“ Xalq qəzeti”.-2014.-8 iyun.-N 120.-S.3.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: İstiqlaliyyət zirvəsində Azərbaycan imzası
Suverenliyinə Gülüstan müqaviləsi ilə son qoyulmuş Azərbaycan dövlət müstəqilliyini bərpa
etmək üçün məqam gözləyirdi. Xalqın müstəqillik istəyini əngəlləyə bilməyən imperiya buxovları
yavaş-yavaş sarsılmaqda idi. Tarix təsdiqləyir ki, imperiya bu və ya digər xalqın təkcə maddi
varidatını — yeraltı və yerüstü sərvətlərini mənimsəməklə kifayətlənmir, həm də onun mənəvi-
ideoloji zindanına çevrilir.
Bu şəraitlə barışmaq istəməyən öz varlığını qorumağa, itirilmiş dövlətçiliyini bərpa etməyə cəhd
göstərən xalqın əzmi, iradəsi, istəyi həmişə imperiyanın ciddi siyasi-hərbi müqaviməti ilə qarşılaşır,
azadlıq-müstəqillik mübarizəsi onun nüfuz məngənəsində sıxılır.
XX əsrin əvvəllərindən etibarən Azərbaycanda ictimai-siyasi vəziyyət olduqca gərgin idi. Xalqın
iradəsini qırmaq, illərlə aparılan azadlıq, müstəqillik mübarizəsini sarsıtmaq məqsədilə mənfur erməni
millətçi ekstremislərinin silahlandırılaraq ölkənin müxtəlif şəhər və qəsəbələrində dinc, əliyalın əhaliyə
qarşı qətliamlar törədilməsi ilə imperiya hələ də öz çirkin niyyətlərindən əl çəkmədiyini göstərməyə
çalışırdı. Lakin mətin, mübariz xalqımız bu çirkin, məkrli siyasətin iç üzünü tezliklə anlamağa başlamış
və bütün xalq bu müqəddəs mübarizəyə səfərbər edilmişdi. Çarizm öz çirkin məqsədlərini və qəddar
siyasətini həyata keçirmək üçün Azərbaycan ərazisində XX əsrin əvvəllərində bir tərəfdən köçürülmə
siyasəti tətbiq edir, ruslaşdırma və xristianlaşdırma siyasəti yeridir, digər tərəfdən qanlı erməni-müsəlman
qırğınları təşkil edirdi. Bir sözlə, çar Rusiyasının milli-müstəmləkəçilik siyasətinin ən dəhşətli sınaq
meydanına çevrilən Azərbaycan dözülməz ağrılara və dəhşətli qırğınlara sinə gərir və müstəqillik uğrunda
mübarizəni davam etdirirdi. Xüsusilə, XX əsrin əvvəllərində türkləşmək, islamlaşmaq və çağdaşlaşmaq
ideyalarının genişlənməsi və beləliklə, milli azadlıq hərəkatının güclənməsi Azərbaycan xalqının milli
oyanış və milli özünüdərk şüurunu xeyli artırdı.
I Dünya müharibəsi beynəlxalq münasibətlər sistemində bir sıra dəyişikliklərin meydana gəlməsinə
səbəb oldu. Başqa regionlarla yanaşı, Qafqazda yeni dövlətlərin yaranması üçün münbit şərait yetişmişdi.
Belə ki, 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya Seyminin sonuncu iclası keçirilirdi. Gürcü nümayəndələri
Seymdən çıxıb Gürcüstanın müstəqilliyini elan etdilər. Mayın 27-də isə Seymin müsəlman fraksiyası
yaranmış vəziyyətin ciddiliyini nəzərə alaraq, yekdilliklə Azərbaycanın idarə olunması vəzifəsini öz
öhdəsinə götürməyi qərara aldı və özünü Azərbaycan Müvəqqəti Milli Şurası elan etdi.
Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il mayın 18-dəki iclasında Azərbaycanın “İstiqlal bəyannaməsi”
qəbul olundu. Milli Şuranın 24 səslə qəbul etdiyi qərar və 6 bənddən ibarət “İstiqlal bəyannaməsi”, yaxud
“Misaği-milli” Azərbaycan dövlətinin varlığını bütün dünyaya bəyan etdi. “İstiqlal bəyannaməsi” ilə
həyata vəsiqə alan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün müsəlman dünyasında ilk demokratik
respublika kimi tarixə düşməklə yanaşı, Azərbaycan xalqının qədim dövlətçilik ənənələrini bərpa etdi,
insan hüquq və azadlıqlarının təmin edilməsinə, irqi, milli, dini, sinfi və digər sosial bərabərsizliklərin
ləğvinə, əsaslı şərait yaratdı.
Milli Şura Müvəqqəti hökuməti təşkil etməyi Fətəli xan Xoyskiyə tapşırdı. Mayın 30-da
Azərbaycanın öz müstəqilliyini elan etməsi haqqında dünyanın əsas siyasi mərkəzlərinə radio-teleqrafla
məlumat verildi. Cənubi Qafqazın özünü müstəqil elan etmiş üç dövlətinin — Azərbaycan, Gürcüstan və
Ermənistanın nümayəndələri Batumda Osmanlı dövləti ilə danışıqlar apararaq, iyunun 4-də ayrı-ayrılıqda
müqavilə imzaladılar. Müqavilənin şərtləri Ermənistan və Gürcüstan üçün ağır idi. Azərbaycanla Osmanlı
dövləti arasında isə “daimi sülh və dostluq münasibətləri”ni bərqərar edirdi. Yeni yaranmış Azərbaycan
hökumətinin xahişinə cavab olaraq, Osmanlı dövləti ilk yardım kimi Azərbaycana 2 milyon türk lirəsi
həcmində kredit ayırmışdı. Azərbaycanda olan türk ordusunun ehtiyaclarına hər ay 50 min lirə
xərclənirdi.
Cümhuriyyətin Tiflisdə elan edilməsinə baxmayaraq, ölkəmiz hələ də daşnakların tapdağı altında
inləyirdi. Hökumətin Gəncə şəhərinə köçməsinə isə hələ yarım ay qalırdı. Tiflisdə qızğın təşkilati işlər
gedirdi. Milli Şura, demək olar, günaşırı, Nazırlər Şurası isə hər gün yığışır, vəziyyəti dönə-dönə ölçüb-
biçir, yer-yurd qayğılarının, yol-nəqliyyat, müdafiə-mühafizə məsələlərinin, yaxın-uzaq dövlətlərlə əlaqə-
münasibət problemlərinin həllinə çalışırdılar.
Azərbaycan Milli Şurasının və hökumətin Gəncəyə köçməsi ilə əlaqədar milli qüvvələr arasında
mübarizə kəskinləşdi. Milli Şuradan kənarda qalan bəzi qüvvələr Türkiyənin Azərbaycanda olan
ordusunun başçısı Nuru paşanın vasitəsilə Milli Şuranı hakimiyyətdən uzaqlaşdırmağa cəhd etdi.
Azərbaycandakı türk qoşunların rəhbərliyi ilə Azərbaycan Milli Şurası arasında güzəştli bir qərar qəbul
olundu. Milli Şura buraxılır, Ali qanunverici və icraedici hakimiyyət Fətəli xan Xoyski kabinetinin əlində
cəmləşir. İyunun 17-də isə axşam Gəncədə F.Xoyskinin rəhbərlik etdiyi ikinci hökumət təşkil edildi.
İyunun 23-də Azərbaycanda yaranmış gərgin vəziyyəti nəzərə alaraq hökumət bütün Azərbaycan
ərazisində hərbi vəziyyət elan etdi. Bakı Xalq Komissarları Sovetinin liderləri Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətini sıradan çıxarmaq üçün yollar arayırdılar. Hələ Gəncə üzərinə yürüşə başlamazdan əvvəl
Leninin tapşırığı ilə Şaumyan türk qoşunlarının Azərbaycana yolunu bağlamaq üçün Gürcüstan
hökumətinin başçısı N. Jordaniyaya müraciət etdi.
