Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
4
“Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının
sənədləri” silsiləsindən olan bu
kitab Heydər Əliyev Fondu və
Heydər Əliyev Mərkəzinin dəstəyi ilə yenidən nəşr olunur.
Rüstəmova – Tohidi Solmaz Əli qızı.
Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə.
Bakı, 2013-cü il, 316 s.
Kitab Azərbaycan Respublikası Milli Təhlükəsizlik Nazirliyinin dəstəyi ilə 2010-cu ildə
nəşr olunmuş “Quba. Aprel-May 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə” (Bakı, 552s.) adlı
sənədlər toplusunun qısaldılmış variantıdır.
Bu nəşr I dünya müharibəsi başlanandan Cənubi Qafqazın müsəlman əhalisinə və
onun əmlakına qarşı törədilmiş zorakılıq, qırğın və soyğunçuluq faktlarının araşdırılması üçün
1918-ci ilin 15 iyul tarixində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökuməti tərəfindən yaradılmış
“Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının (FTK) sənədləri” silsiləsindən olan ikinci sənədlər toplu-
sudur. Kitaba 1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasında baş vermiş faciəli hadisələri
təsbit edən “Quba şəhərinin və Quba qəzası kəndlərinin talan edilməsi haqqında” istintaq
işi üzrə FTK-nın sənədləri daxil edilmişdir. Sənədlərdə bir neçə gün ərzində Quba qəzasında
4 mindən artıq dinc müsəlman sakinin, o cümlədən qadın, uşaq və qocaların vəhşicəsinə
qətlə yetirildiyi, yüzlərlə kənd, məscid, mülki obyektlərin yandırıldığı və dağıdıldığı, qəzanın
bütün müsəlman – azərbaycanlı, ləzgi, tat, avar, qrız və digər əhalisinə məxsus əmlakın qarət
olunması və məhv edilməsi kimi faktlar öz əksini tapmışdır. Toplunun üç fəslində müsəlman
qırğınlarının başlanması və gedişinin tarixi xronologiyasını yaradan Quba şəhəri və Quba
qəzası kənd sakinlərinin şahid ifadələri, eləcə də Quba şəhər polis nahiyələri və qəzanın kənd
cəmiyyətləri tərəfindən tərtib edilmiş aktlar toplanmışdır. Bu aktlarda Quba hadisələri zamanı
qətlə yetirilmiş, işgəncə verilmiş və zərərçəkmiş insanların adları, yaşı, cinsi, sayı haqqında ətraflı
məlumatlar gətirilir, müsəlman əhalisinə vurulmuş zərərin həcmi ilə bağlı dəqiq rəqəmlər,
yandırılmış, darmadağın edilmiş və xaraba qoyulmuş kəndlərin adları göstərilir. Toplunun
sənədləri erməni hərbi birləşmələrinin cinayət əməllərini tam təfərrüatı ilə geniş şəkildə
ifşa etməklə bunu deməyə əsas verir ki, 1918-ci ilin Quba hadisələri erməni millətçilərinin
gələcək “Böyük Ermənistan” dövləti üçün potensial ərazi kimi baxdıqları Azərbaycanın bütün
bölgələrində müsəlman əhalisinin sayını maksimum dərəcədə azaltmağa çalışan irimiqyaslı
əməliyyatlarının və planlarının tərkib hissəsi olmuşdur.
Sənədlər toplusuna həmçinin müəllif tərəfindən yenidən işlənmiş elmi-tarixi oçerk,
müfəssəl yardımçı – informasiya aparatı, mövzuya dair foto-şəkillər və Quba qəzasının 1918-
ci il xüsusi məzmunlu xəritəsi daxil edilmişdir.
© Solmaz RÜSTƏMOVA -TOHİDİ, 2013
© Heydər Əliyev Fondu, 2013
© Heydər Əliyev Mərkəzi, 2013
3
MÜNDƏRİCAT
1918-ci ilin Quba hadisələri – Azərbaycanın müsəlman
əhalisinin kütləvi qırğını planlarının tərkib hissəsi kimi .............. 5
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının təşkil edilməsi
haqqında Azərbaycan Hökumətinin Qərarları ..........................129
Fəsil I
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının yazışmaları.
AXC və Azərb.SSR məhkəmə-istintaq orqanlarının
sənədləri ............................................................................................................... 131
Fəsil II
Quba şəhərinin talan edilməsi haqqında sənədlər .............................. 153
1-ci hissə
Quba şəhər sakinlərinin şahid ifadələri və müraciətləri ..................... 153
2-ci hissə
Quba şəhər sakinlərinə vurulmuş zərərlər haqqında sənədlər ........ 195
Fəsil III
Quba qəzası kəndlərinin talan edilməsi haqqında sənədlər ............ 205
1-ci hissə
Quba qəzası kənd sakinlərinin şahid ifadələri........................................ 205
2-ci hissə
Quba qəzası kənd cəmiyyətlərinə vurulmuş zərərlər haqqında
sənədlər ................................................................................................................ 222
Qeydlər ..........................................................................................242
İnzibati-coğrafi adların göstəricisi .............................................258
Quba. Aprel-may 1918-ci il. Müsəlman qırğınları sənədlərdə
4
Əlavə № 1
Quba şəhəri və Quba qəzası əhalisinin 1916-ci
ilə olan
milli-dini tərkibi .................................................................................................. 276
Əlavə № 2
1918-ci ilin aprel-may aylarında Quba qəzasının
qırğınlara məruz qalmış kəndlərinin siyahısı .......................................... 279
Əlavə № 3
Quba şəhəri və Quba qəzasında 1918-ci ilin aprel-may
aylarında törədilmiş müsəlman qırğınları
nəticəsində insan
tələfatı və əhaliyə vurulmuş maddi zərər haqqında
ümumi məlumat ................................................................................................ 285
Fotoşəkillər ................................................................................... 286
Quba qəzasının xəritəsi. 1918-ci il.
