AZƏRBAYCAN RESPUBLlKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ
AZƏRBAYCAN ƏM ƏK VƏ SOSİAL MÜNASİBƏTLƏR
AKADEM İYASI
G.İ.İSMAYILOV
DÜNYA
İQTİS ADİ Y Y ATININ
NƏZƏRİ ƏSASLARI
Azarbaycan Əmək və Sosial Miinasibətbr
Akademiyastmn Elmi Şurasının «28»
aprel 2006-ci il tarixli iclasının «08»
saylı qərarı ih təsdiq edilmişdir.
BAKI - 2006
Tərtib etdi:
i.e.n
.,
dosent
G.USMAYILOV
Rəyçilər:
Azərbaycan Iqtisad Unİversiteti, i.e.d., professor,
aməkdar elm xadimi, Elmi işlər üzrə prorektor
A.Ş.ŞƏKƏRƏLİYEV
Əmək və Sosial Münasibətlər Akademiyası, Elmi
işlər üzrəprorektor, i.e.n
F.F.MEHBALIYEV
Elnd redaktor:
Azərbaycan İqtisad Umversiteti «İqtisadiyyat və
əməyin təşkili» kafedrasmm müdiri, i.e.d., pro-
fessor, əməkdar elm xadimi,
T-A.QULlYEV
M ü əllif İsmayılov Güloğlan İskəndər oğlu iqtisad elmləri
namizədi, dosent
-
Azərbaycan Əmək və Sosial M ünasibətlər
Akadem iyasm ın «İqtisadiyyat» fakültəsinin dekam vəzifəsində
çahştr.
© İsmaytlov, 2066
GİRİŞ
Dünya iqtisadiyyatı - daim dəyişiklikdə olan mürək-
kəb, mütəhərrik sistemdir. Xüsusilə böyük dəyişikliklər
əsrin son dörddə birində baş vermişdir. Əsasında sahib-
karlıq kapitalının qovuşması duran istehsal güclərinin
beynəlmiləlLəşdirilməsi, qloballaşması prosesi yeni səviy-
yəyə çatmışdır. Transmilli korporasiyalar (TMK) və
transmilli banklar (TMB) dünya təsərrüfatmm əsas struk-
tur yaradıcı amihnə çevrilmişdir. Transmilli kapital, öz
mənşəyini götürdüyü dövlətin hududlan xaricində qlobal
fəaliyyət göstərərək, istehsal güclərinin yerləşdirilməsində
nisbi üstünlükbrdən geniş istifadə edir. Onun təsiri altın-
da xarici ticarət artımı istehsal artımmı xeyli arxada qo-
yur. Beynəlxalq əmək bölgusünün genişləndirilməsi ayrı-
ayrı dövlətlərin milh təsərrüfatlarını bir-birinə daha sıx
bağlayır. A yn-ayrı ölkələrin qarşılıqh asılıhğmm və qar-
şıhqlı fəaliyyətinin güclənməsi baş verir. Xarici ticarət
sferası milli təsərrüfatlara nisbətən daha sürətlə inkişaf
edir.
Regional səviyyədə, dünya təsərrüfatırun beynəlmiləl-
ləşdirilməsinə inteqrasiya prosesləri kömək edir. 90-cı
illər, Şimah Amerika qitəsində azad ticarət zonasınm ya-
radılması ilə əlamətdar olmuş Şərqi Asiya rayonunda ka-
pitalların qovuşması və ticarət axınlarının təmərkuzləş-
məsi inkişafdadır.
Təkcə xarici iqtisadi fəaliyyət deyil, ölkənin daxili
inkişafım da maliyyələşdirməkdən ötrii borc kapitalı yük-
səlmə sürətlə hərəkət edir. Sərhədləri aşan maliyyə vəsai-
tinin həcmİ son on ildə çox böyük dərəcədə artmışdır.
