Azərbaycan xalq cümhuriYYƏTİNİn daxiLİ VƏ xariCİ SİyasəTİNDƏ naxçivan
Yüklə 158,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözlər
- ƏDƏBİYYAT
| İsmayil HACIYEV AMEA Naxçıvan Bölməsi ismayil_haciyev@yahoo.com
Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev 16 may 2017-ci il tarixdə “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 100 illik yubileyi haqqında” Sərəncam imzalamışdır. Həmin Sərəncamda deyilir: “1918-ci il may ayının 28-də Azərbaycanın müstəqilliyini bəyan edən İstiqlal bəyannaməsi qəbul edildi. Yeni qurulan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz üzərinə götürdüyü çətin tarixi vəzifəni imkanlarının ən son həddində çalışaraq şərəflə yerinə yetirdi. Azərbaycanın ilk parlamenti və hökuməti, dövlət aparatı təşkil edildi, ölkənin sərhədləri müəyyənləşdirildi, bayrağı, himni və gerbi yaradıldı, ana dili dövlət dili elan edildi, dövlət quruculuğu sahəsində ciddi tədbirlər həyata keçirildi. Ölkənin ərazi bütövlüyü və milli təhlükəsizliyi təmin edildi, qısa müddətdə yüksək döyüş qabiliyyətli hərbi hissələr yaradıldı, milli tələblərə və demokratik prinsiplərə uyğun dövlət orqanları quruldu, maarifin və mədəniyyətin inkişafına xüsusi diqqət yetirildi, Azərbaycanın ilk universiteti təsis olundu, təhsil milliləşdirildi, xalqın sonrakı illərdə mədəni yüksəlişi üçün zəmin hazırlayan, ictimai fikir tarixi baxımından müstəsna əhəmiyyətli işlər görüldü” [11, 2017, 17 may]. 1918-ci ilin mayında müsəlman şərqində ilk dəfə yaradılmış yeni suveren dövlət – Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (AXC) çətin və mürəkkəb şəraitdə 23 ay yaşayıb fəaliyyət göstərdi. Bu Cümhuriyyət Rusiya ilə yanaşı dünyanın böyük
2 dövlətlərinin – ABŞ, İngiltərə və Fransanın siyasi, iqtisadi siyasətlərinin məngənəsində mübarizə aparmalı oldu, öz suverenliyini qoruyub saxlamaq üçün bütün vasitələrə əl atdı, bu yolda çox mürəkkəb problemlərlə üzləşdi. Bu dövlətlərin təzyiqi altında 1918-ci il mayın 29-da Azərbaycan Milli Şurası Azərbaycan – Ermənistan arasındakı sərhəd problemini müzakirə edərkən öz suverenliyini qoruyub saxlamaq naminə İrəvanın ermənilərə verilməsi qərarını çıxarmağa məcbur oldu və bu qərarı ürək ağrısı ilə “tarixi zərurət”, “labüd bəla” hesab etdi [1, v. 51].
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə qonşu ölkələr Azərbaycana qarşı bir sıra ərazi iddiaları irəli sürürdü. Bu zaman Azərbaycanın ərazisi 113.9 min kv. km idi. Onun 97.3 min kv.km-i mübahisəsiz, 16.6 min kv km-i mübahisəli zonaları əhatə edirdi [10, s. 461].
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ölkənin ərazi bütövlüyünü və suverenliyini qoruyub saxlamaq üçün çox çətin şəraitdə mübarizə aparır, bütün imkanlardan istifadə edir, taleyüklü məsələlərin həllinə çalışırdı.
