Azerbaycan türkleriNİn etnik tariHİne kisa bir bakiş paşayeva, Mehebbet

---

2505

AZERBAYCAN TÜRKLERİNİN 

ETNİK TARİHİNE KISA BİR BAKIŞ

PAŞAYEVA, Mehebbet

 AZERBAYCAN/AZERBAIJAN/АЗЕРБАЙДЖАН

ÖZET

Azerbaycan  halkının  ulu  kökleri  daha  MÖ  III.  binyıllardan  Azerbaycan 

topraklarında yaşayan Kutiler, Lullubeler, Kaslar, Subiler, Turukkular gibi Türk 

kökenli kavimlere kadar uzanmaktadır. Onların doğrudan halefleri olan Manna ve 

Madaylar MÖ IX. yüzyılda artık kendi devletlerini kurmuşlardı. 

MÖ IX-VIII. yüzyıllardan itibaren İskit-Sak, Kemer kavimlerinin Sibirya ve 

Orta  Asya’dan  Güney  Kafkasya  ve  Ön  Asya’ya,  aynı  zamanda  Azerbaycan’a 

yayılmasıyla Azerbaycan Türklerinin teşekkülünde yeni bir sayfa başlanılmış oldu. 

MÖ VIII-VII. yüzyıllarda bu türk soylu kavimler eski Azerbaycan devletlerinden 

olan  Atropatena  ve  Kafkaz  Albaniyası’nın  Türk  soylu  kavimleri  ile  kaynayıp 

karışarak Azerbaycan ulusunun olşumunda önemli rol oynamışlar. MÖ I. binyıl 

boyunca  bu  kavimler  Azerbaycan’ın  güneyinde  Manna,  Maday,  Atropatena, 

kuzeyinde ise Sak çarlığı ve Alban devletlerini kurmuşlar. Görüldüğü gibi Türk 

soylu kavimlerin ilk devletlerini kurdukları en eski yerleşim birimlerinden biri de 

Azerbaycan’dır.

Sunulan makalede Azerbaycan Türklerinin bu topraklarda yaşamış ulu ataları 

ile olan tarihi bağları, etnik tarihi incelenmiş, çok eski dönemlerden başlayarak 

aralıksız devam eden etnik süreci ve bu sürecin ögelerini oluşturan kavimlerin 

etnik  kökenleri  eski  kaynaklar  ve  toponimik  bilgiler  esasında  belirlenmeye 

çalışılmıştır. 

Anahtar Kelimeler: Azerbaycan halkı, Türk kavimleri, etnik tarih.

ABSTRACT

A Brief Overwiev of Gaze on Ethnic History of Azerbaijan Turks

Ancient  roots  of  the  nation  of Azerbaijan  extend  to Turkish  tribes  such  as: 

“Kuti”s, “lullube”s, “Kas”es, “Subi”s, “Turrukk”s who were living on Azerbaijani 

land in III millennium B.C. “Manna”s and “Maday”s which were ancestors of 

them had already constructed their own government in IX

th

 century B.C.

In IX-VIII 

th

 centuries B.C. with migration of “Iskit-Sak” , “Kemer” tribes from 

Siberia and Middle Asia to South Caucasus and to Central Asia caused a new step 

---

2506

in formation of Azeri Turks. In VIII-VII B.C merging of these Turkish tribes and 

tribes of Azerbaijan’s governments “Albania” and “Atropatena” had a great role in 

formation of Azerbaijani nation. During the first millennium these tribes created 

their own governments on South of Azerbaijan “Manna”, “Maday”,“Atropatena” 

and on North “Sak’s Kingdom” and “Alban” government. As it seems one of the 

ancient places where Turkish tribes established their governments is Azerbaijan.

This article will show the historical relationship between Azeri Turks and their 

old ancestors and their ethnic history. Based on toponymic information and old 

origins it was tried to identify the ethnic roots of tribes which were steps of ethnic 

span which began on Azerbaijani land since old periods.

 Key Words: Azerbaijani nation, Turkish tribes, ethnic history. 

---

Halkın  etnik  kökenlerinin  araştırılması  için,  onun  teşekkülünde  önemli  rol 

oynamış ve etnik sürecin belirli tarihi aşamalarında iştirak etmiş etnik birliklerin 

adlarının ve kökenlerinin acıklığa kavuşturulması gerekir.

Yaşam için uygun iklim koşulları, bereketli topraklarıyla Azerbaycan arazisi en 

eski Türk yurtlarından biridir. Doğal olaraq çok eski zamanlardan bu günə kadar 

Azerbaycan’a, çeşitli Türk toplulukları yerleşerek, yerli Türk kökenli kavimlerle 

kaynaşıp çağdaş Azerbaycan halkının oluşumunda önemli rol oynamışlar. 

Azerbaycan’ın  güney  topraklarında  daha  MÖ  III-I.  binyıllarda  Kutiler, 

Lullubeler, Kaslar, Subiler, Turukkular gibi birçok Türk soylu kavimler yaşamışlar. 

Onların doğrudan halefleri olan Manna ve Madaylar MÖ I. binyılın başlarında 

Azerbaycan’ın  güney  arazisinde  artık  kendi  devletlerini  kurmuşlardı.  Manna 

və  Madayların  Türk  menşeli  olmasını  bir  çox  faktlar  onaylayır;  Kaynaklarda 

“Mannalıların  ülkesinin”  “Maqtay”  da  adlandığı  bilinmektedir.  Birçok 

araştırmacılar  da  Manna  etnoniminin  ilkin  şeklinin  “Manqa”  olduğunu  tespit 

etmişler. (Hacıyev,1988;131) Bu delil, yani Manna etnoniminin “manqa” adının 

fonetik  bir  tipi  olması  Mannaların  türk  kökenli  bir  kabile  olduğunu  sölemeye 

esas verir. Belə bir fonetik yerdeyişme (Manqa kelimesindeki “nq” sesinin tek 

“n” sesinine gecerek “Manna” şeklinde seslenmesi) türk dilleri için karakteriktir. 

