Azərbaycan təzkirəLƏrinin təsnifati: dili, strukturu, Əhatə etdiyi coğrafiya və DÖVR
Yüklə 0,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Bu makale Crosscheck sistemi tarafından taranmış ve bu sistem sonuçlarına göre orijinal bir makale olduğu tespit edilmiştir.
- CLASSIFICATION OF AZERBAIJANI TADHKIRAS: THEIR LANGUAGE AND STRUCTURE, GEOGRAPHY AND EPOCH THEY COVER ABSTRACT
- Key Words
| Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013, p. 351-364, ANKARA-TURKEY
AZƏRBAYCAN TƏZKIRƏLƏRININ TƏSNIFATI: DILI, STRUKTURU, ƏHATƏ ETDIYI COĞRAFIYA VƏ DÖVR * Vüsale MUSALI ** ÖZET XVI. yüzyıldan başlayarak Azerbaycanlı müellifler tarafından çeşitli şair tezkireleri kaleme alınsa da, Azerbaycan tezkirecilik tarihinin teorik açıdan sistematik olarak araştırılmasına, tezkirecilik tarihimizin ortaya konmasına teşebbüs gösterilmemiştir. Azerbaycanlı tezkireciler tarafından 40’tan fazla tezkirenin kaleme alınmasına rağmen, bunların çok az kısmı incelenmeye tabi tutulmuş ve yayınlanmıştır. Şimdiye kadar bazı Azerbaycan tezkireleri – Sadık Bey Afşar’ın “Mecmau’l- Havas”ı, Merağalı Muhammed Hasan Han İtimadü’s-Saltana’nın “Hayrat-ı Hesan”ı, Seyyid Azim Şirvani’nin “Tezkire”si, Muhammed Ağa Müctehidzade’nin “Riyâzu’l-Aşıkîn”i, Muhammed Ali Terbiyet’in “Dânişmendân-ı Azerbaycan”ı, Mir Muhsin Nevvâb’ın “Tezkire-yi Nevvâb”ı, Gulam Memmedli’nin “Tezkire”si ve Şahin Fazıl’ın “Tezkire”si Azerbaycan’da basılmıştır. Azerbaycan tezkirecilik tarihinin şimdiye kadar sistematik olarak öğrenilmemesinin bir sonucu olarak tezkire yazarı olan bazı Azerbaycanlı müellifler Fars kökenliymiş gibi gösterilmiştir. Makalede Azerbaycan tezkirecilik tarihi tanıtılmış, Azerbaycan tez- kireleri sınıflandırılmış, onların dil ve yapı özellikleri, kapsadığı coğrafya ve dönem, yazıldıkları zaman ve mekan ilk kez olarak karşılaştırmalı bir biçimde incelenmiştir. Yürüttüğümüz araştırmaların sonucu olarak, Azerbaycan tezkire araştırmacılarının karşısında önemli meselelerin durduğunu ve birçok tezkirelerimizin kendi araştırmacılarını beklediğini söyleyebiliriz. XVI. yüzyılın ortalarından XX. yüzyılın başlarına kadar telif edilmiş Azer- baycan tezkirelerinin transkripsiyon ve çeviri metinleri yapıldıktan sonra tezkirelerin kendi dönemlerinin edebî ortamı kapsamında analizi yapılmalı, tezkireler esas alınarak edebiyyat eleştirisinin, tercüme sanatının, Azerbaycan ediplerinin diğer halkların ve ülkelerin edebiyat adamlarıyla edebî ve kültürel ilişkilerinin tarihi öğrenilmelidir. Anahtar Kelimeler: Azerbaycan, tezkirecelik, dil, coğrafya, zaman.
*
tespit edilmiştir. ** Doç. Dr. Bakü Devlet Üniversitesi, El-mek: tezkireshinas@yahoo.com 352
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 CLASSIFICATION OF AZERBAIJANI TADHKIRAS: THEIR LANGUAGE AND STRUCTURE, GEOGRAPHY AND EPOCH THEY COVER ABSTRACT Though since XVI century there were written different memoirs of poets (tadhkiras) by Azerbaijani authors, any effort to compile and re- search the history of Azerbaijani tadhkiras from theoretical point of view was carried out. Azerbaijani tadhkira writers composed more than 40 tadhkiras, but a few of them were investigated and published. Up today some Azerbaijan tadhkiras – Sadig Bey Afshar’s “Majma al-Khavas”, Maraghali Muhammad Hassan Khan Itimad al-Saltana’s “Khayrat-i Hesan”, Seyyid Azim Shirvani’s “Tadhkira”, Muhammad Agha Mujtahidzada’s “Riyaz al-Ashigin”, Muhammad Ali Tarbiyat’s “Danishmendan-i Azerbaijan”, Mir Muhsin Nevvab’s “Tezkire-i Nevvab”, Gulam Memmedli’s “Tadhkira” and Shahin Fazil’s “Tadhkira” were published in Azerbaijan. As a result of not being systematically re- searched some Azerbaijanian tadhkira writers were presented as Per- sian origin. İn current article we comparatively introduced the history of Azer- baijan tadhkiras, their language and structure characteristics, time and place which they were written, geography and epoch they cover were fist time classified. As a result of our investigations we can say that there are too many important problems expecting Azerbaijan tadhkira scholars and a lot of tadhkiras are waiting for their researchers. After being transcrip- ted and translated, Azerbaijan tadhkiras composed from the middle of XVI century till the beginning of XXI century have to be analyzed in background of the literary atmosphere of their epoch, the history of literary criticism, translation art and literary and cultural relations of Azerbaijanian literary figures with poets and writers of other nations and countries must be investigated on the basis of tadhkiras. Key Words: Azerbaijan, tadhkiras, language, geography, epoch.
XVI əsrdən etibarən Azərbaycanlı təzkirəçilər tərəfindən müxtəlif təzkirələr qələmə alınsa da Azərbaycan təzkirəçilik tarixinin nəzəri baxımdan sistemli Ģəkildə araĢdırılmasına, təzkirəçilik tarixinin ortaya qoyulmasına təĢəbbüs göstərilməmiĢdir. Azərbaycanlı təzkirəçilər tərəfindən qırxdan artıq təzkirənin qələmə alınmasına baxmayaraq, bunların çox az qismi tədqiqata cəlb olunmuĢ və nəĢr edilmiĢdir. Ġndiyə kimi bəzi Azərbaycan təzkirələri – Sadiq bəy ƏfĢarın “Məcmə- ül-xəvas”ı, Marağalı Məhəmmədhəsən xan Etimadüssəltənənin “Xeyrati-hesan”, Seyid Əzim ġir- vaninin “Təzkirə”si, Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin “Riyazül-aĢiqin”i, Məhəmmədəli Tərbiyətin “DaniĢməndani-Azərbaycan”ı, Mir Möhsün Nəvvabın “Təzkireyi-Nəvvab”ı, Qulam Məmmədlinin “Təzkirə”si və ġahin Fazilin “Təzkireyi-ġahin”i Azərbaycanda iĢıq üzü görmüĢdür.
Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 353 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 XVI əsrdən etibarən yaranıb inkiĢaf edən Azərbaycan təzkirəçilik tarixinin indiyə kimi sistemli Ģəkildə, nəzəri baxımdan öyrənilməməsi nəticəsində Azərbaycanlı müəlliflərin yazdıqları təzkirələr Fars təzkirələri kimi təqdim olunmuĢ və olunmaqdadır. Məqalədə Azərbaycan təzkirəçilk tarixinə nəzər salınmıĢ, Azərbaycan təzkirələrinin təsnifatı, dili, strukturu, təzkirələrin əhatə etdiyi coğrafiya və dövr, yazıldıqları zaman və məkan ilk dəfə olaraq tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Azərbaycan təzkirəçilik tarixinin sistemli Ģəkildə nəzəri baxımdan araĢdırılmasına ilk dəfə tərəfimizdən təĢəbbüs göstərilmiĢdir. Bu zaman Türkiyə təz- kürəĢünaslıq məktəbinin əsas nümayəndələri prof. H.Ġpekten, prof. H.Tolasa və prof. M.Ġsenin bir- birindən dəyərli elmi-nəzəri tədqiqatları əsas götürülmüĢdür (bax: Ġpekten 1991; Tolasa 1983; Ġsen 2010). Əgər Türkiyə təzkirələrinin tədqiq tarixinə nəzər salsaq bu sahədə çox böyük iĢlərin görüldüyü məlum olur və sözügedən tədqiqatçıların bu sahədəki dəyərli iĢləri, yaratdıqları təzkirəĢünaslıq məktəbi təqdirəlayiqdir. Azərbaycan təzkirələri dedikdə, müəlliflərin milli mənsubiyyətini əsas götürürük. Belə ki, yazıldığı dildən və məkandan asılı olmayaraq, Azərbaycanlı müəlliflərin qələmə aldıqları təzkirə- ləri Azərbaycan təzkirələri hesab edirik. Məsələyə orta əsrlər dövrünün prizmasından yanaĢdıqda, burada “Azərbaycan təzkirələri” və “Azərbaycanlı təzkirəçilər” ifadələri də müəyyən qədər Ģərti xarakter daĢıyır. Çünki həmin dövrə nəzər saldıqda, coğrafi vəziyyət baxımından Rum və Orta Asiya, dil xüsusiyyətləri baxımından Osmanlı və Cığatay ədəbiyyatları arasında qalmıĢ böyük bir türk-oğuz topluluğunun olduğunu görürük. Bu topluluq Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu, Səfəvi, ƏfĢar və Qacar səltənətlərini qurmuĢ və idarə etmiĢ, Azərbaycan türkcəsində danıĢmıĢ türk soylu ellərin məcmusundan ibarətdir. Əsas etibarilə Azərbaycanda yaĢamalarına rəğmən, dövrün hərbi-siyasi prosesləri fonunda ölkəmizin tarixi-coğrafi hüdudlarını aĢaraq, ġərqi Anadoluya, Ġraqa, Ġrana yayılan bu topluluq vahid bir etnosu (ulusu) təĢkil etmiĢ, özlərini Osmanlı və Orta Asiya türklərindən fərqləndirmiĢlər (Bunyatov 1987: 5). Bu ulus vahid siyasi quruluĢa, mədəniyyətə, ədəbiyyata malik olmuĢdur. Bu gün biz onların yaratdıqları tarixi, mədəniyyəti və ədəbiyyatı “Azərbaycan tarixi”, “Azərbaycan mədəniyyəti” və “Azərbaycan ədəbiyyatı” adı altında ümumiləĢdiririk. Gerçəklikdə isə bu məfhumların Azərbaycan coğrafiyasının çox-çox ötəsinə varan anlayıĢlar olduqlarını görürük. Ġzzəddin Həsənoğlu Xorasanda, Qazı Bürhanəddin Orta Anadoluda, Məhəmməd Füzuli Ġraqda yaĢayıb-yaratmalarından asılı olmayaraq, onların Azərbaycan ədəbiyyatı nümayəndələri olduqları Ģübhə doğurmur. Çünki burada Azərbaycan məfhumu coğrafi deyil, etno- mədəni bir mühiti ifadə etməkdədir. Məhz bu səbəbdəndir ki, bu geniĢ coğrafiyanın harasında yaĢayıb-yaratmalarından asılı olmayaraq, özləri və ya əcdadları Azərbaycanın müxtəlif Ģəhər və bölgələrində doğulmuĢ, bu Ģəhər və bölgələrin adlarını özlərinə nisbə seçmiĢ müəlliflərlə yanaĢı, Azərbaycan xalqının tarixində və etnogenezində fəal iĢtirak etmiĢ Ģamlu, qacar kimi türk-oğuz boylarının nümayəndələri də “Azərbaycanlı təzkirəçilər” sırasına daxil edilmiĢlər. Çox təəssüf ki, təzkirəĢünaslarımız Azərbaycanlı təzkirəçilər sırasında indiyə kimi təxminən iyirmi müəllifin adını xatırlamıĢ, təzkirələrin çox az bir qismi isə tədqiqata cəlb olunmuĢdur. Apardığımız araĢdırmaların nəticəsi olaraq deyə bilərik ki, Azərbaycan təzkirəçiliyinin nəzəri baxımdan, eləcə də sistemli Ģəkildə tədqiqinə ciddi ehtiyac vardır. Belə ki, XVI əsrdən baĢ- layaraq XX əsrə qədər Azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən 46 təzkirə qələmə alınmıĢdırsa da, indiyə kimi onlardan sadəcə 8-i ölkəmizdə Azərbaycan dilində nəĢr olunmuĢdur. Azərbaycan təzkirələri üzərində tədqiqat aparan alimlər arasında S.Solmaz, Ö.Bayram, A.Kartal, A.Karaismailoğlu, Ə.G.Məani, S.Rüstəmov, N.Qarayev, Ə.Xələfov, M.Məmmədova, M.Muradova, A.Hacıyeva, A.Topalova, K.Məmmədova, J.ġükürovanın və b. araĢdırmalarını qeyd edə bilərik. Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələrini qələmə alındığı dil, struktur, əhatə etdiyi dövr, yazıldığı zaman və coğrafiya üzrə təsnifləndirmək mümkündür. 354
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 I. Təzkirələrin yazıldığı zaman və məkan Burada hər bir təzkirədən ayrıca bəhs edə bilməyəcəyimiz üçün Azərbaycan təzkirələrinin yazıldığı tarix və məkan haqqında məlumatın cədvəl vasitəsilə daha əyani Ģəkildə çatdırılacağı qənaətindəyik: N təzkirəçi təzkirəsi yazılma tarixi
XVI əsr
1 Sam mirzə Töhfeyi-Sami h.957/1550- 968/1561 2 Əhdi Bağdadi GülĢəni-Ģüəra h.971/1563-64- 1001/1592 3 Ġbrahim mirzə Fərhəngi-Ġbrahim XVI əsr
4 Tövfi Təbrizi Təzkireyi-Tövfi XVI əsr
XVII əsr
5 Sadiq bəy ƏfĢar Məcməül-xəvas h.1016/1607-1608 6 Nazim Təbrizi Nəzmi-güzidə h.1027/1617- 1036/1626
XVIII əsr
7 Əliqulu xan Valeh RiyazüĢ-Ģüəra h.1160/1747 8 LütfəlibəyAzər AtəĢkədə h.1174-1193/1761- 1779 9
Təzkireyi-Ġshaq XVIII əsrin II yarısı 10 Əbu Talib xan Təbrizi Xülasətül-əfkar h.1206/1791 11 Sultan Məhəmməd mir- zə Bahadır xan Səfəvi TöhfətüĢ-Ģüəra h.1211/1796- 1216/1801
XIX əsr
12 Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli
Təcrübətül-əhrar və
təsliyyətül əbrar h. 1228/1813
h.1230/1814
Nigaristani-Dara h. 1241/1825 13 Məhəmməd Fazil xan Gorusi Ravi Əncüməni-xaqan h.1234/ 1818-19
14 Mahmud mirzə Qacar GülĢəni-Mahmud h.1236/1820
h.1240/1824
Nüqli-məclis h.1241/1825 15 Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı Bəzmi-xaqan h.1245/1829 16
Bəhmən mirzə Təzkireyi-Məhəm- mədĢahi 1247/1831 17 Məhəmməd Saleh ġamlu MəhəküĢ-Ģüəra h. 1252/1836 18
Hülaku mirzə Qacar Xərabat
h.1255-1256/1839 19
Xudaverdi xan Qacar Təzkireyi-mədayih-i elxaniyyə h. 1256/1840 20 Məhəmməd Bağır xan Qacar Fələkül-Mərrix h.XIII əsrin I yarısı 21
Məhəmməd Həsən xan Etimadüssəltənə Xeyrati-hesan h.1304/1886- 1306/1888 22