Azərbaycanın Şərqində kommunist diktaturası yaradan Şaumiyan Bakı Sovetinin ixtiyarında olan 18
min döyüşçü ilə Cənubi Qafqazdakı milli hərəkatı boğmaq üçün qəti hücuma başladı. Tamamilə erməni
daşnak qüvvələrindən təşkil olunmuş ordu müsəlman əhalisinə qarşı hər cür amansızlığa yol verirdi.
İyunun 10-da Bakı Sovetinin Gəncə istiqamətində yürüşləri başladı. İyunun 12-də Kürdəmiri işğal
edən qoşunlar iyunun 27-də Göyçaya yaxınlaşdılar. Dörd günlük gərgin vuruşma cəbhənin taleyini həll
etdi. Qafqaz İslam Ordusu bolşevik-daşnak birləşmələrini darmadağın edərək Bakı istiqamətində azadlıq
yürüşünə başladı. İyunun 20-də bu istiqamətdə mühüm strateji məntəqə olan Şamaxı azad edildi. İyulun
sonunda S. Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti istefa verməyə məcbur oldu. Qafqaz İslam Ordusunun
hərbi hissələri sentyabrın 15-də Bakı üzərinə həlledici hücuma başladılar. Şəhər böyük müqavimət
hesabına alındı və Azərbaycan hökuməti sentyabrın 15-də Bakı şəhərinə köçdü.
Bakının azad edilməsi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müqəddəratında və xalqımızın şərəfli
tarixində çox böyük strateji əhəmiyyətə malik olan bir hadisə oldu. AXC-nin yaranması şərəfli
tariximizdə necə böyük əhəmiyyətə malikdirsə, Bakının azad edilməsi də bir o qədər önəmlidir. AXC
hökumətinin Bakıya köçməsindən sonra hakimiyyət Azərbaycanın hər yerində (114 min kvadratkilometr
ərazidə) bərqərar oldu və milli dövlət quruculuğu istiqamətində fəaliyyətini daha da genişləndirdi. 1918-ci
il noyabrın 9-da AXC-nin dövlət bayrağı üzərində aypara və səkkizgüşəli ulduz təsviri olan üçrəngli
bayraqla əvəz edildi. M. Ə. Rəsulzadə deyirdi ki, Azərbaycan bayrağındakı mavi rəng - türklüyü, yaşıl
rəng - müsəlmanlığı, al rəng - təcəddüd və çağdaşlaşmanı bildirir ki, bu da Ziya Göyalpın “türk
millətindənəm, islam ümmətindənəm, Qərb mədəniyyətindənəm” düsturunu ifadə edirdi.
Azərbaycanda siyasi hadisələrin inkişafı daxili proseslərdən daha çox dünyanı lərzəyə gətirən I Dünya
müharibəsinin gedişindən və nəticələrindən asılı idi. İki hərbi qruplaşma arasında gedən imperialist
müharibəsində Azərbaycan öz mənafeyi baxımından Osmanlı dövlətinin qalib gəlməsini arzulayırdı.
Lakin hadisələr başqa cür cərəyan edirdi. Türkiyə və Antanta dövlətləri arasında 1918-ci il 30 oktyabr
tarixli Mudros müqaviləsinə görə məğlub sayılan Osmanlı qüvvələri Azərbaycanı tərk etməli, Antanta
qüvvələri tərəfindən Bakının tutulmasına mane olmamalı, Zaqafqaziya dəmir yolu üzərindəki nəzarət
hüququnu Antantaya güzəştə getməli idi. Ənzəliyə danışıqlar üçün gələn Azərbaycan nümayəndə heyəti
ingilis hərbi hissələrinin komandanı, generel Tomsona Azərbaycan ərazisinə daxil olmazdan əvvəl
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini tanımaq haqqında bəyanat verilməsini təklif etdi. Lakin general
Tomson bu təklifi rədd etdi.