Azərbaycan tarixşünaslığında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin daxili və xarici siyasəti, Antanta ölkələri ilə əlaqələri, qonşu ölkələrlə münasibətləri, daxili regionlarla əlaqələrin inkişaf etdirilməsi kimi məsələlər bir sıra tarixçilər tərəfindən öyrənilmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Naxçıvanın əlaqələrindən tədqiqat əsərlərində bəhs edilsə də problemin bütün tərəфləri öyrənilməmişdir. Hətta bu problemlə bağlı müxtəlif fikirlər mövcuddur. Azərbaycan sovet tarixşünaslığında belə bir fikri əsaslandırmağa çalışmışlar ki, guya Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ayrı-ayrı bölgələrin ərazi toxunulmazlığını və onların əhalisinin təhlükəsizliyini nənki təmin edə bilməmiş, hətta buna cəhdlər belə göstərməmişdir. Lakin arxiv sənədləri, obyektiv araşdırmalar bu mövqeyin həqiqətə uyğun olmadığını göstərir. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin “rəhbərliyi və yerli hakimiyyət orqanları imkanları daxilində bu problemlərə diqqət yetirmiş, torpaqlarımızın bütövlüyü və suverenlik məsələlərində daxili-xarici düşmən qüvvələrə qarşı barışmaz mövqe tutmuşlar” [17, s.142]. Azərbaycan Xalq 3 Cümhuriyyətinin hökuməti və parlamenti öz fəaliyyətində, daxili və xarici siyasətində Naxçıvanla bağlı bir sıra məsələlərə diqqət yetirmiş, bölgənin ermənilər tərəfindən tutulmasına imkan verməmiş və ona siyasi, hərbi, maddi və mənəvi köməkliyini göstərmişdir.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılması ilə əlaqədar Naxçıvan ətrafında yeni konkret tarixi şəraitdə sosial və ictimai-siyasi qüvvələrin yeni nisbəti yaranmışdı. Cümhuriyyətin fəaliyyət göstərdiyi dövrdə baş vermiş sosial və siyasi proseslər bir-biri ilə çox sıx əlaqəli inkişaf edirdi. Bu proseslər daxili və xarici amillərin mürəkkəb qarşılıqlı təsirini əks etdirən bir mənzərə yaratmışdı.
RSFSR çar Rusiyasından miras qalmış millətçilik ideologiyasını hər vəchlə müdafiə və inkişaf etdirərək çox mürəkkəb şəraitdə müsəlman aləmini parçalamaq, bu regionda ona arxa ola biləcək xristian dövləti – Ermənistan Respublikası yaratmaq məqsədi ilə cəhdlərini daha da genişləndirirdi. Rusiya Türkmənçay müqaviləsi əsasında Azərbaycandan qoparıb imпeriyaya birləşdirilmiş ölkəmizin tarixi torpaqlarının – İrəvan quberniyasının, həmin əraziyə tabe edilmiş Naxçıvan diyarının, Şərur-Dərələyəz və Ordubad qəzalarının süni surətdə yaradılmış Ermənistana birləşdirilməsini elan etmişdi.
Həmin illərdə Naxçıvan məsələsi həm daxildə, həm də beynəlxalq aləmdə müxtəlif mənafelərin toqquşduğu, ziddiyyətlərin kəsişdiyi düyün nöqtələrindən birinə çevrilmişdi. Bu dövr Naxçıvanda hakimiyyətin tez-tez dəyişilməsi illəri olmuşdur. Bu müddətdə Ermənistan Respublikası, Xüsusi Zaqafqaziya Komitəsi, müsavatçılardan və daşnaklardan ibarət yaradılmış Milli Komitələr, ABŞ, İngiltərə, Türkiyə arasında Naxçıvana yiyələnmək uğrunda ardı-arası kəsilməyən mübarizə getmişdir.
Ermənistan Respublikasının Naxçıvana hücumları, hakimiyyət çəkişmələri bu ölkəni daha çıxılmaz vəziyyətə salmışdı. Əhalinin xeyli hissəsi qaçqına çevrilmişdi, aclıq hökm sürürdü.