Heydərqulu mirzə Təzkireyi-Xavər XIX əsr
Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 355 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 23
Məhəmmədqulu Mirzə Qacar
Təzkireyi-Xosrovi XIX əsr
24 Seyid Əzim ġirvani Təzkirə 1875-1883 25 Məhəmməd Kazım Əsrar ƏliĢah Təbrizi BehcətüĢ-Ģüəra h.1294-99/ 1877-82 26
Əli Rza mirzə Qacar Bosatinül-xaqaniyyə XIX əsrin 30-cu illəri
27 Ziyai
Təzkireyi-Ziyai XIX əsrin ikinci yarısı 28
Əbülqasım MöhtəĢəm ġirvani
Əxtəri-taban h. 1298/1880 29 Mir Möhsün Nəvvab Təzkireyi-Nəvvab 1891
XX əsr
30 Məhəmməd ağa Müctəhidzadə Riyazül-aĢiqin 1910
31 HəsənəlixanQaradaği Təzkireyi-Qaradaği XX əsrin əvvəlləri 32 Ġbrahim Tahir Musayev Riyazül-arifin 1918
33 ġəmsəddin xan Həqqi Təbrizi Əncümənül-üdəba h.1307-1310/ 1928- 1931
34 Məhəmmədəli Tərbiyət DaniĢməndani- Azərbaycan 1935 35
Qulam Məmmədli Təzkirə
1954 36
Seyid Əbdülhəmid Xalxali
Təzkireyi-Ģüərayi- müasiri-Ġran 1333 / 1954 37
Əziz Dövlətabadi Süxənvərani- Azərbaycan 1956
Sərayendeqani-Ģeri- parsi dər Qəfqaz 1991
38 Əli Nəzmi Devist süxənvər 1396/1976 39 Yəhya ġeyda Ədəbiyyat ocağı 1985-2002 40 Məhəmməd Deyhim Təzkireyi-Ģüərayi- Azərbaycan 1989-1992
XXI əsr
41 ġahin Fazil Təzkireyi-ġahin 2006
illər ərzində toplayırdılar. Təzkirələrin tamamlanma tarixi əsərin yazılma tarixi kimi qeyd olunur. Bəzi təzkirəçilər isə əsərlərini nə zaman yazmağa baĢladıqlarını və hansı tarixdə bitirdiklərini də qeyd edirdilər. Azərbaycanlı müəlliflər XVI əsrdən etibarən təzkirə qələmə almağa baĢlamıĢlar. XVI əsrdə Sam mirzə, Əhdi Bağdadi, Ġbrahim mirzə və Tövfi Təbrizi təzkirə tərtibləmiĢdir. Sam mirzə “Töhfeyi-Sami” adlı əsərini h.957/1550-968/1561-ci illərdə Ərdəbildə yazmıĢdır. Əhdi Bağdadi isə əsərini h.971-1563-cü ildə Kütahyada qələmə almıĢdır. Bağdada qayıdan müəllif burada əsərinə bir rövzə də əlavə etmiĢdir. Bu əsrdə təzkirə tərtibləmiĢ Ġbrahim mirzə və Tövfi Təbrizi haqqında mənbələrdə məlumat yer alsa da, təzkirələri dövrümüzə gəlib çatmamıĢdır. XVII əsrdə Azərbaycanlı müəlliflər Sadiq bəy Sadiqi və Nazim Təbrizi tərəfindən iki təzkirə tərtiblənmiĢdir. Nazim Təbrizi 1626-cı ildə yazdığı təzkirəsi ilə XVII əsr Azərbaycan təzkirəçiliyini zənginləĢdirmiĢ, Sadiq bəy ƏfĢardan sonra dəyərli bir əsər ortaya qoymuĢdur. Təzkirə Ġsfahanda yazılmağa baĢlanmıĢ və Məkkədə tamamlanmıĢdır. Təzkirə tərtib prinsipi, struk- turu və təqdim olunan nümunələrin yalnız qəzəl və rübailəri əhatə etməsi baxımından orijinaldır. 356
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 XVIII əsrdə isə Azərbaycan təzkirəçiləri bu janrda beĢ əsər qələmə almıĢlar. Ġlk olaraq h.1160/1747-ci ildə Əliqulu xan Valeh Hindistanda təzkirəsini tamamlamıĢdır. Lütfəli bəy Azər isə təzkirəsini h.1174/1761-1193/1779-ci illər arasında Ġsfahanda yazmıĢdır. Ġshaq bəy Üzrinin antologiya xarakterli təzkirəsinin nə tərtiblənmə tarixi, nə də yazılma yeri məlum deyil. XVIII əsrin digər iki təzkirəçisi Sultan Məhəmməd xan Səfəvi əsərini h. 1211-1216-cı illər arasında, Əbu Talib xan Təbrizi isə h.1206-ci ildə qələmə almıĢdır. XIX əsri Azərbaycan təzkirəçiliyinin çiçəklənmə dövrü hesab etmək olar. Belə ki, XIX əsrdə təzkirəçilərimiz 22 təzkirə tərtibləmiĢlər. H.1228/1813-cü ildə Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycani “Təcrübətül-əhrar və təsliyyətül əbrar” adlı əsərini, h.1230/1814-cü ildə “Hədayiqül- üdəba” adlı əsərini, h. 1241/1825-ci ildə isə “Nigaristani-Dara” adlı təzkirəsini Təbrizdə qələmə al- mıĢdır. Məhəmməd Fazil xan Gorusinin “Əncüməni-xaqan”ı h.1234/1818-ci ildə Tehranda yazılmıĢdır. Mahmud mirzə Qacarın “GülĢəni-Mahmud” adlı təzkirəsi h.1236/1820-21-ci ildə, “Bə- yanül-Mahmud”u h. 1240/1824-1825-ci ildə, “Nüqli-məclis”i isə h.1241/1825-ci ildə tərtiblənmiĢdir. Bəhmən mirzənin “Təzkireyi-MəhəmmədĢahi” adlı əsəri h.1247/1831-ci ildə Ərdə- bildə, Məhəmməd Saleh ġamlunun “MəhəküĢ-Ģüəra”sı h.1252/1836-37-ci ildə Heydərabadda yazılmıĢdır. Bu qeyd olunanlardan əlavə XIX əsrdə Hülaku mirzə Qacar “Xərabat” (h.1255/1839), Xudaverdi xan Qacar “Təzkireyi-mədayih-i elxaniyyə” (h.1256/1840-41), Məhəmməd Bağır xan Qacar “Fələkül-Mərrix” (h.XIII əsrin I yarısı), Heydərqulu mirzə “Təzkireyi-Xavər”, Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı “Bəzmi-xaqan” (h. 1245/1829), Məhəmməd Kazım Əsrar ƏliĢah Təbrizi “BehcətüĢ-Ģüəra” (h.1294/1877), Əli Rza mirzə Qacar “Büstanül-xaqaniyyə”, Əbülqasım MöhtəĢəm ġirvani “Əxtəri-taban” (h.1298/1880-81) adlı təzkirələrini yazmıĢlar. Seyid Əzim ġirva- ni “Təzkirə”sini 1875-1883-cü illər arasında ġamaxıda, Ziyai “Təzkireyi-Ziyai”sini XIX əsrin ikin- ci yarısında Lənkəranda və Mir Möhsün Nəvvab “Təzkireyi-Nəvvab”ını 1891-ci ildə ġuĢada qələmə almıĢlar. XX əsrdə yazılmıĢ Azərbaycan təzkirələrinin sayı ondur. Məhəmməd ağa Müctəhidzadə “Riyazül-aĢiqin” adlı təzkirəsini Qarabağda yazmıĢ və 1910-cu ildə Ġstanbulda çap etdirmiĢdir. Ġbrahim Tahir Musayev 1918-ci ildə Rzaqulu xan Hidayətin “Məcməül-füsəha” adlı təzkirəsini ixtisarla Fars dilindən Türkcəyə tərcümə etmiĢdir. ġəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Əncümənül- üdəba”sını 1928-ci ildə Təbrizdə tərtibləmiĢdir. Məhəmmədəli Tərbiyətin “DaniĢməndani- Azərbaycan”ı 1935-ci ildə Təbrizdə iĢıq üzü görmüĢdür. Həsənəli xan Qaradağinin “Təzkireyi- Qaradaği” adlı əsəri də XX əsrin əvvəllərində Qarabağda yazılmıĢdır. Qulam Məmmədlinin tərtib etdiyi iri həcmli “Təzkirə” 1954-cü ildə Bakıda tamamlanmıĢdır. Azərbaycan müəllifi Seyid Əbdülhəmid Xalxalinin “Təzkireyi-Ģüərayi-müasiri-Ġran” sərlövhəli təzkirəsi 1954-cü ildə iki cild- də Tehranda çap olunmuĢdur. Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ı 1998-cı ildə, “Sə- rayendeqani-Ģeri-parsi dər Qafqaz” adlı təzkirəsi isə 1991-ci ildə Təbrizdə nəĢr edilmiĢdir. Məhəmməd Dəyhimin “Təzkireyi-Ģüərayi-Azərbaycan” adlı əsəri beĢ cilddə 1989-1992-ci illərdə Təbrizdə iĢıq üzü görmüĢdür. XXI əsrdə isə bu janrda yeganə nümunəni ġahin Fazil yaratmıĢdır və əsər 2006-cı ildə Bakıda çap olunmuĢdur. II. Azərbaycan təzkirələrinin dili Təzkirəçilərimizin tərtib etdikləri təzkirələri nəzm və nəsr hissələrinin dilinə görə aĢağıdakı Ģəkildə qruplaĢdırmaq mümkündür: 1.
