 1327-ci ildə,
yəni miladi təqvimi ilə
1909-cu ildə inşa edil diyi
göstə rilmişdi. Məscidin
mina rəsi yox idi. Əvə -
zin də, məs cid binasının
da mın da açıq havada
1,5-2 metr hündürlü yün -
də kvad ratşəkilli mey -
dan ça
inşa
edilmiş,
onun üzə rin də dəmir barmaqlıqlarla əha tələnmiş məhəc-
cər qu raş dırılmışdı. Dörd yanı açıq olan məhəccərin üstü
dəmir təbəqə ilə örtüldüyündən bu məscid Çətirli məscid
də adlanırdı. Memarlıq baxımından belə məs cidlər, adə -
tən, “Güldəstə” məscidləri tipinə aid edilir. Sonralar yerləş -
diyi məkanın adına uyğun olaraq, həmin məscid rəsmi
sənəd lərdə Dəmirbulaq məscidi adlan dı rıl mışdır. Ermə nis -
tan SSR Nazirlər Soveti yanında Erməni Kilsələri Şu rasının
17 avqust 1981-ci ildə verdiyi arayışda Baba yev Əkbər Cə fər
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
38
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Dəmirbulaq məscidinin çətirli
mina rəsi. 1987-ci il.
Hazırda yoxdur. Erməni vandalları
tərəfindən dağıdılmışdır.
oğlunun Də mirbulaq məscidinin icraiyyə orqanı nın sədri
olduğu göstəril mişdir. Həmin or qanın 2 iyun 1985-ci ildə
ver di yi digər ara yış da Myasnikyan rayonu, Nəri ma nov
küçəsi–145 (ha zırda Vardanans küçəsi) ünvanında yerləşən
Dəmirbulaq məscidi üçün siqnalizasiya quraşdırılması
məsələsi qaldırılmışdır.
1988-ci ilin fevralında Dağlıq Qarabağda erməni sepa-
ratizminin baş qaldırmasından sonra İrəvanda fasiləsiz mi-
tinqlər keçirilirdi. Fevralın 23-də erməni quldurları İrəvan
şəhərindəki Dəmirbulaq məscidini və M.F.Axundov adına
9 №-li azərbaycanlı orta məktəbin binasını yandırdılar.
ABŞ tədqiqatçısı Robert Kullen İrəvana etdiyi səfər
haqqında “The New Yorker” qəzetində dərc etdirdiyi 15 ap -
rel 1991-ci il ta rixli yazısında şəhərdəki azərbaycanlılara
məx sus olmuş yeganə fəaliyyət göstərən məsciddən –
39
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Dəmirbulaq məscidinin axunduna verilən arayış. 1984.
Də mir bulaq məs cidindən
bəhs etmişdir. R. Kullen
yazır ki, bir gecə İrəvan da
erməni dos tu onu apara -
raq Qnuni küçə sin dəki 22
№-li evin arxasında bir qa -
laq zibilliyi göstərmiş dir.
Dostu qorxa-qorxa R. Kul-
lenə söyləmişdi ki, Erməni-
standa azər bay can lılar ya -
şa dığı za man həmin yerdə
onlara məxsus məscid bi-
nası olmuşdur. R. Kul len
ya zır ki, İrəvan da qırğınlar
və azər bay can lıların şə -
hər dən qo vul ma sı zamanı
qon şuluq da ya şa yan er-
mə nilər məscidi linglə uçurmuş, son ra isə buldozerlə yerlə
bir ermişlər.
16
Britaniyalı tədqiqatçı To mas de Vaal 2000-ci ildə İrə-
vanda səfərdə olarkən Ro bert Kullenin təsvir etdiyi ye rə get-
mişdir. Tomas de Vaal yazır: “İrəvan sirlərlə dolu şəhərdir.
Mənə elə gəlirdi ki, onlardan biri mərkəzi meydanın
yaxınlığında vardanans küçəsindəki 22 №-li çoxmərtəbəli
yaşayış evinin arxasinda yerləşir. Dar daş pilləkənlər məni
ətrafı paslanmış qarajlar, kərpic və qum qalaqlarından
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
40
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
16
Robert Cullen, A Reporter at Large, “ROOTS,” The New Yorker,
April 15, 1991.
Erməni vandalları tərəfindən
dağıdılan Dəmirbulaq məsci-
dinin içəridən görünüşü. 1987.
ibarət boş bir məkana gətirib çıxardi. Mən, demək olar ki,
əmin idim ki, məhz bu məkanda nə vaxtsa İrəvan azər-
baycanlılarının istifadə etdiyi məscid ucalırmış. Lakin
həmin məscidin bəxti gətirmədi: onu “fars” məscidi hesab
etməyərək uçurmuşdular.”
Ətrafda yaşayan er mənilər Tomas de Vaa la mə lumat
vermiş dilər ki, 1990-cı ildə Bakıda azərbaycanlı la rın erməni
kilsəsini uçur duq ları barədə şa yiə yayıldıqdan son ra er-
mənilər üç gün ər zində Dəmirbulaq məs cidini yer lə yek-
san et mişlər.
