Azərbaycan tariXİNDƏ naxçivan in yeri



Yüklə 359,31 Kb.
Pdf görüntüsü
tarix19.07.2018
ölçüsü359,31 Kb.
#56945


AZƏRBAYCAN TARİXİNDƏ NAXÇIVAN IN YERİ

Ələkbər Cabbarov

A

izqalddd  qddim  Oğuz yurdu  Naxçrvanm  bütün  larixi  dövrlərinə  toxunui- 

muş,  bu  böigənin Azərbaycan tarixmdə  öziməmaxsus yen,  ərazısı,  tarıxi-coğrafi 

şəraıtı  işıqlandtrdmış,  m üxtəiif dövhthrrn  tərkıbındə fəaliyyətı



əhalm in  ışğal- 



çıJara qarşı m übarcəsi,  ictimai-iqtisadr.  mzd&ni hay aiı və s.  tm sə h h r genış şərh 

edilmişdir.

Аса г sözlər:  Azərbaycan. Naxçivan,  ərcni,  Nuh peyğəmbər, Atabəyter döv- 



h tiNaxçivan  Konstitusi\*ası

Qədım  turk-oğuz  yurdu  və  tarixi  Azəıbaycan  ərazisi  olan  Naxçivan  bəşər 

sivilızasiyasımn  ilkin  məskəniərindən  bindir.  A panlan  tədqiqaılarla  sübut  olun- 

muşdur  ki.  Naxçivan  ərazisində  qədım  daş  dövTündən  başia>araq  davamlı  və 

intensiv  yaşayış  olmuşdur  E.ə.  IV-II  mınilliklərdə  Naxçivan  ərazısində  meydana 

çıxan  in  tayfa  ittıfaqian  Azərbaycan  xalqmın  soykökunün  formalaşmasında  mü- 

hünı  rol  oynamışdır.  Türk  mənşəli  kaspi.  kadıısi,  naxç  tavfa  ittifaqian  bu  qəbil- 

dəndir [1, s.  12].

Naxçıvanm  protoşəhər  kimı  formalaşması  da  bu  dövrə  təsadüf edir.  Şəhə- 

rinin  tarixı  barədə  məxəzlərdə  olduqca  maraqb  və  m üxtəlıf  ftkirlər  mövcuddur 

Naxçıvamn adımn çəkildiyi  ən qədim yazılı  qaynaq  vunan  coğrafivaçısı  Ptolome- 

yin  ‘‘Coğrafıya'  əsəridir.  O,  Naxçıvanm  adım  “Naxsuana"  kım!  qeyd edir.  Şəhər 

yunanca-“Naksuana",  pəhləvicə-‘ Naxç".  ərəbcə-“Nəşəva ",  “Naxçuan ",  və  ya 

“Naqşecanan"  adlanmışdır.  Bir  sıra  fars  və  tiırk  mənbələrində  Naxçivan  "Nəqşı- 

cahan’* kimi göstərilır [2, s.  7].

Yaqut  əl-Həməvı  "Mucərn  əi-buldan"  əsərində  yazır:  "Nəşəva”  Azər- 

bavcan  şə-həridir...  O,  xalq  arasmda  Nəxcuan  adı  ilə  məşhurdur,  bəzılən  ona 

Nəqcuan  da  d ev ir-lər  ХП1  əsr  m üəliıfbrindən  Mənəmməd  ibn  Nəcib  Bəkran 

"Cahannamə’  əsənndə  şəhərin  admı  həm “'Naxçivan'*,  həm  də  "Nəşəva" şəklində 

vermişdir [3, s.  26].

Turk  səyyahı  Ö.ÇəIəbi  göstərir  ki,  Naxçivan  şəhəri  Turan  hökmdan  Əfra- 

siyab  tərəfindən  salınmışdır.  Orta  əsrlərin  ərəb  qaynaqiannda  isə,  şəhərin  adı 

^Nəşava"  kimi  yazjlsa  da,  H.Qəzvini,  Katib  Çələbı,  Ö Ç ələbı  və  b  bu  yen 

^Nəqşicahan'  ad>andırmışiar  Osmanlı  arxıvbnndə  olan  məlumatiarda  isə  bu  ad 

fərqlı  adlarla  vazılmaqla  bərabər.  bölgənin  admın  “Naxçivan  şəkiındə  yazıiışı 

qəbul edilmışdır [4. s.  3].

Bundan  başqa.  A.Axundov  Naxçivan  sözünün  mənşəyini  elam  dilindəkı 

“Nahhunte" sözii ilə bağlayır.  Naxçivan toponimı əfsanəvi Nuh peyĞəmbərlə bağlı 

“Dunya  tufanı"  iiə  də  əiaqələndırilır  E1  müiahizəsinə  görə,  “Naxçivan*'  sözü  üç 

hissədəD -   'Nax'  -'Muhj,.  töric diHərində  isire  dö

2

əldən  “çi”  şəkilçisindən və yer.