Təhkiyə hissəsi Türkcə yazılan və yalnız Türkcə Ģeirlərdən nümunələri əhatə edən təzkirələr. Bu qrupa Yəhya ġeydanın “Ədəbiyyat ocağı” və ġahin Fazilin “Təzkireyi-ġahin”ini aid etmək olar.
Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 357 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 2.
Təhkiyə hissəsi Türkcə olan, həm türkcə, həm də Farsca Ģeirlərdən örnəklərin verildiyi təzkirələr. Əhdi Bağdadinin, Sadiq bəy ƏfĢarın, Seyid Əzim ġirvaninin, Məhəmməd ağa Müctəhidzadənin, Qulam Məmmədlinin təzkirələri bu xarakterdədir. 3.
Həm təhkiyə hissəsinin, həm də poeziya nümunələrinin iki dildə (Türkcə və Farsca) yazıldığı təzkirələr. Məhəmməd Dəyhimin təzkirəsi bu Ģəkildə tərtiblənmiĢdir. 4.
təqdim olunduğu təzkirələr. Sam mirzə Səfəvinin, Əliqulu xan Valehin, Hülaku mirzə Qacarın, Məhəmməd Həsən xan Etimadüssəltənənin, Məhəmməd Kazım Əsrar ƏliĢah Təbrizinin, Mir Möhsün Nəvvabın, Ziyainin, Məhəmmədəli Tərbiyətin təzkirələri bu Ģəkildə tərtiblənmiĢdir. 5.
Həm təhkiyə, həm də Ģeir nümunələri Farsca olan təzkirələr. Nazim Təbrizi, Bəhmən mirzə, Lütfəli bəy Azər, Məhəmməd Fazil xan Gorusi və baĢqaları öz əsərlərini bütün- lükdə Fars dilində qələmə almıĢlar.
Azərbaycan təzkirələrini digər Türk xalqlarının təzkirələri ilə müqayisə etdikdə məlum oldu ki, Azərbaycanlı müəlliflər Herat təzkirəçilik məktəbini əsas götürsələr də, struktur baxımın- dan daha orijinal, rəngarəng əsərlər ortaya qoymuĢlar. Azərbaycan müəllifləri təzkirələrdə haqlarında məlumat verdikləri Ģairləri təbəqə, əlifba, coğrafi, xronoloji prinsiplərə görə təqdim etmiĢlər. Orijinal tərtib prinsiplərindən istifadə etmiĢ təz- kirəçilərimiz əsərlərində təqdim olunan ədəbi nümunələrin janrlarına görə təzkirələrini qələmə almıĢlar. Sistemsiz qələmə alınmıĢ təzkirələrimizə də rast gəlmək mümkündür. a. Təbəqə üsulu ilə yazılmış təzkirələr Azərbaycan təzkirələrindən bəziləri Herat təzkirələri kimi təbəqə prinsipi əsasında tərtiblənmiĢdir. XVI əsr təzkirəçilərindən Sam mirzə Səfəvi təzkirəsi müqəddimə, səhifə adı verilən yeddi fəsil və xatiməyə ayırmıĢdır. Əhdi Bağdadi isə Osmanlı təzkirəçilərindən təsirlənərək əsərini mü- qəddimə, üç rövzə və bir xatimə Ģəklində tərtibləmiĢdir. Təzkirənin tam nüsxəsi isə dörd rövzədir. XVII əsrdə Saqidinin qələmə aldığı “Məcməül-xəvas” Herat təzkirələri kimi təbəqə prinsipi ilə tərtiblənmiĢdir, ön söz, səkkiz məcmə və xatimədən, XIX əsr Azərbaycan təzkirəçisi Məhəmməd Fazil xan Gorusinin “Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsi isə bir müqəddimə, dörd əncü- mən və bir xatimədən ibarətdir. I əncümən “Ulu Qacar elinin əsil-nəsəbinin icmalı, fələk kimi iqtidarlı olan hökmdarın vaqiəsinin, onun mübarək cülusunun, məmləkətləri idarə etməsinin zikri və sahibqiranın uğurlu əsərlərindən və seçkin Ģeirlərindən örnəklər”, II əncümən “ġahzadələrin əhvalı, əfkarı və Qacar sülaləsinin böyüklərindən bəzilərinin haqqında”, III əncümən “ġahənĢahlıq dərgahında Ģərəf ta- panların həsəbi və nəsəbi haqqında”, IV əncümən “Əyalət Ģairləri haqqında”dır (Musalı 2012: 193). Bəhmən mirzə təzkirəsini üç riĢtəyə ayırmıĢdır. Əsər təbəqə prinsipi ilə hazırlanmıĢdır. Bi- rinci riĢtədə qədim dövr Ģairlərindən, ikinci riĢtədə Fətəli Ģah, Ģahzadə və adlı-sanlı əmirlərdən, üçüncü riĢtədə əlifba sırası ilə təzkirəçinin 56 nəfər müasirindən bəhs olunmuĢdur. Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycaninin “Nigaristani-Dara”sı dörd nigarxanadan ibarətdir. I nigarxana zəmanə xaqanı Fətəli Ģah Qacara, II nigarxana Qacar Ģahzadələrinə və böyük əmirlərə, III nigarxana Ģaha və Ģahzadələrə yaxın olan Ģairlərə, IV nigarxana isə müxtəlif vilayətlərin Ģairlərinə həsr olunmuĢdur (Məani 1350: c. 2, 393). 358
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 Mahmud mirzə Qacar qadınlara həsr olunmuĢ “Nüqli-məclis”təzkirəsinin müəllifidir. Əsərin strukturu aĢağıdakı kimidir: I fəsil - Fətəli Ģahın Ģair qızları; II fəsil - Ģairlik edən digər saray qadınları; III fəsil - Ġranın baĢqa bölgələrinin Ģairələri; IV fəsil - KeçmiĢ zaman Ģairələri (Məani 1348: c. 1, 137).