Bütövlükdə, Azərbaycan nümayəndə heyətinin Ənzəli danışıqları əhəmiyyətsiz olmadı. Ən əsası ona
görə ki, Azərbaycanın Paris Sülh Konfransında iştirak edəcəyi, Bakıya erməni hissələrinin daxil
olmayacağı barədə general Tomson öz üzərinə öhdəliklər götürdü. Noyabrın 17-də Tomsonun hərbi
dəstələrinin Bakıya gəlişini şəhər əhalisi eyni cür qarşılamadı. Rus və erməni milli şuralarının tərəfdarları
sevinc içərisində idilər. Noyabrın 16-da Milli Şura yenidən fəaliyyətə başladı. Azərbaycan höküməti
təhrikçi hücumlara baxmayaraq, dövlət quruculuğu işini davam etdirir, parlamentin açılışına hazırlaşırdı.
Parlament açılanadək onun funksiyasını Milli Şura yerinə yetirirdi. Parlament adını qəbul edən bu orqan
yeni üzvlərin və azlıqda qalanların nümayəndələrinin hesabına genişləndirildi. Təkpalatalı parlament 120
nəfərdən ibarət olmalı idi. Milli Şuranın 44 nəfər üzvündən əlavə əhalinin milli say nisbətinə görə daha 36
azərbaycanlı seçilməklə 80 nəfərə çatdrılmalı idi. Bundan əlavə, 21 yer ermənilərə, 10 yer ruslara, azlıqda
qalan digər xalqların hərəsinə bir yer vermək nəzərdə tutulurdu. Nümayəndələr birbaşa qapalı seçkilərdə
seçilməli idi. Şəhərlərdən olan millət vəkilləri bələdiyyə üzvləri tərəfindən, mahalların nümayəndələri isə
mahal milli komitələri tərəfindən seçilirdi. Gərgin şəraitdə 1918-ci il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabdin
Tağıyevin Qız məktəbinin binasında təntənəli şəkildə parlamentin ilk iclası keçirildi. Millət vəkillərindən
əlavə, hökümət üzvləri, Bakıda olan diplomatik korpusun nümayəndələri də iştirak edirdi. İclası parlaq
təbrik nitqi ilə açan M.Ə.Rəsulzadə çıxışında əsas diqqəti ilhaqçılara qarşı yönəltdi. Şəfi bəy
Rüstəmbəylinin təklifi ilə Ə.Topçubaşov yekdilliklə parlamentə sədr, Həsən bəy Ağayev sədrin birinci
müavini, Rəhim bəy Vəkilov isə katib seçildilər.
Parlamentin qarşısında duran mühüm vəzifələrdən biri yeni höküməti təşkil etmək idi. Hökümətin
təşkili Xoyskiyə tapşırıldı. Dekabrın 26-da koalisyon hökümətin tərkibində 3 nəfər rus nümayəndəsi var
idi, ermənilər isə onlara təklif olunan 2 nazir kürsüsündən imtina etdilər. Yeni hökümətin təşkilindən 2
gün sonra, dekabrın 28-də müttəfiqlərin Bakıdakı nümayəndəsi general V.Tomson elan etdi ki, Xoyskinin
başçılığı ilə yaradılmış Azərbaycan hökümətini yeganə qanuni hakimiyyət orqanı sayır.
1919-cu ilin aprelində ingilis general-qubernatorluğunun ləğvi ilə əlaqədar Gəncədə təşkil olunmuş ilk
Azərbaycan alayı paytaxta daxil oldu və xalq onu təntənə ilə qarşıladı. Nəticədə 1919-cu ilin aprelindən
başlayaraq ingilislər Paris Sülh Konfransının şərtlərinə uyğun olaraq, Qafqazı tərk etməyə başladılar.