42

«



məkan  bädirən  “van”  topommik  formaımdan  ibarəx  olub,  “Nuhçuvan”  -  

“N uhçuiann məskəni”, “Nuhun diyan”  deməkdir [5, s. 47, 50].

Son  dövrlərdə  “Naxçivan”  toponiminin  mənşəyi  ilə  bağlı  apanlan  araşdır- 

malar bu sözün  daha çox Nuh peyğəmbərin adı  ilə bağlı olduğıı qənaətım  daha da 

güciəndirir.  Bıidirilir  kı,  bu  söz  məhz  “Nuh"  ifadəsı  ilə  bağhdır  və  Naxçivan  -  

Nuhçulann, Nuh tərəfdarlannm  məskəni deməkdir'’ [6, s  13].  O na əsrlər dö%Tünə 

aid salnaraələrdə də Naxçıvanm “Nuhçıxan", “>»'uhcahan'\ yəni  Nuh şəhəri adlan- 

dmlması  haqqında məiumatlara həddindən çox rast gəlınir.

XIX əsr rus muəlliflərinin əsərlərində Nuh peyğəmbərin Naxçivan şəhərində 

məzannın  və  məzarüstü  türbəsinin  olması  haqqında  məiumatlan  və  təsvirləri  də 

nəzərə  aisaq,  əm inlikb  demək  olar  ki,  “Naxçivan”  toponimı  bilavasiiə  Nuh 

peyğəmbərlə  bağlıdır  kı,  bu  da  Naxçivan  şəhərinin  ən  qədim  yaşavış  məskən- 

iərindən və şəhəriərdən bin olduğu qənaətını  təsdıqləvir.

E.ə.  EX-VI əsrlərdə Naxçivan ərazisi  qədım  Manna və Midiyanın tərkibındə 

olmuşdur.  E ə.  633-cü  ildə Naxçivan  skiflərm  höcumundan  xey!i  zərər  çəkmişdi. 

E.ə  VI əsrın  ortaian-e.ə.  IV  əsrin 3ö-cu ılb n n d ə Naxçivan  Əhəmənilər dövlətinin 

hakımıyyəti  altmda,  e.ə.  IV  əsrin  soniarı-e.ə.  I  əsrin  I  yansm da  isə  qədim  Azər- 

baycan  dövləti  olan  Atropatenanm  tərkibındə  oimuşdur.  Eramızın  əw əllərində 

Naxçivan  AJbanıyada  şəhər  və  vilayət  olmıış.  eramızın  IV  əsrdən  Sasam  döv- 

lətının tərkıbinə daxıl edilmişdır.

VII-VIII  əsrlərdə  Naxçivan  ərəblər tərəfindən  ışğal  edilir.  654-cii  ildə Nax­

çivan ərəb əmiri  Həbıb İbr, Məsləmə tərfindən tutulur və Ərəb xilafətinın HI əmir- 

liyinin tərkıbinə daxıl edilir.

X əsrdə  Naxçivan diyarında əmin-amanlıq  dövru başiayır.  Həmin vaxtlarda 

"Naxçivan  şahlıgr'  adlı  feodal  dövlətinın  əsası  qoyulur  və  Naxçivan  şəhəri  X 

əsrin  80-cı  illənndən  etıbarən  bu  i^odallığın  paytaxt»  olur.  Bu  feodal  döviəti  XI 

əsrin  60-cı  lüsrinə  qədər mövcud/Jİur və Əbu Duiəfilər tərəfindən  idarə  edifir.  X 

əsnn  sonundan  başlayaraq  Naxçivan  təqnbən  bir  əsr  ərzində  Rəvvadilər  döv- 

lətinm tərkibində qalır.  XI əsrdə Azərbaycanın bir çox yeriəri  səlcuq mrkləri  tərə- 

nndən  tutulur.  1064-cü  ildə  səicuq  hökmdan  Alp  Arslan  Bizans  ordulannı  məg- 

iubiyyəıə  uğradıb.  Naxçıvaaı  ışğa)  et«r  [7,  s.  33].  Beləiiklə,  Naxçivan  ərazisi 

Böyük Səlcuq dövlətinin tərkibinə daxil edıiir

Naxçıvanın  bundan  sonrakı  dövrü  bılavasitə  Atabəy  Şəmsəddin  Eidənizin 

1

1136-1175} əsasırı  qoyduğu Azərbaycan  Atabəvləri -  EldənizJər dövləti  ilə bağ- 



hdır  Belə  kı.  X ll  əsrin  I  yarısında  Səlcuq  imperiyasınm  zəıfıəməsı  və  dağılmas! 

nətıcəsmdə  Yaxın  Şərqdə  qüdrətii  Atabəvlər dövləti  ləşəkkül  tapır.  1147-cı  ildən 

1175-cı  ilədək Naxçivan bu döviətin paytaxt şəhəri oiur.