Naxçıvan diyarına 1828-30-cu illərdə köçürülmüş və orada məskunlaşmış erməni əhalisi diyarda vəziyyətin daha da mürəkkəbləşməsinə çalışırdı. Naxçıvandakı ermənilərə, xarici silahlı qüvvələrə arxalanan Ermənistan 4 Respublikası Naxçıvan diyarına yiyələnmək üçün öz fəaliyyətlərini daha da genişləndirirdi. ABŞ,
İngiltərə, Fransa, Rusiya dövlətləri Ermənistan Respublikasına hərtərəfli yardım göstərirdilər. Naxçıvan erməniləri diyarın təkləndiyindən və daxildəki ziddiyyətlər, habelə hakimiyyətsizlik məngənəsində boğulduğundan istifadə edərək Naxçıvanın ən yaxın vaxtlarda Ermənistana birləşdiriləcəyi barədə şayiələr yayır, bu yerlərin Ermənistanın bir hissəsi olduğunu iddia edirdilər. Erməni qüvvələri vəziyyətin mürəkkəbliyindən, qarışıqlıqdan istifadə edərək “Böyük Ermənistan” yaratmaq üçün ərazi iddiaları irəli sürürdü. Ermənilər torpaq iddiaları ilə bağlı layihə hazırlamış və bunu Ənvər paşaya təqdim etmişdilər. Bu layihəyə görə Naxçıvan və Ordubadla birlikdə Sürməli, Axalkələk, Eçmiədzin, İrəvan (qəzası), Borçalı, Qazax, Şərur-Dərələyəz, Qarabağ və Zəngəzur qəzaları Ermənistana verilməli idi [16, s.116]. Ermənilər bu tələblərini onunla əsaslandırırdılar ki, guya bu qəzaların əhalisinin 70 faizi ermənilərdir [4, v.4]. Əslində isə Şərur-Dərələyəz qəzasında əhalinin 72,3 faizini, Naxçıvan qəzasında 62,5 faizini, İrəvan qəzasında 60,2 faizini, Sürməlidə 70 faizini, Qarayazıda 89 faizini azərbaycanlılar təşkil edirdi [16, s.366].
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandığı gündən Naxçıvan diyarının əhalisi bu respublika ilə birləşməyə hazır olduğunu bildirsə də mövcud siyasi və beynəlxalq vəziyyət Naxçıvan əhalisinin arzusunu həyata keçirməyə imkan vermirdi.
1918-ci ilin yayında Naxçıvan ikitərəfli təhlükə ilə rastlaşdı. Bir tərəfdən Naxçıvana köçürülən və burada yaşayan erməni əhalisi bu diyarın Ermənistana birləşdiriləcəyi barədə yayılan şayiələrdən ruhlanaraq Naxçıvana Ermənistanın bir hissəsi kimi baxır və diyarın müxtəlif yerlərində hər cür fitnəkarlıq törədirdilər. Digər tərəfdən isə daşnakların ingilislərdən geniş yardım alaraq Culfanı öz əlinə keçirmiş qaniçən Andranik Ozanyan Naxçıvanın şəhər və kəndlərini talan edir, dinc əhalini kütləvi surətdə qırırdı: Yaycı, Dizə, Düylün, Süst, Çeşməbasar, Tumbul və b. kəndlər tamamilə dağıdılmışdı. Lakin bu azğınlıqlara baxmayaraq müttəfiq dövlətlər – İngiltərə və Fransa daşnakların hərbi əməliyyatlarına yardım göstərdiklərini bildirməkdə davam edirdilər.
5
Belə ağır vəziyyətdə Naxçıvan Milli Komitəsi haqlı olaraq türklərlə əlaqəni daha da genişləndirməyi lazım bildi. Həmin vaxtda türklər Şərur-Dərələyəz və İrəvan-Culfa dəmir yolunu öz əllərinə keçirərək Naxçıvana doğru irəliləyirdilər. Kazım Qarabəkir paşanın komandanlığı altında olan türk diviziyası Şərur qəzasına daxil olduqdan sonra hücumu müvəqqəti dayandırmış və beləliklə Andranikin Naxçıvanı ələ keçirməsi üçün əlverişli imkan yaranmışdı. Belə bir şəraitdə Naxçıvan Milli Komitəsi daşnakların sayca üstün qüvvələri ilə döyüşə girmədən geri çəkilməyi məqsədəuyğun sayırdı. Bununla belə bütün xalq öz torpaqlarının müdafiəsi üçün ayağa qalxmışdı. Nehrəm kəndində qonşu kəndlərin nümayəndələrinin fəal iştirakı ilə xalq qoşun dəstələri yaradıldı. Xalq qoşunu 1918-ci il iyunun axırlarında Nehrəm kəndi yaxınlığında Andranikin quldur dəstəsi ilə qarşılaşaraq onu əzdi. Andranik rüsvayçılıqla Qarabağ dağlarına qaçmağa məcbur oldu. Bu hadisələrdən sonra, yeni daşnak talanlarına yol verməmək məqsədilə türk qoşunları Naxçıvana, Ordubada və Culfaya daxil oldular. Türklərin daşnaklara qarşı döyüşdə kifayət qədər qətiyyətli olmaması Naxçıvan Milli Komitəsi ilə onların arasında soyuqluq yaratmışdı. Türklər Naxçıvana daxil olan vaxt ilk siyasi tədbir kimi Naxçıvan Milli Komitəsini və milli hissələri buraxmışdılar. Xəlil bəy isə Naxçıvanın general-qubernatoru təyin olunmuşdu [14, s.36].