Bəzi Azərbaycan təzkirəçiləri əsərlərini əlifba prinsipi əsasında tərtibləmiĢlər. XVIII əsr təzkirəçisi Əliquluxan Valehin “RiyazüĢ-Ģüəra”sında Ģairlər haqqındakı məlumat təxəllüslərinə gö- rə əlifba sırası ilə verilmiĢdir. Məhəmməd Kazım Əsrar ƏliĢah Təbrizi “BehcətüĢ-Ģüəra” adlı təzkirəsində əlifba sırası ilə 86 Azərbaycanlı Ģairdən bəhs edir. Nəsri Farsca olmasına baxmayaraq, poeziya nümunələrinin çox hissəsi Türkcə, yalnız cüzi bir qismi Farscadır. Bu da təzkirəni digərlərindən fərqləndirən spesifik cəhətdir (Musalı 2012: 239). Əli Rza mirzə Qacarın “Bosatinül-xaqaniyyə” təzkirəsi əlifba prinsipi əsasında hazırlanmıĢdır. BeĢ “bostan”dan ibarət olan təzkirənin hər “bostan”ı əslində müstəqil bir təzkirədir (Məani 1348: c. 1, 120). Hər cildin əvvəlində müqəddimə və məqsədin bəyanı, daha sonra isə Ģairlərin tərcümeyi-halları, əlifba sırası ilə Ģairlərin fihristi, axırda isə onların hər birinin Ģeirlərindən nümunələr təqdim olunmuĢdur. Əbülqasım MöhtəĢəm ġirvani “Əxtəri-taban” təzkirəsində əlifba sırası ilə 82 qadın Ģairə haqqında məlumat verilmiĢdir (Məani 1348: c. 1, 9). Məhəmmədəli Tərbiyət də təzkirəsini Ģair təxəlüslərinin əlifba ardıcıllığı ilə tərtib etmiĢdir. Qulam Məmmədli də əlifba prinsipini əsas götürsə də, bəzən bu prinsipə əməl olunmamıĢdır. Qeyd olunan bu iki əsərə müəllifləri ön söz yazmamıĢlar. c. Coğrafi prinsipə görə yazılmış təzkirələr Azərbaycan təzkirələrindən bir neçəsi coğrafi prinsip əsasında qələmə alınmıĢdır. Lütfəli bəy Azərin təzkirəsinin strukturu mürəkkəbliyi ilə fərqlənir. Azər Ģairləri mənsub olduqları bölgəyə və Ģəhərə görə sıralayaraq iki məcmərə ayırmıĢdır. Birinci məcmərə özü də üç fəsildən ibarətdir: Ģölə, əxgər və füruğ. ġölədə Ġslam dünyasında olan hökmdar, Ģahzadə, əmir Ģair- lərdən; əxgərdə Ġran, Turan və Hindistan Ģairlərindən; füruğda qadın Ģairlərdən bəhs olunmuĢdur. Ġkinci məcmərə müəllifin müasiri olan Ģairlərə həsr olunmuĢdur və iki pərtövə bölünmüĢ- dür(Məmmədova 2001: 70). Seyid Əzim ġirvaninin“Təzkirə”si dibaçə, təvəqqeyi-müəllif, müqəddimə və dörd fəsildən ibarətdir (Seyid Əzim 1974: 448). Təzkirəçi əsərinin strukturunu belə açıqlayır: “bu məcmuə dörd fəsil üzrə, hər fəsil üç bürc otuz dərəcə üzrə bəyan olunmuĢdur”. Fəsli-əvvəl: ġüərayi- Qafqaz bəyanındadır. Fəsli-dovvom: ġüərayi- Azərbaycan bəyanındadır. Fəsli-səyyum: ġüərayi- Rum bəyanındadır. Fəsli-çəharüm: ġüərayi-Türküstan bəyanındadır.
Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 359 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 Ziyai təzkirəsini iki hissədə tərtib etmiĢdir. Birinci hissə “AtəĢkədə” təzkirəsini, ikinci hissə isə Ģairin müasirlərini əhatə edir (Qarayev 2012: 102). XX əsr təzkirəçisi Məhəmməd Dəyhimin əsəri coğrafi prinsip əsasında hazırlanmıĢ, hər bir bölgə daxilində öncə vəfat etmiĢ Ģairlər, daha sonra həyatda olan Ģairlər haqqında məlumat əlifba sırasına əsasən düzülmüĢdür (Musalı 2012: 325). Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ı da eyni prinsiplə hazırlanmıĢdır.
XVII əsr təzkirəçisi Nazimin Təbrizinin “Nəzmi-güzidə”si iki babdan ibarətdir. Hər bab iki fəslə ayrılmıĢdır. Birinci babın ilk fəsli “Qədim və orta dövr fəsahətlilərinin qəzəllərinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” adlanır. Sözügedən babın ikinci fəsli “Son dövr bəlağətlilərinin qəzəllərinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” adlanır. Ġkinci babın birinci fəsli “Qədim və orta dövr fəsahətlilərinin rübailə- rinin müntəxəbatı və onların gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” məsələsinə həsr edilmiĢdir. Ġkinci babın ikinci fəsli isə “Son dövr bəlağətlilərinin rübailərinin müntəxəbatı və onla- rın gözəl mahiyyətə malik əhvalının bir qismi” sərlövhəsi altında təqdim olunmuĢdur (Musalı 2012: 155).
Hülaku Mirzə Qacarın “Xərabat” adlı təzkirəsində də xronoloji prinsip əsas alınmıĢ, xronologiya daxilində də Ģairlər əlifba ardıcıllığı ilə təqdim olunmuĢdur. XX əsr təzkirəçisi ġəmsəddin xan Həqqi Təbrizinin “Əncümənül-üdəba” adlı əsəri 3 qismət və 9 cilddən ibarətdir. Hər cildin əvvəlində ərəb əlifbası sırası ilə Ģairlərin siyahısı verilmiĢ, daha sonra onların tərcümeyi-halları, axırda isə Ģeirlərindən nümunələr əksini tapmıĢdır. Bu təzkirə xronoloji prinsip əsasında qurulmuĢ, xronologiya daxilində isə əlifba ardıcıllığı əsas götürülmüĢdür (Məani 1348: 57). Mir Möhsün Nəvvab əsərinin ön sözündə təzkirənin tərtib prinsipi haqqında yazır: “...təzkirəni üç hissəyə bölürəm. Birinci hissə həyatda olmayan Ģairlərin əhvalı və Ģeirləri. Ġkinci hissə həyatda olan Ģairlərin əhval və Ģeirləri. Üçüncü hissə kitabın xatiməsi, məzhəkəli Ģeir parçaları, satiralar və s. əvvəlki hissədə adı getməyən Ģairlər və Qafqaz Ģəhərlərinin Ģairləri” (Nəvvab 1980: 6). XX əsr təzkirəçisi Qarabağlı Məhəmməd ağa Müctəhidzadə əsərinin ön sözündə təzkirəsini iki rövzəyə və bir bağçaya ayırdığını yazır. Daha sonra hər bir rövzədə hansı Ģairlərdən bəhs edəcəyini qeyd edir. Qeyd edək ki, Müctəhidzadə təzkirəsinin sadəcə birinci rövzəsi zamanımıza çatmıĢ və təzkirəçi tərəfindən 1910-cu ildə çap edilmiĢdir (Qarabağlı 1328: 2). e. Ədəbi nümunələrin janrına görə tərtib olunmuş təzkirələr Lütfəli bəyin qardaĢı olan Ġshaq bəy Üzri Bəydilinin antologiya xarakteri daĢıyan (?- h.1185/1771) “Təzkireyi-Ġshaq”ı dörd fəsildən ibarət olub, təzkirədəki Ģeirlərin janrına görə tərtiblənmiĢdir. Təzkirənin I fəsili qəsidələri, II fəsil qitələri, III fəsil qəzəlləri, IV fəsil isə rübailəri əhatə edir (Musalı 2012: 179). Heydərqulu mirzənin “Təzkireyi-Xavər” əsəri təzkirə adını daĢısa da, əslində köhnə və yeni Ģairlərin Ģeirlərindən ibarət müntəxəbatıdır. Üç “bəxĢ”dən ibarət olan bu əsərin I hissəsində qəsidə- lər, II hissəsində qəzəllər, III hissəsində rübailər təqdim olunmuĢdur. Buradakı Ģeirlər qafiyə və rədifə görə əlifba ardıcıllığı ilə sıralanmıĢlar (Məani 1348: I c., 219).