Mesela, kadim Türkmenşeli “Tenqri” kelimesi bir şok zaman “tanrı” gibi telaffuz 

olunur.  Altay’da,  Sibirdə,  Orta  Asiya  da  Manqut,  Manqas,  Manqol,  Manqiş, 

Manquş kimi bir çox türk tayfalarının adlarında “manq” komponentinin qalması 

Mannnalıların etnik adlarıının “manqa” etnoniminin fonetik bir tipi olaraq Türk 

kökenli  olduğuna  ait  fikrimizi  onaylayır.  Eskiden  İskitler,  Kemerler  gibi  Türk 

kökenli  kabilelerin  meskun  olduğu  Krım  arazisinde  de  (  Bağçasaray  şəhəri 

yaxınlığında)  Miladın  başlangıçlarında  (I.yy)  “Manqubˮ  adlı  devletin  olduğu 

---

2507

bilinmektedir. Görüldüyü gibi, Manna adı manq etnonimi ile ayni kökendendir. 

Mannalıların  Türk  kökenli  olmasına  bağlı  fikrimizi  Manna  toponimlerinin 

türk dilleri ile izah olunması faktı da tastik edir. Örneyin, Mannanın en önemli 

şehirlerinden olan İzirta (MÖ VIII. yüzyıl) Türkce izir, izer- “dağ geçidi” ve tay-

“tarafˮ ( Murzaev, 1985: 230) kelimelerindendir. Matay veya Maday kavimleriyle 

de  bağlı  ayni  fikri  söylemek  mümkündür;  Altay  ve  Kazaxıstanda  Matay, 

Kapçaqay-Matay, Madı, Tuva’da daha XIII. yüzyılda Madı, Mat gibi birçok türk 

kavimleri  olduğu  bilinmektedir.(İstoriya  Tuvı,  1964:  201,  215,  242-243)  Aynı 

zamanda  Madayların  toponimleri  ve  şahs  adları  da  türk  dilleriyle  uzah  olunur. 

Mesala, Madayda çay ismi olan Kizilbuda (MÖ 820 yılı) Türk dillerinde kizil-

kırmızı  ve  bud-“dağ  kolu”  sözbirleşmesinden  ibaret  olup  “Qırmızı  dağ  kolu” 

anlamına gelir. Görüldüyü gibi, Azerbaycan arazisi Eski Türk menşeli kavimlerin 

MÖ IX. yüzyıldan itibaren Azerbaycanın güneyinde Manna, Maday, Atropatena, 

kuzeyinde ise Sak çarlığı ve Albaniya (Kafkaz Albaniyası) kimi ilk devletlerini 

kurdukları  en  eski  yerleşim  birimlerinden  biridir  ve  Azerbaycan  halkının  ulu 

kökleri MÖ III binyıllardan itibaren bu bölgede yaşamış yukarıda adı geçen türk 

menşeli kavimlerle ilgilidir. 

MÖ IX-VIII. yüzyıllardan itibaren Türk kökenli olan İskit (Işquz), Kemer ve 

Sak kavimlerinin Sibirya, Altay ve Orta Asya’dan çıkarak Güney Kafkasya ve Ön 

Asiyaya döğru yayıldıkları bilinmekdedir. MÖ VIII-VII. yüzyıllarda bu kavimler 

Azerbaycanın  yukarıda  adı  geçen  yerli  Türk  kökenli  kavimleri  ilə  kaynayıp 

karışarak  kadim  Azerbaycan  ulusunun  oluşumunda  önemli  pol  oynamışlar. 

Sonuçda İskit, Sak, Kemerler’in bu bölgeye gelmesiyle Azerbaycan Türklerinin 

teşekkülünde yeni bir sayfa başlamış oldu. 

Saklarlarla  ilgili  eski  yazarlar  MÖ  V.  yüzyıldan  itibaren  bilgiler  vermişlər. 

Lakin bu bilgilerde bir cok çeşitli kabile ve kavimler, ayni zamanda Sak’lar da 

iskit adı altında genelleşdirilir.(Herodot. VII, 64: Plini.VI,50: Diodor.II,35) Oysa 

Sak’lar Iskit’lərlə qohum kavimler olsalar da mustekil bir etnos olmuşlar. Kay-

naklardan  Sakların Azerbaycanın  bütün  bölgelerine,  aynı  zamanda Azerbayca-

nın tarihi toprakları olan Güney Azerbaycanı (1813-1828 yıllarında İran arazi-

sine katılan eski Azerbayvan toprakları) ve Batı Azerbaycan topraklarında (XIX. 

yüzyılda Rusiyanın imperiya siyasetinin sonucu olarak ermenilere verilmiş eski 

Azerbaycan arazisi) yayıldığı bilinmektedir. Sakların MÖ 680 yılında Kafkas böl-

gesinde yerleşerək Araz sahillerinde yaşadıkları kayıtlıdıdır. (Ptolomey, V, XI, 4) 

Eski Yunan tarihçisi Herodot Kürle Araz çaylarının kovşağından Hazaradak olan 

arazinin güneyinde sakların yaşadığıni yazırdı. (Herodot, II, 23) Sak etnonimine 

bağlı Sakasena yer ismiyle ilgili bilgileri ise Strabon verir. O, “Sakların yerleşdiyi 

Sakasena” arazisinin Kür-Araz ovasında olduğunu yazıyor. (Budaqov.- Qeybul-

layev, 1998: 48) Diğer antik yazarlar da bu araziyi “Sakason, Sakaşonˮ, “Saka-

---

2508

senˮ şeklinde ifade ediyorlardı. Sakasena toponimindeki Yabancı yazarların ifa-

de etdikleri Şakaşen toponimindeki “sen”, “son”, “şon” unsurleri (ekleri) Türkçe 

olan “şen” (abadlıq, yaşanılan yer) sözünün fonetik bir şeklidir. Eski Türk Alban 

tarihçisi Musa Kalankatlının verdiyi bilgiye göre, Sakasena Quzey Azerbaycan 

arazisinde Gencebasar bölgesini içine alır. (İstoriya Aqvan Moiseya Kalankat-

si., 1861: XXIII bölüm) Kaynaklarda Quzey Azerbaycan bölgesine ait edilen Şe-

ki-Şakaşon, Sisasakan, Artsak gibi toponimlerinin adının geçmesi sakların Ku-

zey Azrbaycanın birçok bölgelerinde yayıldığını gösterir. Artsak şimdiki dağlık 

Karabağ arazisine bağlı tarihi toponimdir. Artsak toponimi türk menşeli toponim 

olarak art-“dağlıp arazi”, “yükseklik” ve sak etnoniminden oluşarak “Sak yükse-

kiyi” ve ya “Sak dağlıp arazisi” anlamına gelir. Kaynaklarda Artsak ve ya Arsak 

gibi kayıtlı olan bu toponim aynı zamanda “er” Türkçe “erenˮ, “iğidˮ ve “sakˮ 

kelimelerinden oluşarak “iğid saklar” gibi de izah edilir. Sisakan (Si Sakları) Batı 

Azerbaycanı’nın tarihi arazileri olan Zengezur bölgesine bağlı tarihî toponimdir. 