XIII-XIV əsrlər Naxçıvanm tarıxində mürəkkəb, keşməkeşli  dövrlərdən  bin 

olmuşdur.  122I-cı  ildə  monqol  qoşunlan  Naxçıvanı  dağıdaraq  viranə  qoyurlar. 

Ərazıdəkı  Gilan.  Naxçivan.  Qarabaglar.  Sədərək  xarabalığa  çevrilır  1225-ci  ildə 

Naxçivan  Xarəzmşah Cəialəddinin hücumlanna mənız qalır.  Onun Təbrizə yaxın- 

laşdığmı eşidən Atabəy Özbək Naxçıvana.  ordan da Ə lincə qaJasına çəkilib qalad? 

Sigınacaq  tapir  və  çox  keçmır  kı,  burada  da  ölür  [8,  s.  140].  Se!əlik!ə  də

43



Azərbaycan A taoəybr dövbtm ə son qoyulur.

E ldənizbr dövləti  süqut  etdikdən  sonra,  1251-ci  -idən  başlavaraq Naxçivan 

monqollann  hakimiyyəti  altında  oiur.  XTV  əsnn  ortalanndan  başlayaraq  strateji 

cəhətdən  böyük  əhəmiyyət  kəsb  edən  Naxçivan  m üxtəlif xarici  işğalçıiar  Çoba- 

nilər,  Cucilər,  Cəlainiər,  M uzəffəniər  arasmda  mübarizs  rnevdanına  çevrilir  və 

əldən-ələ keçir.  1386-cı  ildə  Naxçivan  və ətrafı  Qızıl  Orda  hökmdan  Toxtaımşın 

ordulan  tərəfindən vəhşicəsınə  dağıdıiır.  Az sonra Naxçivan Əmır Teymunm  hö- 

cumlanna  məruz  qalər  Bötün  Azərbaycanı  və  Yaxm  Şərqi  əiə  keçirən  Teymur 

ordulan  Əlıncə  qalasını  da  mühasirəyə  alırlar.  Əlincə  qalası  14  il  ciddi  müdafiə 

olunduqdan  sonra.  1401-ci  ildə  daxili  feodai  çəkışmələri  nəticəsində  Teymur 

ordusu tərəfindən ələ keçirilir

XV  əsrdə  Naxçivan  bölgəsı  əw əlcə  Qaraqovunlu dövbtm in,  1468-cı  ildən 

isə 

Ağqoyunlu  döviətınin  tərkibində  oimuşdur.  Naxçıvanın  Qaraqoyunlu  və 



Ağqo>unlu  döviətlərinin  tərkıbində  oimasım  bu  bölgədə  frəmin  sulalə  ilə  b a |lı 

çoxsaylı daş qoç heykəlləri və qəbirüstü sənədlərin tapılması  da sübut edir.

XVI  əsrdə Naxçivan Azərbaycan  Səfəvi  dövlətinın  baldmiyyəti  altmda  idi. 

1501-ci  ıldə  Şərur düzundə  Səfəvı-qızılbaş  və  Ağqoyunlu qoşunlan  arasında baş 

verən toqquşmada səfəvi ordusu qalib gələrək Naxçıvam tutur.  XVI-XVU əsrbrcb 

Osmanlı-Səfəvı  m üharibəbn  zamanı  Naxçivan dsfələriə əldən-əb keçərək dağıdı- 

Iır. qarət edilir.  1514-cö ıldə Çaldıran döyüşündən sonra ərazi ‘'Naxçivan sancağı' 

adı i b  Osmanlı idarə sisteminə daxil edilir [4? s.  3].