17
Bakıdakı erməni kil səsinin sökülməsi xə bəri məqsədli
şəkildə ya yıl mış dı ki, Ermənistan ərazisin də qalan azərbay -
canlılara məxsus mə dəni irsin yer üzündən silinməsinə er-
mənisa ya ğı bəraət qazan dı rılsın. Ermənistanın Azər baycana
hərbi təcavü zün dən keçən 20 ildən ar tıq müddətdə Bakıda
mövcud olan yeganə erməni kilsəsi nəinki dağı dılma mış,
əksinə,tarixi-memarlıq abidəsi kimi dövlət tərə fin dən mü -
ha fizə edilir.
İrəvan şəhərində azərbaycanlılara məxsus tarixi-me -
marlıq abi dələrindən biri də əvvəllər Əzizbəyov mey danı,
hazırda Sa xa rov meydanı adlan dırılan meydanın ar xa -
sındakı Tumanyan küçəsində yerləşən mədrəsədir. Görünür,
vaxtilə həmin yerdə mövcud olmuş məscid sökülsə də,
onun mədrəsəsindən bu gün də yaşayış evi kimi istifadə
edilir. Lakin, nədənsə, həmin mədrəsə İrəvan şəhərinin ta-
rixi-memarlıq abidələrinin siyahısına daxil edilməmişdir.
41
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
17
Томас де Ваал. Черный сад. Армения и Азербайджан меж -
ду миром и войной». Москва, «Текст», 2005, c.118-119.
Ermənistan hökuməti 2007-ci ildə ölkə ərazisində dini
və milli azlıqlara məxsus olan və Ermənistan hökuməti tə -
rəfindən qorunan məbədlərin və tarixi abidələrin siyahısını
Avropa Şurasına təqdim etmişdir. Həmin siyahıya Mesrop
Maştos küçəsi–12 ünvanında yerləşən Göy məscidin və
Xorhrda rani küçəsi–40 ünvanında yerləşən məscidin adları
daxil edil miş dir. Qeyd edilən siyahıda Göy məs cid İran məs-
cidi kimi təqdim edilmiş, Abbas Mirzə məscidinin isə qə -
fəsinin (skeleti nin) “qorunduğu” qeyd edil miş dir. Təqdim
etdiyimiz şə kildən də gö ründüyü kimi, son vaxtlaradək Sər-
dar məs cid-komp lek sin dən yalnız onun bir di varının 2-3
metr enin də, 3-4 metr hündürlü yün də kiçik bir par çası qal -
mışdı. Hə min əra zidə “Qlendale Hills” ti kinti şir kəti 14 mər -
təbəli 18 blok lu yaşayış kompleksi inşa etmişdir.
18
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
42
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
İrəvanın mərkəzində içərisində erməni ailələrinin
yaşadığı mədrəsə binasının görünüşü.
18
http://www.gov.am/u_files/file/kron/Armeniapr2_en.pdf.
XIX əsr Avropa və rus səy yahlarının və tədqiqat çı -
larının möh təşəm və nadir memarlıq nümunəsi adlandır -
dıqları İrəvan qalasındakı Sərdar məscid-kompleksindən
qalan kiçik bir divar qalığının da yox edilməsi “mədəni” er-
mənilərin hə min əra zi nin əzəli sakinləri olan azərbaycan-
lıların mədəni irsinə olan düşmən münasibətinin əyani
təzahürü, erməni vanda liz minin bariz nümunəsidir.
Təkcə İrəvan şəhərində deyil, bütövlükdə Ermənistan
adlanan və özünü dünyanın “sivil ölkəsi” kimi beynəlxalq
aləmə təqdim etməyə çalışan bir dövlətin ərazisində azər-
baycanlılara məxsus tarixi-memarlıq abidələrinə, onların
maddi irsinə qarşı sözün həqiqi mənasında mədəni soy qı -
rımı həyata keçirilmişdir.
43
AZƏRBAYCAN MİLLİ ELMLƏR AKADEMİYASİ
TARİX İNSTİTUTU
Ermənİ vandallarının yox Etdİyİ İrəvan məscİdlərİ
Bakının mərkəzində
Azərbaycan
hökuməti tərəfindən
mühafizə edilən
erməni kilsəsi.
Ermənistan hökuməti tərəfindən
“mühafizə edilən” Abbas Mirzə
məscidinin son günləri. 2014-cü
ilin noyabrında erməni vandalları
tərəfindən yox edilmişdir.
Az rbaycan Tarixil
ri
ctimai Birliyi
AZ1065, Bak
ı ., B.Ba
ırova k., 7, m.29.
E-mail: mxanbabayeva@mail.ru. Mob. (055) 353-02-33
Az rbaycan Milli Elmlr Akademiyas
ı
Tarix
nstitutunun m
tbsind ap edilmi
dir.
Bak
ı h., H.Cavid pros., 125.
Az
rbaycan Respublikas
ı n ı n Prezidenti yan
ı nda Qeyri-Hkum
t
T
kilatlar
ı na Dvl
t D st
yi uras
ı n ı n maliyy
l dirdiyi
r van xanl
ı ı n ı n
tarixin
dair 4 adda bro
r
r olunmas
ı layih
si
riv
sind
Az
rbaycan Tarixil
ri ctimai Birliyi t
r find
n n
r edilmi
dir.
n n
Dostları ilə paylaş: |