Xudaverdi ibn Məhəmməd Ġbrahim xan Qacarın “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” adlı təzkirəsi Qacarlar dövrünün ortalarında yaĢayıb-yaratmıĢ 37 Ģairin qısa Ģərhi-hallarını, əsərlərindən
360
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 və Ģeirlərindən nümunələri əhatə edir. Əsərdə müxtəlif Ģairlərin təzkirəçinin oğlu olan və Kamal təxəllüsü ilə Ģeirlər yazan Allahqulu mirzə Elxaninin mədhində dedikləri Ģeirləri toplanmıĢdır.
Azərbaycan təzkirələrini əhatə etdiyi coğrafiyaya görə üç hissəyə ayırmaq mümkündür:
Ümumazərbaycan
Məhəlli a. Ümumşərq coğrafiyasının şairlərini əhatə edən təzkirələr Bəzi Azərbaycan təzkirəçiləri ümumĢərq coğrafiyasında yaĢayıb-yaratmıĢ Ģairləri əsərlərinə daxil etmiĢlər. Məsələn, Sam mirzə təzkirəsi XV əsrin ikinci yarısı və XVI əsrin birinci yarısında yaĢayan 713 nəfər Azərbaycan, Osmanlı, Ġran, Orta Asiya Ģairləri haqqında məlumatı əhatə edir. Əhdi Bağdadi öz əsərində XVI əsrin 381 nəfər Osmanlı və Azərbaycan Ģairi haqqında məlumat vermiĢdir. Sadiq bəy Sadiqi “Məcməül-xəvas” təzkirəsində XVI əsrdə və XVII əsrin baĢlanğıcında yaĢayıb-yaratmıĢ Fars və Türk əsilli Ģairlərdən, Nazim Təbrizi isə təzkirəsində (1036/1626) qədim və orta dövr ġərq Ģairlərindən və öz müasirlərindən bəhs etmiĢdir. XVIII əsr təzkirəçisi Valeh Dağıstani Yaxın və Orta ġərqin bir çox tanınmıĢ Ģairlərini əsərinə daxil etmiĢdir. Lütfəli bəyin “AtəĢkədə” təzkirəsi Ġran,OrtaAsiya,Azərbaycan və Hindistanda yaĢayan 842 Ģair haqqında məlumatı əhatə edir. Əbülqasım MöhtəĢəm ġirvaninin “Əxtəri-taban” təzkirəsində XIX əsr ġərq ölkələrinin Ģairələrindən bəhs olunmuĢdur. ġəmsəddin xan Həqqi Təbrizi “Əncümənül- üdəba”sında Farsdilli poeziyanın baĢlanğıcından öz dövrünə qədər Farsca yazıb-yaratmıĢ Ģairləri xatırlanmıĢdır. Məhəmməd Fazil xan Gorusi “Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsini h. 1234/1818-19- cu ildə Fars dilində qələmə almıĢdır. Əsərdə müəllifin öz müasirlərindən bəhs olunmuĢdur. Bəhmən mirzənin “Təzkireyi-MəhəmmədĢahi” adlı əsərinin birinci fəslində XVIII əsrin sonlarına qədər yaĢamıĢ Ģairlər haqqında məlumat verilmiĢdir. Ġkinci və üçüncü fəsillər təzkirəçinin müasirlərini əhatə etməkdədir. XIX əsr təzkirəçisi Seyid Əzim ġirvani əsərində XII əsrdən XX əsrin əvvəllərinə qədər yaĢayıb-yaratmıĢ Azərbaycan Qafqaz, Ġran, Türküstan və Rum Ģairləri haq- qında məlumat vermiĢdir. “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” Qacarlar dövrünün ortalarında yaĢayıb- yaratmıĢ 37 Ģair haqqında məlumatı əhatə etməkdədir. Məhəmmədqulu Mirzə Qacarın ”Təzkireyi- Xosrovi” adlı təzkirəsində həm qədim, həm də yeni dövrün Ģairləri haqqında məlumat öz əksini tapmıĢdır. Ziyai təzkirəsinin birinci hissəsində “AtəĢkədə”dəki məlumatlar qısaldılmıĢ Ģəkildə təqdim olunmuĢ, ikinci hissədə isə XX əsrin ilk yarısına qədər Ərdəbil, Təbriz Ģairlərindən bəhs olunmuĢdur. b. Ümum azərbaycan təzkirələri Məhəmmədəli Tərbiyət təzkirəsində qədim zamanlardan XX əsrin əvvəllərinə qədərki zaman dilimində yaĢamıĢ Azərbaycanlılar haqqında bilgi verilmiĢdir (Tərbiyət 1987). Qulam Məmmədli və Məhəmməd Dəyhim də təzkirələrində həm Cənubi Azərbaycan, həm də ġimali Azərbaycan Ģairləri xatırlanmıĢdır.
Bəzi Azərbaycan təzkirəçilərinin əsərləri məhəlli xarakter daĢımıĢdır. Məsələn, Mir Möhsün Nəvvab və Məhəmməd ağa Müctəhidzadə təzkirələrində XIX əsr Qarabağ Ģairlərini xatır- lamıĢlar. Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 361 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 Əziz Dövlətabadinin “Süxənvərani-Azərbaycan”ını da məhəlli təzkirə hesab etmək olar. Təzkirə bütövlükdə Cənubi Azərbaycan Ģairlərindən bəhs edir. Təzkirənin I cildi Ərdəbil, Arazba- ran, Urmiya, Ərvənəq, Ənzab və Təbrizdən olan Ģairlər haqqında məlumatı əhatə etməkdədir. II cilddə isə Xalxal, Xoy, Sərab, Səlmas, Maku, Mərənd, Məhabad, Miyanə və Gərmrud Ģairlərinin haqqında məlumat verilmiĢdir. d. Zümrə və ailə təzkirələri Azərbaycan təzkirələrindən ikisi sultan və Ģah ailələrinin mənsubu olan Ģairlərə həsr edilmiĢdir və digər təzkirələrdən əhatə etdiyi Ģairlərin bir nəslin və ya zümrənin nümayəndələrini əhatə etmələrinə görə fərqlənirlər. Belə ki, Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağının “Bəzmi-xaqan” (“Təzkirətüs-səlatin”) adlı təzkirəsi bir bəzm və beĢ əncüməndən ibrətdir. I əncüməndə ilk olaraq Səfəvi nəslinin mənsublarından, daha sonra müxtəlif Gilan, Cığatay, Hind, Özbək, Osmanlı, Xarəzm, Səlcuq, Mazandaran və s. hökmdar Ģairlərindən bəhs edilmiĢdir. II əncümən “Əsrin padĢahının Ģeirlərinin zikri və onun halının və ləyaqətlərinin Ģərhindən bir müxtəsər” sərlövhəsi ilə baĢlamaqdadır. III əncümən “ġahzadələrin Ģeirləri və həyatları haqqında”dır. Burada Qacarlar xanədanından olan 23 Ģahzadə Ģair haqqında məlumat verir (Seyfüddövlə: 2-3). Mahmud mirzə Qacarın “GülĢəni-Mahmud”u ailə təzkirəsi olduğuna görə fərqlənir. Təzkirədə öncə Xaqan təxəllüslü Fətəli Ģah, onun qızları və oğulları, daha sonra Fətəli xanın qar- daĢı Hüseynqulu xanın övladları haqqında məlumat verilmiĢdir.