1603-cü ildə  I  Şah Abbas Naxçrvam  hakımiyyətı  altma alıb hərbi  düşərgəyə 

çevırir.  Onun  ıdarəs!  Maqsud  Sultan  Kəngəriıyə  həvalə  olunur  1605-ci  ildə  Os- 

manlı  qoşunlan  Naxçıvanı  zəbt ediriər və  ərazi  Osmanlı  imperh asırun  tərkibinə 

daxil  edilir  B e b lık b ,  min  illər boyu  Azərbaycan  döviətlərinin  tərkib  hissəsi  ol- 

muş  Naxçivan  diyan  XVI  əsrin  sonunda  (; 588-1603-cö  illər)  və  XVffi  əsrin 

ə w ə ib rin d ə   >’! 724-1735-cı  illər  Osmanlı  imperiyasımn  tərkibinə  keçmiş  və 

burada venidən Osmanlı idarə sistemi tətbiq edilmışdir [9, s.  5]

Naxçivan  Səfəvıiər dövlədnın xərkibmdə  ikən,  XVI  əsrdə  əw əlcə  mərkəzi 

Təbriz olan  Azərbaycan,  XVII  əsnn  II  yansından  isə  mərkəzi  İrəvan  şəhən  oian 

Çuxursəd  bəyiərbəyiIıklərinə  tabe  idi  XVI-XVÜ  əsrlərdə  Naxçivan  hakim bri 

Kəngərli layfa başçılanndan təyin olunurdu [10, s.  78}

1736-cı  ıldə  tranda qurulan  Nadir imperiyasmm  rərkibinə qadlan Naxçivan 

!747-ci  üdə  bu  imperiyanm  dağılmasından  sonra  müstəqi!  feoda!  döv b tə  -  

xaiilığa çevrihr. Həmin ;! Kəngərlı tavfa başçısı Hevdərqulu xan Nadır şahm bura- 

dakı naibi Ağa Həsəni Naxçrvandan qovaraq özünü xan eian edir. Naxçivan şəhəri 

xanlığın  pavtaxtı  olur.  1747-1797-ci  i b   qədər  müstəqıi  olan  Naxçivan  xanlığı, 

1828-ci  ildə  Rusiya  tərəfmdər.  işğai  olunana  qədər.  faktiki  olaraq.  Qacarlar 

dövbtinin  ucxqarlarından bırinə 

çevTİimişdi.

1804-cö  ildə başlayan  I  nıs-İran  muharibəsi  1813-cü  ildə  Xankəndı  vaxın- 

lığındakı  Güiüstan  kəndində  imzalanan  möqavib  i b   başa  çatır.  Naxçivan  Iranın 

tabeiiyinə  keçir.  Lakın 

bu 

müqavilə  Rusiya  ilə  İran  arasmds  Cənubi  Qafqaz-a 



bağlı həliedici saz?ş oimur.

44



1826-1828-c;  il'iər  П  rus-İran  muharbəsi  m sların qələbəsi  ilə  başa  çaür  və 

1828-ci  il  fevralm  10-da  Təbrizin 43  km-də  yerləşən  Turkmənçay  kəndində  sülh 

müqaviləsi  ımzalanər.  Müqaviləyə  görə  Araz  çayı  sərhəd  olmaqla  Naxçivan  və 

İrəvan  xanlıgı  Rusıyaya  birləşdiriür.  Türkmənçay  müqaviləsınin  Ш  maddəsində 

deyilırdi:  “İran  şahı  həzrətləri  öz  aamdan  və  öz  vərəsələri  və  vaıisləri  adından 

Arazın  о  tayı  və  bu  tayı  üzrə  lıəvan  xanlığmı  və  Naxçivan  xanljğmı  Rusıya 

ımperiyasının lam mülkiyyəünə güzəştə gedır” [11, s.  148].

1828-cı  ilin mam nda çar I  Nıkolaym  göstənşı  ilə  keçmış  Irəvan  və  Naxçi­

van  xanlıqlannın  ərazisındə  "Erməm  vılayətı"  adlanan  inzıban  vahid  yaradılır. 

1841-ci  ildə  Naxçivan  torpaqian  Görcüstan-İmeretiya  qubemıyasımn  tərkibinə 

venlir  [12.  s.  26]  1850-ci  ildə  Naxçivan,  Şərur-Dərələyəz  qəzalan  və  Ordubad 

dairəsi yenı yaradıian İrəvan qubemiyasına bırləşdırilir.

Çanzm in XIX əsrdə erməniiərin Irandan və Türkıyədən Cənubi Qafqaza ko- 

çüruiməsi  siyasəti  Rusiyanm  gələcək  ımpenalist  planlanmn  həyata  keçirilməsı 

uçün bolgədə daha münasib etnık-sosıal  və ictimai-siyasi  zəmin  hazırlamaq məra- 

mma xidməı  edirdi.  Ümumiyyətlə.  Cənubi  Qalqazda XX  əsrin  əw əllərindən  baş- 

layaraq  mılli-etnık zəmində baş verən münaqışələr göstərdi  kı.  çarizm bütövlükdə 

Cənubi Qatqazı xrisüanlaşdırmaq  siyasətı  vüriranəklə bu böigəni bırdəfəlik  lranın 

və Türkivənin  nəzarətindən  qoparmaq  və b e b   bır  perspekrivin  olmamasmı  təmın 

etmək üçün ermənüərdsn bır vasıtə kımı  ıstifadə etmişdi.