“Sak düzenliyi” anlamına gelen Balasakan ise eski Azerbaycan devletleri Atro-

patena’nın ve Albaniya’nın sınır bölgesinde, Salyan-Muğan ovasında yerleşirdi. 

Kuzey Azerbaycanın  kuzey-batısında,  Şeki-Zaqatala  bölgesinde  bugün  de  Sak 

kavimleri ile ilgili birçok yer isimlerine rastlanmakdadır. Şu anda arazideki “Şe-

kiˮ, “Zakatalaˮ, “Sakandereˮ, “Sakantalaˮ, “Saqa-Törˮ gibi toponimler hâlâ eski 

Sak kavimlerinin izlerini taşımaktadır. Kuzey Azerbaycanı’nın güney bölgelerin-

den olan Astarada da Sakaşon isimli köy ve Sekşan çayı vardır. Görüldüyü gibi, 

Sakların izleri Azerbaycan’ın güneyine döğru da uzanmaktadır. Bunu hem eski 

kaynaklar, hem de toponimik bilgiler tasdik edir. MÖ VII. yüzyıla ait assur kay-

nagında Manna arazisinde “Sakaˮ isimli bir halkın adı gecir. (Qrantovskiy, 1970: 

84). Srabondan aldığımız bilgilerden malûm olur ki, Sakların yaşadığı Sakasena 

yer adı Güney Azerbaycan arazisinde de var idi. Srabon Atropatena arazisinde Sa-

kasena eyaletinin adını kaydedir. (Budaqov-Qeybllayev, 1998: 48). Kaynaklardan 

malûm olur ki, Kuzey Azerbaycan arazisindeki eski Azerbaycan devleti Kafkaz 

Albaniyasının eyaletlerinden biri olan Artsak toponimi Quzey Azerbaycan top-

raklarında da vardı. Kaynaklarda Arşak kalesi, Ərşəq dağı gibi adı geçən (Yakut 

al-Xamavi, 1983: 12) bu toponimin izleri şimdi Güney Azerbaycanı’nın Karadağ 

eyaletindeki Ərşə mahalının adında kalmaktadır. Güney Azerbaycan arazisinde 

sak etnonimiyle bağlı: “Sakanˮ, “Sakaniˮ, “Sakeneˮ, “Şaqaliˮ, “Şakabadˮ gibi bir 

cok toponimlere de rastlanmaktadır. 

Böylece  MÖ  VII.  yüzyılda  Azerbaycan  topraklarına  akışan  Saklar,  arazisi 

Azerbaycan’ın hem güneyine hem kuzeyine hem de tarixi Azerbaycan toprakları 

olan  Zengezur  ve  Göyçe  bölgelerine(1921-1923  yıllarında  Sovet  Rusuyası’nın 

Azerbaycandan kopararaq ermenilere verdiyi eski Azerbaycan toprakları) kadar 

yayılmış Sak Çarlığını oluşturmuşlardır. 

---

2509

Sakların etnik menşeyine geldikteyse, unutulmamalıdır ki, Sak kavimlerinin 

izlerine Türkce konuşan halkların yerleşdiyi birçok bölgelerde rastlanmakdadır. 

Orta  Asiya,  Türkiye,  Tataristan,  Kırım  gibi  Türk  soylu  halkların  yerleşmiş 

olduğu arazilerde Sak kavimine bağlı Sakrya, Şeki, Saki gibi birçok toponimlerin 

yayılması Sakların Türk soylu olduğunu gösterir. Sakların Türk soylu olduğunu, 

aynı  zamanda  kaynaklarda  sakların  “at  südü  içünler”  ve  “şişpapaklı  Sakalar” 

deye adlandırdıqlarından da anlaşılmaktadır. Bilindiyi gibi, eski zamanlardan beri 

Türk toplumunda at çok önemli olmuştur ve her zaman Türk halklarının manevi 

değerlerinin atributu olaraq değerlendirilmektetir. Günümüzde türk halklarından 

Kazak  Türkleri  hâlâ  “kımızˮ  adlandırdıkları  at  sütünten  faydalanırlar.  Türk 

halklarının,  aynı  zamanda  Azeri  Türklerinin  manevi  değerlerinden  ve  önemli 

giyisilerinden birinin de papaq olduğu bilinmektedir. Daha MÖ 519 yılına dair 

Bisütun kaya yazısında “Şişpapaklı Sakalar” ifadesinden Sakların da giyisilerinde 

papağın önemli yer tutduğu malûm olur.

Birçok Türk halkının da “Sakˮ etnonimine bağlı kabilele isimlerine rastlanması 

Sak kaviminin türk soylu olduğunu gösteren delillerdendir. Daha Miladın 600-603 

yıllarında Altay’da tuvalarda bir kabilenin Sekye gibi isimlendirildiyi malûmdur.  

Bizans  kaynaklarında  da  Türklere  geçmişde  “Sak”  deyildiyi  görülmektedir. 