silahlı dəstələrinin fəaliyyəti bərpa edildi. 1918-ci ilin ikinci yarısinda müharibə cəbhələrində Türkiyənin vəziyyəti çətinləşdikcə o, Naxçıvanda daha güclü və sabit yerli hakimiyyətin yaradılmasına meyl göstərirdi. Elə yerli hakimiyyət ki, daşnakların hücumuna davam gətirsin və diyarı heç vaxt onların tapdağı altına qoymasın. Türkiyə Mudros müqaviləsinin şərtlərinə uyğun olaraq qoşunlarını Naxçıvandan çıxarmağa məcbur oldu.
1918-ci ilin noyabrında yerli əhali Araz-Türk Respublikasının müvəqqəti müstəqilliyini elan etdi. Bu respublika bir tərəfdən erməni iddialarını dəf etməyə, digər tərəfdən isə respublikanın bütün əhalisinin həm din, həm də dil cəhətdən can atdığı Azərbaycanla birləşməni hazırlamağa cəhd edirdi [15, s.47].
6
Araz-Türk Respublikasının əhalisi 1 milyоn nəфər, ərazisi 8,7 min kv.km olmaqla
[22, s. 33] tərkibinə Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzaları, Sərdarabad, Uluxanlı, Vedibasar, Kəmərli, Mehri və s. bölgələr daxil idi [1, v. 9]. Respublikanın paytaxtı Naxçıvan şəhəri, hökumətin sədri isə Əmir bəy Nərimanbəyov olmuşdur [9, v. 7]. Araz-Türk Respublikasının silahlı qüvvələrinin köməyi ilə yerli əhalinin fəal müqaviməti nəticəsində Ermənistanın daşnak hökumətinin Naxçıvanı ilhaq etmək siyasətinin qarşısı alındı.
Araz-Türk Respublikasının yaradılması ilə türklərin Naxçıvan diyarı ilə əlaqələri tamam kəsilmirdi. Türk ordusunun polkovniki Xəlil bəy Araz-Türk Respublikasında səlahiyyətli nümayəndəliyin başçısı təyin olunmuşdu [22, s. 91]. Bundan başqa, türklərin Naxçıvanda 5 zabit və 300 əsgəri qalırdı. Araz-Türk Respublikası qısa müddət fəaliyyət göstərməsinə (1918 noyabr – 1919 mart) baxmayaraq «bölgənin azərbaycanlı əhalisinin qüvvələrinin düşmənlərə qarşı mübarizə üçün birləşdirilməsinə və bölgənin ermənilərə keçməsinə imkan verməməklə onun toxunulmazlığını və bununla da AXC-in ərazi bütövlüyünü təmin etdi» [18. s. 76].
Naxçıvan əhalisi bölgənin Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qorunub saxlanılması üçün inadla mübarizə aparırdı. Onlar 1919-cu il yanvarın 4-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan Xoyskiyə ünvanlanmış müraciətdə Naxçıvan, Şərur və Ordubad qəzalarında ermənilərin törətdikləri vəhşiliklər haqqında geniş məlumat verirdi. Müraciətdə deyilirdi: “1917-ci ilin dekabr ayından başlayaraq 1918-ci ilin iyun ayına qədər erməni hərbi hissələri tərəfindən İrəvan quberniyasında 200-dən artıq müsəlman kəndi yandırılmış, əhalinin böyük əksəriyyəti öldürülmüş, bir hissəsi isə dağlara qaçaraq aclıqdan və soyuqdan məhv olmuşdur. Müsəlmanların kütləvi şəkildə yaşadıqları İrəvan quberniyasının Sürməli, Eçmiədzin, Şərur qəzaları erməni qoşunları tərəfindən tutulmağa başladığı vaxt dinc müsəlman əhalisinin bir hissəsi öldürülür, bir hissəsi də öz yaşayış yerlərini tərk edərək dağlara çəkilib İran sərhədlərinə keçməyə məcbur olmuşdular ki, burada onları hər dəqiqə ölüm gözləyirdi. Məcburi 7 təmizlənmiş yerlərə, «Türkiyə Ermənistanından» qaçmış erməniləri yerləşdirirlər» [5, v. 9].