Ermənilər  azərbavcaniılara  qarşı  qanlı  soyqınm  və  deportasiya  siyasətinin 

ilk  mərhəiəsini  çarizmin  fəal  dəstəyı  ilə  1905-1907-ci  illərdə  həyata  keçirdilər. 

Hadisələr nəticəsində Bakıda  və Naxçıvanda,  Şuşa,  Cavanşir, Cəbrayıl  və  Zəngə- 

zur qəzalannda yüzlərlə  azərbaycanlı  kəndı  dağıdıldı,  on  minləriə  günahsız  insan 

errnəni vəhşiliymin qurbanı oldu.

Üç əsrlık  Romanovlar monarxiyasmm süqutu  və  R usijada  1917-ci  il  fevral 

buıiua-demokrarik  ınqilabının  qələbəsm dəı/sonra  qunılan  Müvəqqəti  hökumətin 

Maxçıvanda  da  yerti  orqanlan  təşkıi  eclKır.  Yaranmış  qanşıq  siyasi  vəziyyətdə 

Azərbaycan  lorpaqlannı  qəsb etmək  ıstəyən silahlı  ermənı  dəstələn yenidən qaniı 

cinayətlər törətməyə başlayır.  Enr.ənilər  1918-cı  ilin  fevral-raart aylannda Naxçi­

van bölgəsinin dinc əhalisinə qarşı genişmıqyaslı təcavüzə başladı.

Bölgəni  erməni  təcavüzundən  qorumaq  məqsədi  ılə  1918-ci  ilin  noyabnnda 

Naxçivan Şərur-Dərələyəz qəzalan. Ordubad, Culfa. Vedibasar, Qəmərli  və Mehri 

əvalətlərindən  ıbarət  “Araz-Türk  Respublikası*  yaradılır  Respublıka  i919-cu  i! 

yanvann  4-də  ıik  hokumət  bəyannaınəsmdə  elan  edır  ki,  Naxçivan  həmışə  özunu 

Azərbaycanın  tərkib  hissəsi  hesab  etmışdir  və  Erməmstanın  hərbi  təcavüzünə 

qarşı  Azərbaycandan  kömək  gözləyır  [13,  s.  199].  Naxçıvanın  və  əhatə  etdiyı 

digər  ərazilərin  erməni  vəhşilivındən  müdafıəsinin  təşkili  üçün  varadılan  bu 

dövlət cəmi  bir neçə ay mövcud oldu  Belə ki,  1919-cu  ilin yanvar ayında ingilis- 

lər  Naxçıvana  gəldikdən  sonra  Araz-Türk  Respublıkasının  fəalivyəti  zəiflədi  və 

həmin ilin aprel ayının əw əllən n d ə süqut etdi.

Naxç.vanın  1918-1920-ci  illərdə  düşmən  təcavüzür.dən  müdafiəsində 

Türkiyənın,  türk  hərbiçilərinin  xüsusi  xidmətiəri  oimuşdur.  Həm  1918-cı  iidə

45



gemşiənən  erraəni  təcavüzünün  qarşısmın  aimmasında,  həm  Araz-Türk  Res- 

pubiikasınm  yaradılmasmda,  həm  də  19!9-cu  i!  iyulun  l$-25-də  Naxçıvanın  bir 

tərəfində ermənı idarəçiliyinin ləgv edilməsındə Türkiyə naxçıvaniılara fəal  hərbi- 

siyasi  yardım göstərraişdi.  1919-cu  ilin avqustundan >192ö-cl  ilin yanvar aymadək 

Azəıbaycan  hökumətmın, yeril  rəhbərlıyin  və  naxçıvaniılann  bırgə  gərgin  müba- 

rizəsi  nəticəsmdə  bölgəni  yemdən  erməni  ıdarəçiüyinə  təslım  etmək  məqsədi 

güdən  Naxçıvanda  Amerika  general-qubematorluğunun yaradılması  səylərinin də 

qarşısı qətiyyətlə alınır [ 14, s. 2 14]. 

r  

-

1918-1920-cı  illərdə büıövlükdə Azərbaycan xaiqına və torpaqlarımıza qarşı 



genişlənən  erməni  təcavozu.  yürudülən  soyqınm  və  deportasiya  siyasəti  Naxçı- 

vanda da  öz  ağır izlərini  buraxmışdı  Türkiyə  mənbələrinin  məiumatma  gOrə,  hə- 

min illərdə Naxçıvanda 73727 nəfər ermənı vəhşıliyıaın qurbanı  olub [14. s.  225].