(Vizantiyskie (İstoriya Tuvı. M.,1964.51.) XVII yüzyılda Sibirya’da da Saqay 

vilayeti vardı. (Dolqix B.O.,1960: 206.) Günümüzde Kırgızlarda “Sakeˮ, “Sakaˮ, 

Türkmenlerde “Sakarˮ, Hakaslarda “Sakayˮ, “Saqayˮ, Altay Türklerinde “Sakaitˮ, 

“Saqalˮ gibi “Sakˮ etnoniminin izlerini taşıyan birçok Türk boyu var. Yakutların 

da kendilerini “Saxaˮ gibi isimlendirdiyi bilinmektedir. Bunun yanııında Türkçe 

konuşan  halklar  arasında  yaygın  olan  “Sakaˮ  etnonimine  Altay  dil  qrubuna 

has  olan  s-ş  yer  deyişimine  uğrayarak  “Şakaˮ  şeklinde  de  rastlanmaktadır. 

Örneyin kazaklarda Şaqa, Şaktı, özbeklerde Şakay, Şekey, türkmenlerde Şaklar, 

noqaylarda Şaukay adlı birçok Türk boyu vardır. Aynı zamanda Türk milletlerinin 

ortak manevi degeri olan Kitab-Dede Korkut’ta da Şöklü Melik ismindeki şöklü 

kelimesi de muhtamalen saklı manasına gelirdi. İstoriki.,1860: 382)

Sak  kavimlerinin  daha  MÖ  VII.  yüzyılda  “Avesta”da  “tura”  ve  ya  “tur”, 

yaşadıkları ülkenin ise Turan adlandığı da bilinmekdedir. (Litvinskiy B.A.,1972: 

150) Turan birçok tarihî kaynaklarda Türklerin ülkesi gibi nitelendirilir. IX yüzyıla 

ait bir kaynakta “Turanşah” adlı bir Türk hükmdarının ismi görülür. (Velixanlı N., 

1986: 61, Fray R. N.,1972: 66.) Aynı zamanda Firdovsinin “Şahname” eserinde 

de turanlıların Türkçe konuşduğu ve Turanın Türklerin ülkesi olduğu yazılırdı.

Böylece  deliller Azerbaycan  Türklerinin  söykökünde  önemli  bir  yere  sahip 

olan Sakların türk soylarından olduğuni gösterir.

---

2510

Saklarla  aynı  dönemde  Gencek, Alban,  Şamak,  Şarvan,  Qarqar  gibi  birçok 

Türk  kökenli  kavimler  de  Azerbaycanı  kendilerine  yurt  etmişlerdi.  Eski  Türk 

soylarından  olan  Genceklerin  Orta  Asiya  da  Saklarla  bir  arada  yaşadığını  ve 

onların  iceriinde  Azerbaycan’a  geldiyi  haqda  kaynaklar  bilgi  verir.  Kaşkarlı 

Mahmut  Orta Asya  da  Saklarla  ayni  arazide  yaşayan Türk  boylarından  birinin 

Gencek adlandığını yazırdı. (Mahmud Kaşqari.,1939: c. I, 29, 31) Günümüzde de 

Qazax, Kırğız, Özbek, Türkmenlerde “Gence” adlı boylar ve Gence toponiminin 

olduğu bilinmektedir. Kaynaklarda aynı zamanda Orta Asiya da “Gencek” adlı 

bir neçe şehir adı da geçir. Kaynaklarda Azerbaycan’ın da Sakların kayıtlı olduğu 

arazilerinde  Gencek  etnonimine  bağlı  toponimlere  rastlanır.  Eski  Azerbaycan 

devleti Kafkaz Albaniyasının Şakaşena (Sakasena) vilayetinde Qanza toponimi 

katıtlıdır. Günümüzde Gencek boylarının izlerine Kuzey Azerbaycanın Gencebasar, 

Gence, Genze toponimlerinde rastlanmaktadır.. Güney Azerbaycan arazisinde de 

sakların kayıtlı olduğu arazilerde arazilrde Gencek kabileleri ile ilgili toponimler 

vardır.  Kaynaklardan  MÖ  II.  yüztılda  Güney Azerbaycan  topraklarındakı  eski 

Azerbaycan devleti Atropatenanın başkendinin Qanzak adlanması bilinmektetir. 

Bazi kaynaklarda bu toponim “Genze ve Genzekˮ gibi de geçmiştir. (Velixanlı 

N., 1974: 16: Yakut al-Xamavi, 1983: 23) Günümüzde de Güney Azerbaycanda 

Gence, Gencebad, Gencerud kimi toponimler gecek boyunun izlerini taşımaktatır. 

Sakların  içerisinde  Azerbaycan’a  gelen  Türk  soylu  kavimlerden  biri  de 

Qarqarlardır.  Qarqarlar  eski  Azerbaycan  topraklarında  stabil  arazisi,  dili  ve 

elifbası  olan  en  güçlü  ve  en  nüfuzlu  toplumu  olmuştur.  (Paşayeva  M.,2005: 

520.) Kaynaklarda qarqarların MÖ II. yüzyılda Harhar ülkesinde yaşadığı kayd 

olunur. Kür-Araz nehri ovasındakı arazi ve Mil ovasında yerleşen Harhar ülkesi 

hakkındaki ilk bilgi Asurların daha MÖ 1200 yıllarına ait çivi yazılarında rastlanır. 

Qarqarlar  erken  orta  yüzyıllarında  Azerbaycanın  eski  devletlerinden  biri  olan 

Kafkaz Albaniyasının etnik tarihinde önemli rol oynasalar da zaman geçdikce tarih 

sahnesinden  silinmişler  ve  “Qarqarˮ  etnonimi  yalnızca  toponimlerde  kalmışır. 

Qarqar etnotoponimine Azerbaycan’ın bütün bölgelerinde Qarabağda Qarqardağ 

ve  Qarqarçay,  Şuşa,  Ağdaş,  Gence;  Şerur-Dereleyazda  Gerger  isimli  köyler, 

Qebelede  Harhar-haraba,  Nahçıanda  Harhar  köyü,  Harharçay,  Samur-Derbend 

bölgesinde Qarqardağı, Şemkirde Zeyemçay yakınlığında Gerger köyü; Gedebeyde 

Xarxar köyünün adlarında, aynı zamanda Güney Azerbaçan arazisinde de Qarqar, 

Karkar, Gerger, Baba Qarqar, Kerker gibi birçok yer adlarında rastlanmaktadır. 