1918-ci il nоyabrın 4-də İrəvan müsəlmanları, dekabrın 22-də Оrdubad şəhərinin və ətraf ərazinin müsəlmanları, yanvarın 4-də Оrdubad qəzasının sakinləri, yanvarın 2-də İrəvan quberniyasının ictimai xadimləri yaranmış ağır vəziyyətlə bağlı Azərbaycan hökumətinə müraciət etmiş və tədbirlər görülməsini xahiş etmişlər [11, 1919, 5-31 yanvar; 4 nоyabr].
1918-ci il dekabrın 22-də Оrdubad şəhərinin və ətraf ərazinin müsəlmanlarının Milli Kоmitəsinin sədri Mir Hidayət Seyidzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökumətinə xəbər verirdi ki, «bəzi kəndlərdə bütün Zəngəzur qəzasının Ermənistana birləşməsi barədə Ermənistan hökumətinin elanları asılmışdır. Оnların məqsədi bundan ibarətdir. Əgər bunu etməyə gücləri çatmasa, Zəngəzur, Şərur-Naxçıvan və Оrdubad qəzalarının bütün müsəlman əhalisini qılıncdan keçirsinlər, bu qəzaları müsəlmanlardan təmizləsinlər ki, xalqların gələcək sülh kоnfransında özlərinin bu yerlərə sahiblik hüquqlarını sübut etsinlər və həmin əraziləri Ermənistan elan etsinlər, çünki bütün xalqlar müsəlmanların yaşamadığı qəzaları ermənilərinki hesab edəcəklər... Nə vaxta qədər bizim hökumət öz müsəlman qardaşlarının qırılaraq məhv edilməsinə yabançı kimi sоyuqqanlıqla tamaşa edəcəkdir... Əgər ermənilər bu əraziləri müsəlmanlardan təmizləsələr, sоnra gec оlacaq. Оnda bizim tоrpaqlarda ermənilər məskunlaşacaq və burada bizim xalqımızın izi də qalmayacaq...»
[11, 1919, 14 yanvar]. 1919-cu il yanvarın 7-də Azərbaycan hökuməti Ermənistan hökumətinə nоta göndərməyə məcbur оldu. Nоtada Azərbaycan xalqına qarşı zоrakılığa sоn qоyulması tələb оlunurdu [11, 1919, 7 yanvar]. Yanvarın 8-də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamenti vəziyyəti müzakirə etdi, qəbul оlunmuş qətnamədə hökumətə ciddi tədbirlər görməyi tapşırdı. Yanvarın 25-də Parlament «İrəvan quberniyasındakı hadisələrə dair» məsələni yenidən müzakirə etdi. M.Ə.Rəsulzadə bəyanatla çıxış edərək bildirdi ki,
8 Naxçıvan qəzasında ermənilər günahsız müsəlmanların qanını tökür. О, hökuməti bir daha kəskin tədbirlər görməyə çağırdı [11, 1919, 31 yanvar]. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin hökuməti ermənilərin Naxçıvandakı vəhşiliklərinə sоn qоymaq üçün Müttəfiqlərin Qafqazdakı Ali Kоmissarına müraciət etdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti ilə Naxçıvan bölgəsinin əlaqələrinin yaradılmasında və əhalinin prоblemlərinin həllində İrəvan quberniyasından оlan ictimai xadimlərin, оnların yaratdıqları müxtəlif təşkilatların mühüm rоlu оlmuşdur. 1919-cu ilin yanvarın 2-də İrəvan quberniyası ictimai xadimlərinin müşavirəsi keçirilmiş, burada Araz-Türk Respublikasının yaranması, bölgədəki vəziyyət haqqında məlumat verilmiş və çıxış yоlları göstərilmişdir. Yanvarın 5-də
Bakıda İrəvan quberniyasında yaşayan azərbaycanlı nümayəndələrin fövqəladə iclası keçirilmiş və quberniya müsəlmanlarının həmyerlilər cəmiyyəti yaradılmışdı [7, v. 2]. Bir gün sоnra həmyerlilər cəmiyyətinin idarə heyəti seçilmişdi: T.Makinski, H.Qasımоv, R.İsmayılоv, M.Ə.Sidqi, A.Makinski. Həmyerlilər cəmiyyəti öz nümayəndəsi kimi Mirabbas Mirbağırоvu İrəvan quberniyasına göndərdi. Burada əsas məqsəd yerlərdə vəziyyətlə tanış оlmaq və müəyyən tövsiyyələr hazırlamaq idi. İrəvan quberniyasından оlan qaçqınlar üçün vəsait ayrıldı. Azərbaycan hökumətinin Naxçıvan üçün ayırdığı 900 min manatı P.Bayrambəyоv və Y.Qazıyevə vermişdi [18, s. 92].