1920-ci  ildə  bolgədə  veni  sivasi  şərait yarandı»Həmın  il  apre!  ayının  28-də 

Azərbaycan.  iyul  ayında  isə  Naxçivan  rus-sovet  qoşunlan  lərəfmdən  işğal  edilir. 

1920-ci  il  iyulun  28-də  Naxçivan  Sovet  Respublikası  elan  ediiir.  Lakin  sovet 

Rusiyası  Azərbaycan  torpaqlannın  ermənilərə  verılməsi  ilə  bağlı  sıvasət  vürüt- 

məyə başlayır. 1921-ci  iiin  yanvar  ayında  Azərbaycan,  Erməmstan  və  RSFSR 

nümavəndələrinin  Azərbaycan  və  Ermənistan  mqilab  komitələnnin  bəyanaılarına 

münasıbətlə bağh  keçirdikləri  rəv sorğusunda Naxçivan əhalisinin 90 faızı diyann 

muxtar respubiıka hüququnda Azərbaycanın tərkibində qalmasma səs verir [15,  s. 

341-342J.  Səsvermənin  nəticələn  1921-ci  ildə  imzalanmış  Moskva  və  Qars 

müqavilələrind?  əks olunmuş  müvafıq  maddələrdə də öz əksini  tapir.  1921-ci  ilin 

mart ayının  16-da RSFSR  ilə Türkiyə arasmda Mcskvada  imzalanan müqavilənin 

[16.  s  84-87 j  3-cü  maddəsinə  əsasən,  "damşıq  aparan  tərəflər  müqaviləmn  1  tC) 

əlavəsində  müəyyən  edilən  sərhədlər  daxilindəki  Naxçivan  ərazisinin,  qəyyum- 

luğuııu  üçtıncü bir dövlətə  heç  bir vaxl güzəştə getmeməs:  şərti 

j I ə .  

Azərbaycanm 

tərkıbində muxtar bölgə təşkii ediiməsi barəsində razılığa gəiirlər

Naxçıvanın  muxtanyyət  statusunun  m öhkəm bndinim əsində  növbətı  mü- 

hüm  addım  1921-cs  »1  oktyabrın  I3-də  bir  tərəfdən  Türkiyə  hökumətı.  digər 

tərəfdən  Azərbaycan.  Ermsmstan  və Gürcüstan  sovet  respublikalanmn  Rusiyanm 

iştiraki  ılə bağladjclan  Qars müqavıləsi  [17.  ış  18,  v.  135-145]  olur  M uqavihnin 

5-ci  maddəsində  deyılirdi:  "Türkiyə  hökumətı.  Azərbaycamn  və  Erməmstamn 

sovet  hökumətlən  razıbğa  gəiiriər  ki,  Naxçivan  viiayəti,  bu  müqavılənm  III 

əlavəsində  göstənlən  sərtıədlər  daxilində  A^ərbaycanm  qəyyumluğu  altmda 

muxtar ərazi təşkil edir~ 

»

Naxçivan  muxtariyyət  status!u  ərazı  kimi  1920-1923-cü  illərdə  Naxçivan 



Sovet  Sosialist  Respubiikası,  1923-1924-cü  iüərdə  Naxçivan  Muxtar  Diyan, 

1924-cü  il  fevıalın  9-dan  1990-cı  il  noyabnn  17-dək  Naxçivan  Muxtar  Sovet 

Sosialist  Respublikası,  1990-cı  ilin  noyabnndan  isə  Naxçivan  Muxtar  Respub- 

Iikası adlandınlmışdır.

Tanxən  olduğu  kimi,  sovet  hakimiyyəd  illərində  də  Naxçıvanın  ictımai- 

sıyasi,  sosıal-iqtisadi  və  maddi-mədəm  tarixi  bilavasitə  Azərba’. can:-n  tarixi  inki- 

şafı  ilə, bütovlükdə respublikada baş verən hadisəiəriə bağlı olmoşdur.

46



XX əsrin  80-ci  iliərinm somında bütün  SSRI-də.  Azərbaycanda kəskinləşən 

sosial-sıyası  və ıqtısadı problemlər Naxçıvanda da özunü bütün cəhətlən  ilə göstə- 

nrirdi  Bu  zaman  sovet  ımpenvasmın  süquta  getdiyi,  Azərbaycana  qarşı  daşnak 

təcavüzünün güclandiyi Ыг şəraitdə Naxçivan  böyük  əzm  və biriik ntımayiş etdir- 

di.  1989-cu  il  dekabnn  sonlannda  başlanan  sərhəd  hərəkaıı,  137  km  məsafədə 

sovet-İran  sərtıəd  qurğuiannın  sokülməs*  milh-demokratik  hərəkatm  yüksəlişin- 

dən  xəbər verirdi. 