Azerbaycan Türklerinin etnik tarihinde önemli bir yeri olan Qarqarlar Türk soylu 

ve türkce konuşan halkların yaşadığı birçok arazilere yayılmışdır. Orta Asya’da, 

Tyan-Şanda,  Türkiye’de,  Kazakistan’da,  Türkmenistan’da;  Karkar,  Karkara, 

Karkarlinsk,  Qarqar,  Qarqardağ  gibi  toponimlere  rastlanması  Qarqarların 

bütün Türk dünyasına yayılan Türk kökenli büyük bir etnos olduğunu gösterir. 

Qarqarların  Türk  soylu  olduğunu  daha  birçok  deliller  ispat  edir;  Kaynaklarda 

---

2511

Orta Asiya’nın Türk  halklarından  olan  kaymaklara  aid  bir  vilayetin  Qarqarxan 

adlandığı hakkında bilgi var. (Qeybullayev, Q., 2002: 54) Bunun yanında Türkmen 

kabilelerinden  olan  Ersarilerin  de  bir  boyunun  Qarqar  adlandığı  bilinmektedir. 

XVI.  yüzyıla  ait  kaynakda  şimdiki  Kazakistan  arazisi  olan  Karakışlak  ta  da 

Kıpçak-karkar kabilesinin ismi geçir. (Abramzon, S., 1971: 46.) Qarqarların Türk 

kökenli olduğunu hem de tarixi kaynaklarda Türk soylu halklar arasında Qarqar 

antroponominin rastlanması da tastik edir. Eskiden Orta Asiya da Kıpçaklar içinde 

Qarqar  adının  geniş  yayılması  malûmdur.  Qırğızların  “Manas”  dastanınında 

efsanevi qahraman Manasın dedesinin ismi Qarqar idi. Bunun yanında Manas’ın 

ait olduğu halk da Qarqar ve ya Kıpçak adlanırdı. (Bartold, t.II.1: 541) Qırğız 

efsanelerinde de Kıpçakların Kırğızıstana Altaydakı Göytepe-Qarqar adlı yerden 

geldiyi söylenir. (Qeybullayev Q., 2002: 55) Böylece, araştırdığımız hem yazılı, 

hem de sözlü kaynaklardan qarqarların Azerbaycanın etnik tarihinde kendine has 

yeri olan eski Türk kökenli boylardan birisi olduğu görülür. 

Azerbaycan Türklerinin ulu ecdadlarından biri de Azerbaycan topraklarında 

Albaniya (KafkazAlbaniyası) adlı minillik tarihi olan bir dövlet kurumu yaratmış 

Türk soylu Alban kabileleri idiler. Saklarla aynı zamanda Azerbaycan arazisine 

geldiyi  sanılan Albanlar  çohunlukla  Kuzey Azerbaycan  arazisinde yaşayırdılar. 

Kaynaklardan  daha  MÖIV  yüzyılda  Alban  etnosi  ve  onun  devlet  kurumuna 

bağlı  bilgiler  var.  (Arrian,  II,  2,  4)  MÖ  I  yüzyıldan  kaynaklarda  “Albaniya” 

gibi  adı  geçen  bu  eski  Azerbaycan  devleti  tarixi  Azerabaycan  toprakları  olan 

Samur-Derbend  bölgesini(şimdi  Dağıstan  arazisine  aitdir),  Göyce  ve  Zengezur 

bölgeleri  (Sovet  döneminde  ermenistana  ilhak  olunmuş  Azerbaycan  arazisi) 

de  dâhil  olmaqla  şimdiki  Kuzey Azrbaycan  arazisini  içine  alırdı.  Kaynaklarda 

Albanlar  “kuzey  halkları”ndan  olduğunun  belirtilmesi  (Musa  Kalankatlı.Alban 

tarixi.) ve aynı zamanda eski kaynaklarda Türk soylu kavimlerin kuzey halkları 

gibi nitelendirilmesi Albanların Türk soylu kabile olduğunu gösterir. Albanların 

Türk kökenli olduğunu Kazaklar, Karakalpaqlar, Türkmenler, qırğızlar gibi türk 

halklarında da Alban adlı kabilenin olması, Türk halklarının ortaq manevi deyeri 

olan  “Dede  Qorkut”  dastanında  da  Alban  kabilesinin  adının  geçmesi,  Alban 

etnoniminin Türk halklarının yaşadığı bir çik arazilerde rastlanması gibi deliller 

de  onaylayır. Alban  etnonimine  bağlı  yer  adlarına  ister Azerbaycan’da,  isterse 

de Türk  halklarının  yaşadığı  birçok  bölgelerde  günümüzde  de  rastlanmaktadır. 

Kuzey Azerbaycan topraklarında; Yardımlı, Nahçıvan, Zengezur, Mil Düzü, Şeki-

Zaqatala gibi bölgelerinde Alban, Alpan, Alvan adlı birçok toponimler var. Şeki 

şehrinde aynı zamanda Alban adlı kabile adı da malûmdur. Güney Azrbaycan’da 

Eher mahalında Alvan, Tebriz yakınlığında Alvanak gibi köy adları kalmaktatır. 

(Qeybullayev,  2002:  81-84)  Türkiye’nin  Kars  eyaletinde  de  Alvankale, 

Türkmenistan’da Albana adlı yer adları mevcitdir. Lakin belirtmek gerekiyor ki, 

Alban etnonimi Kafkaz Albaniyası’nda yaşayan en büyük ve nufuzlu etnos olan 

---

2512

Albanların etnik adı olmakla beraber Albaniya’da yaşayan bütün kabilelerin genel 

ismiydi. Birçok eski yazarlar Albaniya’da çeşitli kabilelerin yaşadığını belirleseler 

de  onları  Alban  adı  ile  genelleşdirirdiler.  Lakin  eski  yabançı  yazarlar  onları 

Albaniya da yaşadıkları için genelleştirerek “Alban” adlandırsalar da, aslında bu 

kabilelerin  kendi  etnik  isimleri  vardı.  Mesela,  kaynaklar  leq,  her,  qat,  gel,  udi 

gibi  birçok  kabilelerin  de Alban  kabileleri  olduğu  yazırdı.  Çağdaş  devirde  de 

bu eski Alban kabilelerinin varisleri olan Lezgiler, Haputlar, Krızlar, Kınalıklar, 

İngiloylar, Udiler gibi etnik qrublar Azerbaycan Türkleri ile beraber Azerbaycan 

topraklarında  yaşamaktadırlar  ve  onlar  da  kendi  isimlerini  korumakla  beraber 

Azerbaycan’da yaşadıkları için kendilerini Azerbaycanlı olarak adlandırırlar. 