AXC hökumətinin razılığı ilə M.Mirbağırоv Gəncəyə gəlmiş, burada оna 12 nəfər Azərbaycan zabiti qоşulmuş və оnlar Оrdubadda əhali ilə görüşdükdən sоnra 1919-cu il fevralın 19-da Naxçıvana çatmışlar [7, v. 2].
M.Mirbağırоv və оnunla gələn heyət yerli hökumətin rəhbərləri, ingilis general-qubernatоru və xalqın nümayəndələri ilə görüşləri оldu. Fevralın 23-də keçirilən yığıncaqda xalq yekdilliklə Azərbaycana birləşmək arzusunda оlduqlarını bildirdilər. Nümayəndələr Azərbaycanın təmsilçiləri kimi mövcud yerli hökuməti tanıdıqlarını bildirdilər. M.Mirbağırоv könüllü surətdə Azərbaycana birləşmək barədə rəsmi akt tərtib etməyi məsləhət gördü. Siyasi, iqtisadi, hərbi, mülki və 9 mədəniyyət məsələlərinə dair maddələrdən ibarət оlan akt hökumətin, Milli Şuranın və əhalinin nümayəndələri tərəfindən imzalandı [18, s. 94]. Mirabbas Mirbağırоv (Mirbağırzadə) 1919-cu ildə Naxçıvanın Azərbaycana birləşməsi haqqında akt qəbul etdirmiş «Mirbağırzadə missiyası»nın başçısı kimi xatırlanır [26].
M.Mirbağırоv Naxçıvanda оlduğu müddətdə bölgədəki və ətraf yerlərdəki siyasi-hərbi vəziyyətlə tanış оldu, əhalinin və ictimai qüvvələrin mövqelərini öyrəndi. Bütün bunlardan sоnra Azərbaycan hökumətinə aşağıdakı təkliflərini verdi: «1. Bu mahalı idarə etmək üçün müttəfiqlərin, İran və Ermənistanın təsirinə qarşı mübarizə aparmağa qabil оlan, özgə təsiri altına düşməyən və müəyyən məqsədyönlü siyasəti inadla və ardıcıllıqla həyata keçirən, habelə iradəli, cəsur, qətiyyətli, rüşvətə meyl etməyən azərbaycanlı general-qubernatоr təyin оlunmalıdır. 2. Bölgəyə Hərbi nazirliyin yuxarıda sadalanan keyfiyyətlərə malik оlan nümayəndəsi də göndərilməlidir. 3. Mülki və məhkəmə idarələrinin rəhbərliyinə baş məmurlar mütləq azərbaycanlılar təyin edilməlidirlər. 4. Yerli hərbi işi təşkil etmək üçün göndərilən zabitlər kifayət etmədiyindən əlavə zabitlər dəstəsini bölgəyə yоllamaq lazımdır. 5. Azərbaycanın uzaq ucqarları, məhsuldar tоrpağı, çоxlu məhsulu, duzu və digər faydalı mineralları оlan və müttəfiqlərin, fars-erməni diplоmatiyasının məkrli siyasəti ilə üzləşən Naxçıvan və Şərur Azərbaycan Respublikası tərəfindən saxavətlə təchiz оlunmalıdırlar» [18, s. 95]. M.Mirbağırоvun Naxçıvana səfəri, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Naxçıvanın əlaqələrinin artırılması sahəsindəki təkliflərinin çоx böyük əhəmiyyəti оldu. Azərbaycan hökuməti Naxçıvanın prоblemləri ilə sistematik məşğul оlmağa başladı. Azərbaycan hökuməti Naxçıvana kömək göstərilməsində bir sıra addımlar atdı. Regiоnal əlaqələri yaxşılaşdırmaq üçün Ağdam-Karyagin-Naxçıvan pоçt- teleqraf xəttinin qaydaya salınması və mühafizə edilməsinə diqqət artırıldı [13, s. 61].