1.
Zaman məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələr; 2.
Müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələr. a. Zaman məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələr Nazim Təbrizi təzkirəsində qədim və orta əsrlərdə yazıb yaratmıĢ ġərq Ģairlərindən və müasirlərindən, Əliqulu xan Valeh “RiyazüĢ-Ģüəra”sında 2540 qədim, orta əsr və müəllifin müasir- ləri olan Ģairlərdən bəhs etmiĢdir. Lütfəli bəy Azər də “AtəĢkədə”də zaman həddi qoymamıĢdır. Seyfüddövlə Sultan Məhəmməd Tağı “Təzkirətüs-səlatin”ində zaman məhdudiyyəti qoyulmamıĢ- dır. Heydərqulu mirzə Qacarın “Təzkireyi-Xavər”i qədim və yeni Ģairlərin Ģeirlərindən ibarət mün- təxəbatdır. Bəhmən mirzənin “Təzkireyi-MəhəmmədĢahi”sinin birinci fəslində h. XIII əsrə qədər yaĢayıb yaratmıĢ Ģairlər haqqında bio-biblioqrafik məlumat verilmiĢdir. Digər iki fəsildə isə təzkirəçinin müasiri olan Ģahzadə və Ģairlər xatırlanmıĢ və əsərlərindən örnəklər yer almıĢdır. Seyid Əzim ġirvani “Təzkirə”sində daxil etdiyi Ģairləri seçərkən zaman məhdudiyyəti qoymamıĢdır. XIX əsr təzkirəçisi Ziyainin iki hissədən ibarət olan “Təzkireyi-Ziyai”sinin birinci hissəsin- də “AtəĢkədə”də bəhs olunan Ģairlər, ikinci hissəsində isə müəllifin müasirləri haqqında məlumat verilir və böyük bir zaman dilimini əhatə olunur. ġəmsəddin xan Həqqi Təbrizinin “Əncümənül-üdəba”sı Farsdilli poeziyanın baĢlan- ğıcından müəllifin zamanına kimi yaĢayıb-yaratmıĢ Ģairləri əhatə etməkdədir (Məani 1348: I c., 57).
M.Tərbiyətin “DaniĢməndani-Azərbaycan” təzkirəsində qədim zamanlardan baĢlayaraq XX əsrin əvvəllərinə qədər yaĢayıb yaratmıĢ Ģairlərdən bəhs olunur.
362
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 b. Müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələr “Töhfeyi-Sami" XV əsrin birinci yarısı - XVI əsrin birinci yarısında yetiĢmiĢ Azərbaycan və digər ġərq xalqlarının nümayəndələri haqqında məlumatı və əsərlərindən örnəkləri, Əhdi Bağdadi təzkirəsi XV-XVI əsr Azərbaycan və Osmanlı Ģairlərini, “Məcməül-xəvas” XVI əsr-XVII əsrin əvvəllərində yaĢayıb-yaratmıĢ Fars və Türk əsilli Ģairləri əhatə etməkdədir. Fazil xan Gorusi“Əncüməni-xaqan” adlı təzkirəsində (1818-19) öz müasirlərindən, Əbdürrəzzaq bəy Dünbüli Azərbaycaninin (h. 1241) “Nigaristani-Dara” adlı təzkirəsi müəllifin müasiri olmuĢ Ģairlərdən bəhs etmiĢdir. “Təzkireyi-mədayihi-Elxaniyyə” Qacarlar dövrünün ortalarında yaĢayıb-yaratmıĢ 37 Ģairin qısa Ģərhi-hallarını, əsərlərindən və Ģeirlərindən nümunələri əhatə edir. Məhəmməd Saleh ġamlu “MəhəküĢ-Ģüəra” adlı əsərini öz müasiri olan istedadlı Ģairlərin həyat və yaradıcılıqlarının səbatsız zəmanənin keĢməkeĢi içində itib-batmaması və unudulmaması üçün bu təzkirəni tərtib etmiĢdir. Mahmud mirzə Qacar 1820-ci ildə Qacarlar xanədanının Ģair- lərinə həsr edilmiĢ “GülĢəni-Mahmud” adlı ailə təzkirəsini qələmə almıĢdır. “Bəyanül-Mahmud” adlı digər bir təzkirəsində isə müasiri olan Ģairlər haqqında məlumat vermiĢdir. Seyyid Əbdülhə- mid Xalxalinin 1954-1958-ci illərdə nəĢr etdirdiyi iki cildlik “Təzkireyi-Ģüərayi-müasiri-Ġran” adlı əsərini adından da məlum olduğu kimi təzkirəçinin müasiri olan Ģairləri əhatə etməkdədir. ġahin Fazilin təzkirəsi isə XIX əsrin 80-cı illərindən XXI əsrin əvvəllərinə kimi olan zaman dilimini əhatə edir və “MəcməüĢ-Ģüəra” ədəbi məclisinin Ģairlərinə həsr olunmuĢdur. Nəticə Azərbaycan təzkirələrini tədqiqata cəlb etməyimizin məqsədi orta əsrlərdən etibarən yaranıb inkiĢaf edən təzkirəçiliyimizə ilk dəfə olaraq kompleks Ģəkildə yanaĢmaq, bu əsərləri nəzəri baxımdan təsnifləĢdirmək və Azərbaycan təzkirəçiliyi qarĢısında duran problemləri ortaya qoymaqdan ibarət olmuĢdur. Azərbaycan təzkirələri üzərində apardığımız araĢdırmalar nəticəsində Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələrini qələmə alındıqları dil, struktur, əhatə etdiyi dövr, yazıldığı zaman və coğrafiya üzrə təsnifləndirmiĢ və aĢağıdakı nəticələrə gəlmiĢik: Azərbaycan təzkirələrini yazıldığı dövr və məkana görə sistemləĢdirən zaman Azərbaycanlı müəlliflər tərəfindən XVI əsrdə 4, XVII əsrdə 2, XVIII əsrdə 5, XIX əsrdə 22, XX əsrdə 12, XXI əsrdə isə 1 təzkirənin yazıldığı məlum olmuĢdur. Azərbaycanlı müəlliflərin təzkirələri Ərdəbil, Təbriz, Ġsfahan, ġamaxı, Lənkəran, ġuĢa, Kütahya, Heydərabad, Məkkə, Bakı və baĢqa coğrafi ərazilərdə qələmə alınmıĢdır. Təzkirəçilərimizin tərtib etdikləri təzkirələri dil baxımından dəyərləndirdirərkən bu əsərləri Ģərti olaraq 5 qrupda təqdim etmiĢik: təhkiyə hissəsi Türkcə yazılan və yalnız Türkcə Ģeirlərdən nü- munələri əhatə edən təzkirələr; təhkiyə hissəsi Türkcə olan, həm Türkcə, həm də Farsca Ģeirlərdən örnəklərin verildiyi təzkirələr; həm təhkiyə hissəsinin, həm də poeziya nümunələrinin iki dildə (Türkcə və Farsca) yazıldığı təzkirələr; təhkiyə hissəsi Fars dilində qələmə alınan, həm Fars, həm də Türkcə nümunələrin təqdim olunduğu təzkirələr; həm təhkiyə qismi, həm də Ģeir nümunələri Farsca olan təzkirələr. Herat təzkirəçilik məktəbi əsasında yaranıb inkiĢaf edən Azərbaycan təzkirəçiliyi struktur baxımından orijinal və rəngarəng əsərlərdən ibarət olmuĢdur. Azərbaycan təzkirəçiləri təzkirələrində məlumat verdikləri Ģairləri təbəqə, əlifba, coğrafi, xronoloji prinsiplərə görə təqdim etmiĢlər. Orijinal tərtib prinsiplərindən istifadə etmiĢ təzkirəçilərimiz ədəbi nümunələrin janrlarına görə öz təzkirələrini tərtib etmiĢlər. Sistemsiz qələmə alınmıĢ təzkirələrimizə də rast gəlmək müm- kündür. Azərbaycan Təzkirələrinin Təsnifati: Dili, Strukturu, Əhatə Etdiyi Coğrafiya Və Dövr 363 Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 8/13 Fall 2013 Azərbaycan təzkirələrini əhatə etdikləri coğrafiyaya görə üç növə – ümumĢərq, ümum azərbaycan və məhəlli təzkirələrə ayırmaq mümkündür. Azərbaycan təzkirələri bəhs etdikləri zamana görə müəyyən zaman dilimini əhatə edən təzkirələrdən və zaman məhdudiyyəti qoyulmayan təzkirələrdən ibarətdir. Apardığımız araĢdırmalar nəticəsində 41 Azərbaycan təzkirəçisinin XVI əsrdən XXI əsrə kimi 46 təzkirə tərtiblədiyi məlum olmuĢdur. XVI əsrdən yaranıb inkiĢaf edən Azərbaycan təzkirəçiliyi haqqın-da indiyə kimi kompleks tədqiqat aparılmamıĢdır. Dünyanın müxtəlif əlyazma xəzinələrinə səpələnmiĢ və adları Azərbaycan təzkirəçilik tarixinə daxil edilməmiĢ Azərbaycan təzkirələri ilk dəfə tərəfimizdən sistemləĢdirilmiĢdir. Təbii ki, bu, son rəqəm deyil. Gələcək tədqi- qatlar zamanı bu sayda dəyiĢiklik də ola bilər, tərəfimizdən əldə olunmayan əsərlər üzə çıxarıla bilər.