MÖ  Sakların  içinde  Azerbaycan  arazisine  gelen  kavimlerden  birisi  de 

Şamaklar’dır. Şamak tayfalarının izleri daha II yy’da Ptolomeyin “Ksamamaxiya” 

şeklinde ifade etdiyi Şamaxı toponiminde kalmaktadır. Görüldüyü gibi, Azerbaycan 

tarihihinin bütün aşamalarıda önemli rol oynamış Şamahı şehrinin kökü Saklarla 

beraber  Azerbaycana  gelen  Şamak  kavimleriyle  ilgilidir  ve  MÖ  VII.  yüzyıla 

dayanır.  Güney Azerbaycam  arazisinde  de  Şamaki  adlı  toponime  vardır.  Diğer 

Sak soylu kabileller gibi Şamak etnonimine de türk halklarının yaşadığı arazilerde 

rastlanır.  Opta  Asiya  ve  Kazakistan’da  Şamakey,  Karakalpaklarda  Şamaki, 

Türkmenlerde  şamak,  Qırğızlarda  şamaka  adlı  Türk  kabileleri  var.  Xarezm 

ve  Türkmenistan’da  iki  eski  Şamaka  kalesi,  Tatarıstanda  Şamaki  toponimleri 

mevcuttur.

Miladın  ilk  yüzyıllarından  itibaren  Hun  Türklerinin  Azerbaycana  gelişi 

ile  Azerbaycan’daki  nüfusun  etnik  yapısı  daha  da  zenginleşdi  ve  bu  kavimer 

Azerbaycan’ın etnik tarihinde kendine özgü izler buraktı. Hunların gelişi ile Türk 

soylu kavimlerın Azebaycan’a ikinci büyük akını başlandı. Bu devirden itibaren 

kaynaklarda  Hunlarla  beraber  Hun  soylarından  olan  Bulqar,  Xazar,  Savar  gibi 

bir cok Türk Tayfalarının da haqqında bilgilere rastlanır. Eski yazarlar Hunların 

miladın I yüzyılda Albaniya da yaşadığını yazsalar da  (Merpert, 1958: 152) bu 

kavimlerin eski Azerbaycan topraklarında ne zamandan itibaren yaşadıkları ile 

ilgili hiç bir şey söylemirdiler. Aynı zamanda Hunların İskit ve Kaspi halklarından 

olduğunu da yazırdılar. (Latışev, 1893: 240.) Bu bilgilere istinad ederek hunların 

Azerbaycan  arazisinde  daha  önceden  yaşadıklarını  söylemek  mümkündür. 

Bizans  kaynaklarında  Kafkaz Albaniyasını  “hunlar  ülkesi”  diye  adlandırırdılar. 

(Artamonov, M., 1936: 54) Hun kavimlerinin izlerine günümüzde Azerbaycanın 

birçok  bölgelerinde  rastlanır.  Azerbaycan’ın  kuzeybatı  bölgesinde  Qafqaz 

dağlarından bu araziye uzanan geçitlerden biri “Hun beli” adlanır. Bunun yanında 

Hunların adı Şeki arazisindeki “Honaşen” isimli dağ adında ve Karabağ düzündeki 

Xonaşen toponiminde de mevcittir. Yukarıda da söylediyimiz gibi “şen” kelimesi 

eski  “Türk”  sözü  olup  “şennikˮ  (abadlık)  anlamında  Azerbaycan  Türklerinin 

---

2513

dilinde  bu  günedek  kalmaktadır.  Tavuz  ili  arazisindeki  Kürün  sağ  sahilinde 

düzenlik arazi “Hunan düzü” adlanır. Aynı zamanda Gedebey ilinin Hınnı deresi, 

Hunus köyü gibi toponimler de Hun etnonimini aksettiriyor. Azerbaycan’ın tarihî 

toprakları Zengezur bölgesinde de Honabad, Hunazir toponimleri olmuştur. 

 Hunların terkibinde Sabir, Çul, Gorus, Terter, Çırak kabileleri, aynı zamanda 

Kengerler, Aranlar, Kataklar, Peçenekler, Bulqarlar, Hazarlar gibi yine de birçok 

Türk soylu kabileler Azerbaycan’a gelmişlerdi. Bu kabilelerin de her biri yerleşmiş 

olduğu  arazilere  kendi  isimlerini  vererek,  kendi  adlarını  ve  tarihlerini  halkın 

hafizesina kazıdılar. Azerbaycan’da XIX. yüzyılda Kengerli kabilesinin olduğu 

bilinmektedir. Bu kabilenin soylarından biri de Bolkarlı adlanırdı. Günümüzde 

Azerbaycanda mevcit olan; Terterçay, Çırak, Kenqerli, Cullu, Bulqarkent, Bulqar-

Göytepe gibi toponimler bu kadim halkların adlnı aksettiriyor. Kaynaklarda sabir, 

savar, suvar isimleri ile tanınan Sabir Türkleri Azerbaycanın Şabran, Bilesuvar, 

Suvarlı, Sabirkent gibi eski toponimlerde kendi izlerini korumuşlar. 