Qalib dövlətlər müharibədən sonrakı dünyanın vacib məsələlərini həll etmək üçün Parisdə beynəlxalq
sülh konfransının çağırılmasına qərar verdilər. Azərbaycan parlamenti Paris Sülh Konfransında iştirak
etmək üçün tamsəlahiyyətli və geniş hüquqlara malik nümayəndə heyəti göndərmək haqqında qərar qəbul
etdi. Nümayəndə heyətinə parlamentin sədri Ə.Topçubaşov rəhbər təsdiq edildi. Azərbaycan nümayəndə
heyətinin Paris Sülh Konfransında iştirak etməyinin məqsədi dünya dövlətləri tərəfindən AXC-nin
tanınmasına nail olmaq idi. Nəhayət, 1920-ci il yanvarın 11-də Müttəfiq Dövlətlərin Ali Şurası
Azərbaycanın istiqlaliyyətinin de-fakto tanınması haqqında yekdilliklə qərar qəbul etdi. Yanvarın 14-də
bu xəbər Azərbaycana çatdı və parlament onu təntənəli şəkildə qeyd etdi. Millət vəkilləri və parlamentin
iclasında iştirak edən xarici ölkələrin diplomatik nümayəndələri istiqlal yolunda qurban getmiş Vətən
oğullarının və Osmanlı əsgərlərinin xatirəsini yad etdilər, bu hadisə münasibətilə ümumi amnistiya elan
edildi.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin de-fakto tanınmasına qədər dövlət quruculuğu sahəsində heç bir
təcrübəsi olmayan xalq qısa müddət ərzində normal fəaliyyət göstərən dövlət aparatı yaratmağa, 20-dən
çox dövlətlə, o cümlədən Türkiyə, Gürcüstan, Ermənistan, İran, Belçika, Hollandiya, Yunanıstan,
Danimarka. İtalya, Fransa, İsveçrə, İngiltərə, ABŞ, Ukrayna, Litva, Polşa, Finlandiya və b. ilə baş
konsulluq, konsul agentlikləri səviyyəsində əlaqələr qurmağa nail oldu. Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin dövlət quruluşu parlamentli respublika idi. Yeni yaranmış dövlət fəaliyyəti dövründə
“türkləşmək, islamlaşmaq və müasirləşmək” ideyası uğrunda mübarizə aparırdı.
Göründüyü kimi, çox çətin, gərgin mübarizə şəraitində fəaliyyət göstərən AXC rəhbərliyi dövlət
quruculuğu işində mühüm qərarlar qəbul etməklə bu boşluğu nisbətən aradan qaldırmağa çalışırdı. Hələ
hökumət Gəncədəki fəaliyyəti dövründə — iyunun 27-də Azərbaycan dilinin dövlət dili elan edilməsi
haqqında fərman imzaladı. Azərbaycandilli savadlı kadrların çatışmazlığı nəzərə alınaraq dövlət
idarələrində müvəqqəti olaraq rus dilindən də istifadə olunmasına icazə verildi. İyunun 24-də üzərində ağ
rəngli aypara və səkkizguşəli ulduz təsviri olan qırmızı bayraq dövlət bayrağı kimi qəbul edildi. Noyabrın
9-da isə həmin bayraq üçrəngli — yaşıl, qırmızı və mavi zolaqlardan ibarət olan bayraqla əvəz olundu.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti özünü xarici müdaxilələrdən müdafiə etmək, hələ tamamilə
zərərsizləşdirilməmiş daxili düşmənlərdən mühafizə olunmaq üçün nizami orduya malik olmalı idi.
Beləliklə, 1918-ci ilin noyabr ayının 6-da Azərbaycan hökumətinin qərarı ilə Hərbi Nazirlik yarandı,
doktor Xosrov bəy Sultanov hərbi nazir təyin olundu. Bəzi tədqiqatçılar bunu, həmin dövr üçün düzgün
seçim olmadığını qeyd edir, heç bir hərbi bazaya, ordu strukturuna malik olmayan gənc bir dövlətin ordu
quruculuğunun, daha doğrusu, silahlı qüvvələrin yaradılmasının mülki şəxsə tapşırılması
dövlətçiliyimizin “yaxasından” hələ tamamilə üzülməmiş qara əllərin fəaliyyətini, təxribat meyillərini
genişləndirə bilərdi. Hələ 1918-ci il iyul ayının 6-da Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin
sərəncamı ilə hərbi mükəlləfiyyət keçmiş şəxslər üçün avqustun 11-də ümumi hərbi səfərbərlik elan
olundu və 1894-1899-cu il təvəllüdlü, 24-29 yaşlı bütün Azərbaycan vətəndaşları hərbi xidmətə
çağrıldılar. Doğrudur, bu çağırışda nəzərdə tutulan nəticə əldə olunmadı. Belə ki, əhalisinin səkkiz
mindən çoxu müsəlman olan Bakıdan 500 əvəzinə 800 adam, yüz iyirmi min əhalisi olan Qarabağ general
qubernatorluğundan 7200 əvəzinə 1902 adam əsgərliyə verilmişdi. Əhali nəinki uşaqları əsgərliyə vermək
istəmir, hətta kəndləri gəzib əsgərliyə uşaq yığan serjantları fiziki təhqirlərə məruz qoyurdular. Buna
baxmayaraq, son dərəcə vacib olan bir qanuni ənənənin başlanğıcı qoyulurdu. Ordunun yaradılması
prosesi 1920-ci ilin yanvarında əsasən başa çatdırıldı. 40 min nəfərlik nizami ordunun 30 mini piyada, 10
mini süvari qoşun hissələrindən ibarət idi.