İ99Ö-ci 


il  yanvann  19-da,  qanh  Bakı  gactəsındən bir neçə saat 

əvvəl  ermənilənn  muxtar  respublikanın  Sədərək  qəsəbəsınə  mütəşəkkıl  hücumu 

başlandı.  Həmin  gün  xalqm  tələbı  ilə  Naxçivan  MSSR  Ali  Soveti  SSRİ-nin 

tərkibindən  çıxmaq  kim?  о  zaman  üçün  misli-hərabəri  olmayan  tanxi  bir  qərar 

qəbul edərək  bunu kütləvı  informasiya vasitələri  ılə Ыг neçə dildə dunyaya bəvan 

etdi {18, s. 34].

1990-cı  il  iyunun  22-də görkəmli  siyasətçi  və  dövləı xadimi  Heydər Əliye- 

vin Naxçıvana gəlməsi  ilə mılli-demokratık hərəkat yeni  mərhəiəyə qədəm qovdu. 

Naxçıvanlılar  Heydər  Əliyevm  simasında  öz  xılaskarmı  tapch.  Tezliklə  xalqın 

yekdıl  səsi  iiə Naxçivan MSSR Ali  Sovetinə. Azərbavcan SSR  Ali  Sovetinə depu- 

tat  seçilən  Heydər  Əliyev  respubiika  əhalisinin  güvənc  yerinə 

çe*vTİ!dı. 

Naxçı- 

vanda milli oyanışın əsası qoyuidu.  Bütün buniarm sayəsındə  1993-cü ıldə Naxçi­



van  artıq  bütün  bolgədə  mılii-demokratik  hərəkatınm  gücləndiyı  bir  bölgə  idi 

MiLxıar Respublıka  1993-ciı  ilə  nisbi  ictimaı-sıyasi  sabıtlık  şəraıiində qədəm  qoy- 

du.  llin  binnci  yansmda  muxtar  respubiika  qonşu  Turkiyə  və  Iranla  əlaqələnnin 

inkişafının venı  mərhələsinə qədəm qoymuş, müvafiq olaraq fevral-mart aylannda 

həmm  dovlətlərin  Naxçıvanda  konsulluqlan  açılmışdı.  Bakıdakı  bir  sıra  xaricı 

ölkə  səfırliklərinm  nümayəndələn  Naxçıvana  gələrək  Naxçivan  M R  AJi  Məc- 

lisinin Sədri  Heydər Əliyevlə m üxtəlif sahələr üzrə danışıqlar aparmışdılar.

1993-1995-ci  ıflərdə  Azərbaycanda  icömai-siyasi  sabitlik  təmm  edildıkdən 

sonra Naxçivan  Muxtar Respubiikas»  da  sabit iokişaf yoiuna  qədəm  qoydu.  1995- 

ci  ıi  noyabnn  12-də  keçırilmiş  parlament ^eçkiləri  nəticəsındə  Naxçivan M R  A!i 

Məclisinin  yeni  tərkıbi  formalaşdı.  1 9 ^ -c :  ildə  qəbul  edilən  Naxçivan  MR-ın 

Konstitusiyası  Qanun  vasıtəsı  ilə  I>emokıatıya  uğrunda  Avropa  Komissiyası 

(Venesiva  Komissıyası)  tərəfindən  /v ro p a n m   iıg ər  muxtariyyətİər.  içün  mode! 

kimi göstərildı  [19, s  60].

Əhaiinin  həyat  səvıyyəsimn  yüksəidilməsı  məqsədı  ilə  apanlan  məqsəd- 

yöniü  ışlər  nətıcəsmdə  i 995-2012-cı  ıllərdə  muxıar  respubiıkada  76  mindən  çox 

yeni ış yen yaradıimış, əhaiınm həyat səviyyəsinm yüksəlməsı  demoqrafik Yəzıyyə- 

tə də müsbət təsir etmış. muxtar dıyann sakinjərinın sayı 426 min nəfən ötmüşdür

Əlbəttə,  bütün  bunlar onu  deməyə  əsas  verir ki,  Naxçivan  M uxtar  Respub- 

likası  inkişafm yeni  mərhəiəsinə  qədəm qoymuş,  inkişaf etmiş və  bu  inkişaf bu 

gün də  davam etdiriiir.

47

/




Ədəbivyat

1.  Naxçivan  M uxtar  Respublikası  -   80.  Tarixi-staüstik  məcmuə  (Məc- 

muəmn ümumı fəhbəri V.Talıbov, İ.Haeıyev. B.İsmayılov). Bakı:  Səda, 2004,205 s.

2.  Naxçivan  Muxtar  Respubhkas*.nın  tarixi,  siyasi-iqtisacb  bəiədçi  kıtabı. 

Naxçıvan: Qeyfət,  1998,64 s.