Hunlarla  aynı  zamanda  Azerbaycana  gelmiş  kabilelerden  olan  Katakların 

adına  da  Azerbaycan’ın  birçok  bölgelerinin  toponimikasında  rastlanır.  Katak 

etnonimine  bağlı  miladın  ilk  yüzüıllarından  itibaren  Azerbaycan  ararzisinde 

Katak, Katuk, Qataq, Gödekli şeklinde toponimler mevcit olmuşdur. Kaynaklarda 

Kafkaz  Albaniyasının  Artsak  eyaletinde  Tuç-Katak  adlı  toponim  olduğu 

bilinmektetir. (Budaqov-Qeybullayev, 1998: 289). Adı geçen Tuç-Katak vilayeti 

şimdi  Azerbaycan’ın  Cebrayıl  bölgesinde  yerleşir.  Katak  etnonimiyle  ilgilı 

XVII.  yüzyılda  Dağlıq  Qarabağda  da  Kötüklu  köyü  de  vardı.  Azerbaycan’ın 

eski  tarihî  toprakları  olan  İrevan  eyaletinin  (Şimdi  Ermenistana  ilhak  edilmiş 

tarihi  Azerbaycan  arazisi)  bir  mahalının  Katayk,  Zengezurda  ise  bir  köyün 

Köhne  Katuk  adlandığı  bilinmektedir.  (Budaqov,  Qeybullayev  Q.,  1998:289) 

Katak  kabilesinin  izlerine  Azerbaycan’ın  Gedebey  bölgesindeki  Gödekdere 

yer  adında  da  rastlanır.  Kaynaklar  Katak  kabilelerinin  Gedebey  arazisinde  çok 

eskiden yaşadığını gösterir; Eski kaynaklardan birisinde Getabak adlı arazinin ve 

bu arazide yaşayan “Qataq” adlı tayfanın adı geçir. Kaynakta anlatılan Getabak 

arazisinin Azerbaycan’ın şimdiki Gedebey bölgesi olduğu anlaşılır. Kaynaklarda 

“Gedebey”  toponimine  Ketaboy  gibi  fonetik  şekli  de  rastlanır.  (Tağıyev,  Bakı, 

2000:  16)  Katak  etnonimine  XIX.  yüzyılda  Azerbaycanın  Quba  ve  Tavuz 

bölgelerindeki Kötüklü dağının adında ve Şeki-Zaqatala bölgesindeki Kötüklü, 

Katex, Katex bine gibi köylerinin adlarında da rastlanır. Bu kabilenin adı XIX 

yüzyılda  Azerbaycanın  Qazax  bölgesinde  yaşayan  qazaxlıların  bir  soyu  olan 

Gödekli  kabilesinin  de  adında  kalmışdır.  Selcuk  kavimlerinin  de  soylarından 

birinin  Gödekli  adlandığı  bilinmektedir.  Kazaxlar,  Karakalpaklar,  Özbekler, 

Başqırdlar, Qırğızlar, Noqaylar, Qaqauzlar gibi birçok türk halklarında da Katak, 

Kataq boyları vardı. Peçenekler arasında da katay (tun-katay) tayfalarının olduğu 

bilinmektedir. (Budaqov-Qeybullayev, 1998: 289) 

---

2514

Hazarlar da Azerbaycan Türklerinin etnik tarihinde büyük rol oynamış Türk 

soylu  kabilelerden  birisidir.  Hazarlar  eski  Türk  etnonimi  kas  ve  birçok  türk 

etnonimine has olan “er” sözbirleşmesinden oluşarak kas erleri anlamına gelirdi. 

Kemer,  Qarqar,  Suvar,  Bolkar,  Suvar,  Kenqer  gibi  kabilelerde  de  “er”  unsuru 

mevcuttur. Kaslar Azerbaycan arazisine MÖ II. binyılda Ön Asiya dan göç etmiş 

eski Türk  soylu  kavimlerdendiler.  Günümüzde Altayda Kara-kas, Sarı-kas gibi 

Türk kabileleri yaşayır. Bunun yanında Qırqız, Hakas gibi Türk etnonimlerinin de 

“kas” unsuru vardır. MÖ II. binyılın ortalaraından Güney Azerbaycan arazisinde 

yaşayan  kaslar  kaspilerin  de  ecdadları  idiler.  Kaspi  etnonimindeki  “pi”  ekine 

de bazı Türk kabilelerinin isminde rastlanmaktadır; Örneyin Herodot İskitlerde 

Aqrippi ve Traspi kabilelerini kaydetmişdi. Bunun yanında Ön Asya ve Altay’da 

Siyanbi, Tatabi gibi Türk tayfaları malûmdur. (Qeybullayev, 2002: 108.) Böylelike, 

Hazarların Kas ve Kaspilerin soyundan olduğu anlaşılır. Kaynaklarda Kaspilerin 

Kürle Araz çaylarının Kovşağından Hazar denizinedek olan denizkenarı bölgede 

yaşadığına  ait  bilgiler  var.  Hazar  deniziniin  eskiden  “Kaspi”  adlanması  da 

bununla alakalıdır. Hazarlar Azerbaycanın erken orta çağlar döneminde önemli 

pol  oynamışlar.  Kaynaklar  Hazarların  Kafkaz  Albaniyasına  ilk  yürüşlerinin 

miladın ilk yüzyıllarından itibaren (ilk yürüş 193 yılında, daha sonra 204, 213, 

224 yıllarından) başlandığı yazsalar da, eski bir kaynakta daha MÖ IV. yüzyıldan 

önce  de  Kafkaz  bölgesinde  Hazar  dilinde  konuşulduğuna  dair  bilgiler  de  var.  

(Qeybullayev Q. 2002: 25) 

Hazar  etnonimi  Hazar  denizinin  adında  olduğu  gibi  Azerbaycan’da  birçok 

yer  adlarında  da  kalmaktadır.  Lerikde  Hazaryaylak,  Ordubadda  Hazaryurt, 

Dağlık Karabağda ve Fizulide Hazardağ gibi oronimler eski Hazar kabilelerinin 

izlerini  taşımaktadır.  Güney Azerbaycan  arazisinde  de  Hazar  etnonimine  bağlı 

Hazarkent,  Hazargeren,  Hazarlı,  Hazarşah  gibi  birçok  toponimlere  rastlanır. 

Kaynaklar Hazarların içinde Belencer, Karaçur, Keber gibi birçok Türk soylarının 

da olduğunu yazır. (Qeybullayev, 2002: 26) Azerbaycan’daki Bilecer, Qaraçorlu, 

Kebirli toponimleri muhtemelen bu soyların adını aksettirir. 