Ordunun təşkili ilə yanaşı, ölkə rəhbərliyi vətəndaşlıq məsələsinə də xüsusi önəm və əhəmiyyət
verməklə bu işi diqqətdə saxlamağa çalışırdı. 1919-cu il iyulun 21-də parlament “Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin Müəssislər Məclisinə seçkilər haqqında” Əsasnaməni təsdiq etdi. Həmin il avqustun 11-
də parlament tərəfindən qəbul edilmiş “Azərbaycan vətəndaşlığı haqqında” qanuna görə özü və
valideynləri Azərbaycan ərazisində anadan olmuş keçmiş Rusiya imperiyasının bütün təbəələri milli və
dini mənsubiyyətindən asılı olmayaraq Azərbaycan vətəndaşı hesab olunurdular.
Digər mühüm məsələ xalq maarifi sahəsinin milliləşdirilməsi işinin sürətləndirilməsi idi. Qısa müddət
ərzində bu sahədə ciddi nailiyyətlər qazanıldı. Orta məktəblərin təxminən yarısı milliləşdirildi. AXC-nin
mühüm tədbirlərindən biri ilk ali təhsil ocağının — 1919-cu il sentyabrın 1-də Bakı Universitetinin
əsasının qoyulması idi. Universitetin fəaliyyətə başlaması respublikada böyük mədəni hadisəyə çevrildi.
Universitetin yaradılması Azərbaycanda milli kadrların hazırlanması sahəsində yaranmış dərin boşluğu
aradan qaldırmağa xidmət edirdi. İfrat maliyyə çətinliyinə baxmayaraq hökumət milli kadrların
hazırlanmasına qayğını gücləndirdi. İstedadlı gənclərdən 100 nəfərini təhsil almaq üçün xarici ölkələrə
(İngiltərə, Fransa, İtaliya, Türkiyə, Rusiya və s.) göndərmək haqqında qərar qəbul edildi. Təhsillərini başa
vurana qədər onların yol xərcini və aylıq təqaüdlərini ödəməyi dövlət öz üzərinə götürdü. Bəhs olunan
dövrdə Kənd Təsərrüfatı İnstitunun yaradılması haqqında qərar da qəbul olundu. Ticarəti və daxili bazarı
dirçəltmək məqsədilə 1918-ci il avqustun 27-də azad ticarət haqqında fərman verildi. Oktyabrın 30-da
ticarət donanmasının fəaliyyəti bərpa olundu.
Cümhuriyyətin mübahisəsiz ərazisi 97,3 min kvadratkilometr idi. Gürcüstanla 8,7 min, Ermənistanla
isə 7,9 min kvadratkilometr həmsərhəd ərazi Azərbaycan hökuməti tərəfindən mübahisəli ərazi sayılırdı.