Beynəlxalq hesablamalar bankın qiymətləndirmələrinə
görə, beynəlxalq kredit bazarlannm gündəlik ümumi döv-
riyyəsİ 1995-ci iJin sonunda 1200 mlrd. dollar təşkil et-
mişdir ki, bu gündəlik səviyyəli ümumi dünya məhsulunu
(ÜDM) 14,8 dəfə üstələyir.
Valyuta - kredit münasibətlərinin inkişafı istehsalı və
ticarəti arxada qoyurdu. Ssuda kapitallanmn dünya
bazan dünya təsərrüfat sisteminin mərkəzi elementlərin-
dən birinə çevrilmişdir. O, dünya iqtisadiyyatınm beynəl-
miləlləşdirilməsini sürətləndirib, iqtisadi münasibətlərin
çevikliyini artırır. İntəhası bir çox kredit sövdələri təsər-
rüfatın real ehtiyaclannı əks etdirməyərək, müstəqil və
möhtəkirlik xarakteri daşıyır ki, bu, ayn-ayrı mərhələlər-
də dünya təsərrüfat əlaqələrinin sabitsizləşdirilməsinə gə-
tirib çıxanr. Maliyyə bazarlan dəfələrlə nümayiş etdir-
mişlər ki, onlar milli iqtisadiyyatlann təhlükəsizliyınə
meydan oxuya bilərlər.
80-cı illər dünya iqtisadiyyatında tayı-bərabəri
olmayan hadisə — beynəlxalq borc böhranı ilə xarakterizə
edilirdi. Onlarla ölkə borclarm ödənilməsi imkanmdan
məhrum oldu. Və hərçənd borc böhranmın daha kəskin
mərhələsi ötüşsə də, inkişaf etməkdə olan və Şərqi
Avropa ölkələrinin beynəlxalq borcunun ümumi məbləği
artmaqdadır. 1997-ci ildə o, 1,8 trln. dollar təşkil etmİş-
dir. Borc öhdəliklərinin ödənişinə inkişaf etməkdə olan
ölkələrin ixrac mədaxiilərinin 20%-i sərf olunur ki, bu,
borclu ölkələrin iqtisadiyyatmın inkişafına sabitsizləşdiri-
ci təsir göstərir, dünya təsərrüfatında təkrar istehsal pro-
seslərinin dayanıqsızlığını artırır.
Təsərrüfat mexanizminin xarakterində dəyişikliklər
baş vermişdir. Ümumtəsərrüfat proseslərinin tənzimlən-
məsİndə ABŞ-ın aparıcı mövqelər tutduğu Beynəlxalq
valyuta fondunun (BVF) rolu güclənmiş və Qərbin iqti-
sadi cəhətdən apancı yeddi dövlətinin rəhbərlərinin mü-
şavirələrinin əhəmiyyəti azalmışdır. 80-a illərdə Qərbin
hakim dairələrində dünya təsərrüfat proseslərinin kollek-
tiv tənzimlənməsinin məhdudlaşdınlması xeyrinə Övqat-
lar fəallaşdı. Təcrubədə bu, qəbul oJunan qərarlann məc-
burihyinin zəifləməsinə səbəb oldu, özünün davranış xət-
tinin müəyyənləşdirilməsində dövlətin imkanlarım geniş-
ləndirdi. İntəhası dərin iqtısadi yöndəmsizliklərə qlobal
problemlərin kəskinləşməsi beynəlxalq tənzimləmənin da-
ha effektiv forma və metodlarmın axtanşına rəvac verir.
Böyük irəliləyişlər istehsal güclərinin inkişafında ol-
muşdur. Dünya istehsah əhali artımını demək olar, iki
dəfə ötürmüşdür. Dünya istehsal güclərinin keyfiyyət də-
yişiklikləri elmi-texniki tərəqqinin (ETT) təsiri altında
baş verir. Sənaye ölkələrində texnoloji inqilab gedir -
informatika və rabitə, müasir avtomatlaşdırma və robot-
lardan istifadə, polimerlər, kompozitlər, keramika kimi
Dostları ilə paylaş: |