3. Məmraedov R  Naxçivan şəhərinin tarixi oçerklsri. Bakı: Elm,  1977,  160 s 

4  Osmaıjlı  Arşiv  Belgderinde  Nahçıvan  Proje  yöneticisi  Yusuf  Sarinay.

Istanbul:  2011, 568 s.

5.  Axundov  A.  Naxçivan  sözünün  mənşəyi.  Naxçivan  tarixinin  səhifələri. 

Bakı  Eİ


hl

  1996, 226 s.

6  Talıbov V. Nuh peygəmbər:  Dünva tufanı və Naxçivan / Nuh peyğəmbər, 

dönya  rnfanı  Və  Naxçivan  (24-25  aprel  2009-cu  ildə  keçirilmiş  beynəlxalq 

simpoziuınun m aterıallan). Naxçivan: “Əcəmi ' NPB, 2010, s.  10-17

7.  Səfərii 

F. 

Naxçıvanda  sosial-siyasi  və  ideoloji  mərkəzlər.  Bakı:  Elm. 



2003,392 s.

8. Bünvadov Z.  M  Azərbaycan Atabəylər dövləti (1 i 36-1225-cı illər).  Bakı: 

Elm.  1985,268 s.

9  NaxçTVan sancagının müfəssəl dəfhri.  Bakı: Elm. 200 К 374 s.

10.  Piriyev V. Azərbaycanın tanxı coğrafiyası.  Bakı:  Araz, 2002,  152  s.

11.  Şükürov  K.  Türkmənçay  -   1828.  Tanxi  xronika.  Bakı:  Çaşıoğlu,  2006.

188 s

12.


 

Kazımov  I 

F. 

Naxçivan:  əhalisı,  sosial-iqtisadi  və  siyasi  tarixinə  dair 



(1828-1920-ci  illər).  Bakı:  Elm. 2007,  175 s.

13.  Budaqova  S.  Naxçivan  diyannın  tarixi  ooğrafiyası  (XV111  əsrin  ıkincı 

yansı, XIX əsrln I qənnəsi). Bakı: Eim,  1995,96 s.

14.  Cəfərli  E.Y.  Naxçıvanda Erməm-Azərbaycan münaqişəsi.  Bakı:  Nurlan- 

2009, 280 s.

15.  Musayev  i.M.  Azərbaycanın  Naxçivan  və  Zəngəzur  bölgəsində  siyasi 

vəzı’w ə t və  xarici dövlətlənn  siyasəti (1917-1921 -cı  iilər)  Bakı:  BDU  nəşriyyan,

1996,385 s.

16.

 

Hacıyev 



İ.M . 

Amanoglu 

t.Q . 

Tanhte ve günümüzde Nabçıvan  Ankara 



Ankara Universitesı Basımevı.  1998,92 s

17  N M R D A ,£ 314, s  5, iş  1-72

IS.  Hacıyev  LM,  Məmmədov  Ş.A.  Naxçivan  və  naxçıvanlılar.Bakı.  Eİm, 

2001. 280 s

19.  Naxçivan  MR  -   85.  Naxçivan  MR  Ali  Məclisi.  Naxçivan:  “Ə cəm f’, 

2009,99 s.

48

I



РО Л Ь НАХЧЫВАНА В ИСТОРИИ АЗЕРБАЙДЖАНА

Алекпер Джаббаров 

Резюме

В  этой  статье  говориться  о  роли  Нахчыванской  территории  в  истории 



Азербайджана.  Эта территория играла ключевую  роль  в отношениях  Перед­

ней  Азии  и  Кавказа  Все  это  обуславливалось  заселением  этой  территории 

еще с эпохи палеолита.

Кл ю ч е в ы е  слова: 



Азербайджан,  Нахчыван,  территория,  пророк Нои 

государство Атабеков, Конституция Нахчывана

THE  ROLE O F NAHCHIVAN L \ TH E HISTORY O F AZERBAIJAN

A i a k ba r J a b ba r o v

f

Summary


The  roie  o f Nahchivan  in  the  history  o f  Azerbaijan  is  mentioned  in  this 

articie.  This territory was used to be a “bridge** between  Front Asia and Caucasus. 

Because ancient tribes lived here since Palaeolithic Age

Key words: 



Azerbaijan.  Nahchivan,  territory. Noah,  Afabeyder  Nahchivan 

Constitution.

 

/



/

/

49



Yüklə 359,31 Kb.

Dostları ilə paylaş:




Verilənlər bazası müəlliflik hüququ ilə müdafiə olunur ©genderi.org 2024
rəhbərliyinə müraciət

    Ana səhifə