Azərbaycanın qısa müddət ərzində qazandığı uğurlarına və beynəlxalq aləmdə suveren ölkə kimi
tanınmasına baxmayaraq hələ də şimal sərhədindən soyuq küləklər əsməkdə idi. Bolşeviklər
Azərbaycanın daxilində də təxribatçılıq fəaliyyətlərini gücləndirdilər. 1920-ci ilin fevralında yaradılmış
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının əsas məqsədi ölkə daxilindəki vəziyyəti
gərginləşdirmək, təxribat yolu ilə bolşevikləri hakimiyyətə gətirmək idi. Bu işdə qatı millətçi A. Mikoyan
xüsusilə canfəşanlıq göstərirdi. Azərbaycandakı mövcud demokratik rejimi dəyişmək sevdasına düşən
bolşeviklər Ermənistanın Azərbaycana qarşı düşmənçiliyindən istifadə etdilər. 1920-ci ilin əvvəllərində
erməni nümayəndələri Moskvada ərazi güzəştləri müqabilində Azərbaycan hökumətini devirməkdə öz
hökumətinin planını Sovet Rusiyasına təklif etdilər. Qarabağda və Gəncəbasarda erməni əhalisinin qiyamı
və Azərbaycana qarşı müharibə bu planın tərkib hissəsi idi.
Sovet Rusiyasına münasibət məsələsində Azərbaycan hökumətində birlik yox idi; xarici işlər naziri
F.Xoyski Rusiyaya münasibətdə sərt xəttin, daxili işlər naziri M.Hacinski isə Azərbaycan bolşevikləri ilə
danışığa girib onlara güzəştə getməyin tərəfdarı idi. 1920-ci ilin aprelində Denikinin qoşunlarını məğlub
edən XI rus ordusu Azərbaycan sərhədlərinə yaxınlaşdı. Bu haqda professor Anar İsgəndərov yazır:
“Həmin günlərdə A.Mikoyan başda olmaqla, Bakı bolşevikləri Azərbaycan xalqı adından XI rus
ordusunu Azərbaycana dəvət etdilər. Qabaqcadan razılaşdırılmış plana görə, rus ordusu Bakıda bolşevik
qiyamının başlanmasından bir-iki gün sonra Azərbaycana soxulmalı idi. Bununla da dünya
ictimaiyyətində belə bir rəy yaradılacaqdı ki, Azərbaycan hökuməti xarici hərbi müdaxilənin deyil, daxili
qiyamın qurbanı olmuşdur. Lakin Bakıda qiyam başlanmamış — aprelin 26-dan 27-nə keçən gecə XI
ordu hissələri Azərbaycan ərazisinə daxil olub Bakıya doğru irəliləməyə başladılar. Sovet hökumətinin
rəhbərlərinə və XI ordunun komandanlığına məlum idi ki, ADC-nin 40 minlik ordusunun 37-38 min
nəfəri Qarabağda ermənilərlə müharibədə idi. Sərhəddəki Samur çayı ilə Bakı arasında cəmi 2-3 minlik
qoşun hissəsi vardı.
Mart ayında bolşeviklərin Bakıda keçirmək istədikləri tətil baş tutmadı. Aprelin 22-də XI ordunun
Bakıya gəlmiş nümayəndələrinin iştirakı ilə keçirilən təcili müşavirədə qərara alındı ki, aprelin 27-də
gündüz saat 12-də AXC-yə hakimiyyəti kommunistlərə təhvil vermək haqqında ultimatum verilsin və
dərhal silahlı üsyana başlanılsın. Aprelin 24-də RK/b/P Qafqaz Ölkə Komitəsi, AK/b/P MK və Bakı
Komitəsi qiyama hazırlıq vəziyyətinə gətirildi. Aprelin 26-da Leninin şəxsi tapşırığı ilə yalnız
azərbaycanlı kommunistlərdən ibarət (N. Nərimanov sədr, Ə. H. Qarayev, M. D. Hüseynov, H. Sultanov,
Q. Musabəyov, A. Əlimov və D. Bünyadzadə) Azərbaycan Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradıldı. Bunlar
diqqəti qiyamın mahiyyətindən uzaqlaşdırmaq üçün idi. Əsas çevrilişi XI ordunun əsgərləri həyata
keçirməli idilər.