Belə qənaətə gəlirik ki, Azərbaycan təzkirəĢünaslığının qarĢısında mühüm məsələlər dur- maqdadır və bir çox təzkirələr öz tədqiqatçılarını gözləməkdədir. Belə ki, Azərbaycan təzkirələri nəzəri baxımdan tədqiqata cəlb olunmalı, XVI əsrdən XX əsrə qədər qələmə alınmıĢ Azərbaycan təzkirələri Azərbaycan dilinə tərcümə və ya transfoneli-terasiya olunduqdan sonra təzkirələr dövrün ədəbi fonunda təhlil edilməli, təzkirələr əsasında ədəbi tənqidin, Ģairlərarası münasibətin, tərcümə sənətinin, Azərbaycan ədiblərinin digər xalqların nümayəndələri ilə ədəbi və mədəni əlaqələrinin tarixi öyrənilməlidir. Təzkirələrin tədqiqata cəlb olunması ilə klassik Azərbaycan ədəbiyyatını zən- ginləĢdirmək və adları sadəcə təzkirələrdə xatırlanmıĢ Ģairləri üzə çıxarmaq mümkündür. Qeyd olunan bütün Azərbaycan təzkirələrinin tərcüməsi, elmi-tənqidi və ya faksimile mətnlərinin hazırlanması təzkirəĢünaslarımız qarĢısında duran mühüm vəzifələrdəndir. Bunlardan əlavə, hər bir Azərbaycan təzkirəsinin monoqrafik səviyyədə araĢdırılması Azərbaycan ədəbiyyatının müxtəlif mərhələlərini, ədəbi əlaqələri, ümumiyyətlə mədəniyyət tariximizi tədqiq et- mək üçün əhəmiyyətlidir.
ƏDƏBIYYAT AHDĠ ve GülĢen-i Ģuarası (Ġnceleme-metin) / hazır.: S. Solmaz. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi BaĢkanlığı, 2005. BAYRAM Ömer, Azerbaycan sahası tezkireleri ve Seyid Azim ġirvaninin tezkiresi. – Doktora Tezi. Gazi Üniversitesi, Ankara, 2005. BƏHMƏN Mirzə, Təzkireyi-MəhəmmədĢahi. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, M-24. BUNYATOV Z., Efendiev O. Ot redaktorov // Fazlullax ibn Ruzbixan Xundji. Tarix-i alam-ara-yi Amini. Baku, 1987. ƏLĠQULUXAN Valeh. RiyazüĢ-Ģüəra. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġnstitutu, FS-700. ĠPEKTEN H, Türk edebiyatının kaynaklarından Türkçe Ģuara tezkireleri. Erzurum: Ankara Üniversitesi yayınları, 1991. ĠSEN Mustafa, Tezkireden bioqrafiye, Ġstanbul, 2010. ĠSHAQ bəy Üzri Bəydili. Təzkireyi-Ġshaq. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 7261. QARABAĞLI Müctəhidzadə Məhmməd Ağa. TəzkirətüĢ-Ģüəra Riyazül-aĢıqin. Dersaadet: Karabet Mətbəsi, 1328.
364
Vüsale MUSALI
Volume 8/13 Fall 2013 QARAYEV N, XIX əsr Azərbaycan ədəbi məclisləri, Bakı, 2012. LÜTFƏLĠ bəy Azər. AtəĢkədə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, M- 238.
MƏANĠ Əhməd Gülçin, Tarixi-təzkirəhayi-Farsi. 2 c., Tehran, 1348-1350. MƏHƏMMƏD Fazil xan Gorusi, Əncüməni-xaqan.Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 892. MƏHƏMMƏDQULU xan Qacar.Lübbül-lübab. Tehran Universiteti, Hikmət kolleksiyası 289. MƏMMƏDLĠ Qulam, Təzkirə. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, B- 2701. MƏMMƏDOVA M, Lütfəli bəy Azər və Azərbaycan ədəbiyyatı. Bakı, 2001. MĠRZƏ Ġsa Xəyali Ziyai. Təzkireyi-Ziyai. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Əlyazmalar Ġns- titutu, D-269. MUSALI Vüsalə, Türk təzkirəçiliyi: bibliografya, Bakı, 2011. MUSALI Vüsalə, Azərbaycan təzkirəçilik tarixi, Bakı, 2012. NAZĠM Təbrizi, Nəzmi-güzidə. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası 480. NƏVVAB Mir Möhsün. Təzkireyi-Nəvvab. Bakı: Orucov qardaĢlarının mətbəəsi, 1913. NƏVVAB Mir Möhsün Ağamirzadeyi-Qarabaği. Təzkireyi-Nəvvab / Tərcümə edəni: Nəsrəddin Qarayev, Bakı: 1980, AMEA Əlyazmalar Ġnstitutu elmi arxiv. Nəsrəddin Qarayevin Ģəxsi arxivi. Qovluq 152. SAM MĠRZƏ, Töhfeyi Sami. Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası, Əlyazmalar Ġnstitutu, B- 5119. SEYFÜDDÖVLƏ Məhəmməd Tağı, Bəzmi-xaqan. Ġran Məclis Kitabxanası 894. STORĠ Ç, Persidskaya literatura, Moskva, 1972, ç. 2. SEYĠD Əzim ġirvani, Əsərləri. III cild. Bakı. Elm, 1974. SEYYĠD Azim ġirvânî, Tezkîretü’Ģ-ġu’arâ / haz.: Ö.Bayram. T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay. (e-kitap), Ankara. TƏRBĠYƏT Məhəmmədəli, DaniĢməndani-Azərbaycan, Bakı, 1987. TOLASA H, Sehi, Latifi, AĢıkÇelebitezkirelerinegöre 16. yüzyıldaedebiyyataraĢdırmaveeleĢtirisi. Ġzmir: EgeUniversitesiyayınları, 1983. ġAHĠN Fazil, Təzkireyi-ġahin. Bakı, 2006. VƏLĠQULU bəy ġamlu. Qisəsül-xaqani. Ġran Ġslami ġura Məclisi kitabxanası – 8530. Yüklə 0,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|