Miladın ilk asırlarından Azerbaycan arazisinde yaşamış eski Türk kavimlerinden 

birisi  de  Kıpçaklardır.  Kıpçak  kavimlarıne  ve  onun  boylarından  olan  Oncalı, 

buçak  gibi  birçok  kabilelerin  izlerine  de  Azerbaycanın  bütün  bölgelerinde, 

özellikle Şeki-Zaqatala bölgesinde rastlanmaktadır. Bu yerlerde Kıpçak, Bucak, 

Oncalı adlı köy adları var. En eski Oğuz kabilelerinden olan Kınık kabilesinin 

ismi ise Şeki-Zaqatala bölgesindeki Baş Göynük, Kanık çayı, Kanık dağı gibi yer 

adlarında kalmıştır. Kınık soyunun ismi aynı zamanda Kax ilinin İlisu ilçesinde 

bu gün de bulunan Kanuklar neslinin adında da da kendi yerini bulmuştur. Dede 

Korkut boylarındakı Dış Oğuzların izleri ise Şeki ili topraklarındaki “Daşüz” adlı 

eski yer adında rastlanır. 

---

2515

Eski Türk kabilelerinden olan Tele, Dulu, Türkeşlerin izlerine de Azerbaycan 

yer  adlarında  tesadüf  edilir.  Azerbaycan’ın  Balaken  ilinin  topraklarında  Tulu, 

Oğuz ilinin topraklarında Tekeş böyle toponimlerdendendir. 

Azerbaycan  topraklarına  Türk  soylu  kabilelerinin  daha  bir  akını  XI-XII. 

Asırlarda  Selcuk  Oğuzlarının  Azerbaycan’a  gelişi  ile  başlar.  Oğuzların  yerli 

Türk  kavimleriyle  kaynayıp  karıştığı  bu  süreç  Azerbaycan  Türklerinin  etnik 

gelişmesinin  son  aşaması  olmuştur.  XIII.  yüzyıldaysa  Moğolların  terkibinde 

Azerbaycan’a gelen Celair, Tanqıt, Uyğur, Oriyat, Saray, Suqayıt, Künğüt, Curyat, 

Elet, Alar, Kacar gibi Türk soylu kabileler Azerbaycan’ın etnik tarihini daha da 

zenginleştirmiştir.  Böylece  Azerbaycan  Türklerinin  etnik  tarihinin  gelişmesi 

Azerbaycan topraklarında daha miladdan önce yaşayan yerli Türk soylu kabilelerle 

miladın ilk asrlarından itibaren Azerbaycana akışan İskit-Sak, Hun, Kıpçak, Oğuz 

gibi birçok Türk soylu kavimlerin kaynaşması sonucu olmuştur. Görüldüyü gibi, 

Azerbaycan Türklerinin bu topraklarda minillikler önce yaşamış büyük atalarıyla 

çok eski dönemlerden başlayan tarihî, etnik bağlılığı bütün tarih boyunca aralıksız 

devam  etmiştir.  Eski  kaynaklar  ve  toponimik  bilgilerin  araştırılması  esasında 

Azerbaycan Türklerinin oluşumundaki etnik süreçin dönemleri ve bu dönemlerin 

ögelerini  oluşturan  kabileler,  onların  isimleri  ve  soyları  belirtildikçe  bilinir  ki, 

Azrerbaycan Türklerinin etnik tarihi, beşer tarihinin başlanğıcı olan Türk halkları 

tarihinin minilliklerle ölçülen en eski ve en zengin sayfalarından birini oluşturur.

KAYNAKÇA

1.  Артамонов,  М.  И.,  (1936),  Очерки  Древнейшей  Истории  Хазар, 

Ленинград.

2. Абрамзон, С. М., (1971), Киргизы И Их Этногенетические Историко-

Культурные Связи, Москва. 

3. Бартолъд, Б. Б., Сочинении, т. 2. Mockва.

4. Budaqov, B.-Qeybullayev, Q., (1998), Ermənisanda Azərbaycan Mənşəli 

Toponimlerin Izahli Lüğəti, Bakı.

5.  Qeybullayev,  (2002)  Qarqarçay  ve  qarqarlar;  Alpanlılar  kimlərdir; 

Kaspilər, Elmi Pubisistik Məqalələr, Bakı.

6.  Грантовский,  Е.  А.,  (1970),  Ранняя  История  Иранских  Племен 

Передней Азии, Москва. 

7. Византийские Историки, (1860) Санкт-Петербург.

8. Велиханлы, Н., (1986), Ибн Хордадбех, Баку. 

9.  Vəlixanlı,  N.,  (1974),  IX-XII  Əsr  Ərəb  Coğrafiyaşünas-Səyyahları 

Azərbaycan Haqqında, Bakı. 

---

2516

10. Долгих, Б. О., (1960), Родовой и Племенной Состав Народов Сибири 

в ХVII Веке, Москва. 

11. Якут, ал Хамави, (1983), Сведение об Азербайджане, Баку. 

12. История Тувы, (1964), Москва. 

13. История Агван Моисея Каланкатси, (1861), кн.1. Санкт-Петербург.

14.  Литвинский,  Б.  А.,  (1972),  Древние  кочевники  «Крыши  мира», 

Москва.

15. Латышев, В. В., (1893), “Известия Древних Писателей Греческих и 

Латинских о Скифии и Кавказе”, т. 1, вып. 1,Санкт-Петербург.

16.  Мерперт,  Н.  Я.,  (1958),  Кочевые  Племена  в  Степной  Полосе 

Восточной Европы, Очерки Истории СССР, Москва. 

17.  Мурзаев,  Е.  М.,  (1985),  Словарь  Народных  Географических 

Терминов, Москва.

18. Mahmud Kaşqari, (1939), Divani Lüğat-it Türk, Cilt: 1.Ankara.

19. Paşayeva, M. T., (2005), “Türkmənşəli Qarqar Tayfasının Azərbaycanlıların 

Etnik Tarixində Yeri,  ‘Ortaq Türk  Keçmişindən  Ortaq Türk  Gələcəyinə’  ”,  III 

Uluslararası Folklor Konfransının Materialları, Bakı.

20. Tağıyev, B., (2000), Gədəbəy, Bakı. 

21. Fray, Р. (1972), Наследие Ирана, Москва.

22. Hacıyev, T. İ., (1988), Azərbaycan Paleotoponimikasın’dan “Azərbaycan 

Onomastikası Problemləri”, Bakı.