Nəticədə, XI ordunun Azərbaycana hücumu ilə eyni vaxtda — aprelin 27-də gündüz saat 12-də AK/b/
P MK və RK/b/ P Qafqaz Diyar Komitəsinin Bakı Bürosu adından hakimiyyəti təhvil vermək haqqında
Azərbaycan parlamentinə ultimatum verildi. Azərbaycan parlamenti həmin gün saat 20.45-də təcili
fövqəladə axşam iclasına başladı. Aprelin 29-da Azərbaycan İnqilab Komitəsi hərbi yardım göstərmək
xahişi ilə Sovet Rusiyasına müraciət etdi. Halbuki, rus ordusu aprelin 27-də Azərbaycanın hüdudları
daxilində idi. Beləliklə, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aylıq fəaliyyətdən sonra süqut etdi. 1920-ci il
aprelin 28-də Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikası elan olundu. Aprel işğalı nəticəsində
Azərbaycanda qurulan bolşevik rejiminin ömrü 70 ildən də çox çəkdi. Bu rejim özünün bütün varlığı
ərzində Şərqdə ilk demokratik respublikanın bayrağını ucaldan qeyrətli soydaşlarımızla, haqq işinin
davamçıları ilə mübarizə apardı. Lakin xalqın qəlbində yaşayan Azərbaycanın istiqlaliyyəti atəşini
söndürməyə müvəffəq olmadı. Xalq özünün istiqlal arzularını nəsildən-nəsilə ötürdü. Nəhayət, 1991-ci
ildə Azərbaycan yenidən öz dövlət müstəqilliyini bərpa etdi, indiki Azərbaycan Respublikasının 1918-ci
il mayın 28-dən 1920-ci il aprelin 28-dək mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin varisi
olduğunu ümumxalq iradəsi ilə təsdiqlədi.
1991-ci il oktyabrın 18-də Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin sessiyasında qəbul edilmiş
“Azərbaycan Respublikasının dövlət müstəqilliyi haqqında” Konstitusiya Aktında bu tarixi amansızlığa
verilən siyasi qiymət belə oldu: “1920-ci il aprelin 27-28-də RSFSR-in XI ordusunun Azərbaycana
təcavüzü, respublika ərazisini zəbt etməsi, beynəlxalq hüququn subyekti olan Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətini devirməsi Rusiyanın müstəqil Azərbaycanı işğal etməsi hesab edilsin”.
Azərbaycanın yenidən öz müstəqilliyinə qovuşmasında və onun inkişafında müstəsna xidmətləri olan
ümummilli liderimiz Heydər Əliyev öz çıxışlarında AXC-nin 23 aylıq parlaq tarixini şərh edərkən qeyd
edirdi ki, “müsəlman Şərqində ilk demokratik cümhuriyyətin məhz Azərbaycan torpağında yaranması
xalqımızın o dövrdə və o illər ərəfəsində — XIX əsrin sonunda və XX əsrin əvvəllərində milli
müstəqillik, azadlıq duyğuları ilə yaşaması ilə bağlıdır. O illərdə xalqımızın qabaqcıl şəxsiyyətləri,
mütəfəkkir adamları, ziyalıları xalqımızda milli azadlıq, milli müstəqillik duyğularını gücləndirmiş, milli
dirçəliş, milli oyanış əhval-ruhiyyəsini yaymış və bunların hamısı məntiqi olaraq Azərbaycan Xalq
Cümhuriyyətinin yaranmasına gətirib çıxarmışdır”.
Artıq AXC-nin yaranmasından 96 il ötür. Bu illər ərzində dövlətçilik tariximiz cümhuriyyətin
ənənələrinə uyğun formada, bünövrəsi əsasında inkişaf etməkdədir. Təqdirəlayiq haldır ki, bu il Prezident
İlham Əliyev AXC-nin yaranmasında və formalaşmasında misilsiz xidmətləri olmuş Məhəmməd Əmin
Rəsulzadə şəxsiyyətinin 130 illik yubileyi münasibəti ilə tədbirlər planının işlənib hazırlanması və həyata
keçirilməsi haqqında sərəncam imzaladı. Azərbaycan Prezidenti bir daha sübut etməyə çalışdı ki,
bugünkü respublikamız AXC-nin siyasi varisidir və cümhuriyyət qurucularının fəaliyyəti daima dövlətin
diqqət mərkəzindədir.
Taleh CƏFƏROV,
ADPU-nun Türk xalqları tarixi və
tarixin tədrisi metodikası kafedrasının
baş müəllimi
Dostları ilə paylaş: |