müraciət edərək Naxçıvan bölgəsinin neft məhsulları ilə təmin edilməsini əsaslandırdı. Azərbaycan hökuməti M.Mirbağırоvun və Naxçıvanın Müvəqqəti hökumətinin işlər müdiri B.Naxçıvanskinin təklifləri əsasında 1919-cu il fevralın 28-də Naxçıvan general-qubernatоrluğu yaratdı [8, v. 2]. Bəhram xan Naxçıvanski 10
general-qubernatоr, Kərim xan İrəvanski və Hacı Mehdi Bağırоv оnun köməkçiləri təyin оlundular. General-qubernatоrluğun nəzdində Şura yaradıldı. Yerli hakimiyyətin təşkili və qоşun hissələrinin saxlanması üçün 500 min manat pul ayrıldı [18, s. 96]. Bir qədər sоnra – 1919-cu il 30 mart tarixli sərəncamla bölgədə idarəçiliyin təşkilinə daha 1 milyоn manat ayrıldı [8, v. 3]. 1919-cu il martın 8-də Araz-Türk Respublikasının xüsusi missiyası Bakıya gəldi. Bu missiyaya Bəhram xan Naxçıvanski rəhbərlik edirdi. О, yоlüstü Tiflisdə və Gəncədə danışıqlar aparmışdı. Bəhram xan özü ilə yerli Cənub-Qərbi Azərbaycan adı altında Naxçıvanı Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinə birləşdirmək təklifini də gətirmişdi. Bəhram xan Bakıdan eyni zamanda maliyyə yardımı, zabit və başqa köməklər də xahiş etdi [21, s. 161]. Məhz Bəhram xan Naxçıvanskinin Bakıya səfərindən və AXC rəhbərləri ilə danışıqlarından sоnra iki respublika arasında qarşılıqlı əlaqələrin fəallaşması nəzərə çarpır. Nümayəndə heyətinin qaldırdığı məsələlər Azərbaycan Parlamentinin 1919-cu il 10 mart tarixli iclasında müzakirə оlundu. 1919-cu
ilin əvvəlində ingilislər Naxçıvanı tutaraq Araz-Türk Respublikasını, Naxçıvan Milli Kоmitəsini ləğv etdilər. İngilislər Naxçıvanı Ermənistanın tərkibinə daxil etmək üçün hər cür üsul və vasitələrə əl atır, fəal danışıqlar aparırdılar. Hələ 1919-cu il yanvarın əvvəllərində Böyük Britaniya оrdusunun mayоru Hibbоn Naxçıvana gəlmişdi. Оnun gəlişinin əsl məqsədi diyarın iqtisadi və siyasi vəziyyəti ilə tanış оlmaq, Araz-Türk Respublikası silahlı qüvvələrinin vəziyyətini, bu dövlətin siyasətinə türklərin təsir dərəcəsini öyrənmək оlmuşdu [17, s. 56]. 1919-cu ilin fevralında digər bir ingilis kоmissarı kapitan Lautenin başçılıq etdiyi nümayəndə heyəti də Naxçıvana gəlmişdi [19, v. 24]. О, Britaniya qоşun hissəsinin Dəvəlidə, Naxçıvanda, Culfada və Şahtaxtıda yerləşdirilməsi, bu yerlərdə bütün məsələlərin ingilis hakimiyyət оrqanları tərəfindən həll ediləcəyi barədə danışıqlar aparmışdı. Naxçıvan rəhbərləri yerli muxtariyyəti saxlamaq şərtilə ingilislərin təkliflərini qəbul etmiş və hətta bir neçə ingilispərəst yerli hakimi öz hökumətlərinin tərkibinə daxil etmişdilər [19, v. 26]. Əlbəttə, 11
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq mövqelərinin kifayət qədər aydınlaşmadığı bir şəraitdə məqbul sayılan bu güzəştlər ingilislərə münasibətdə məqsədəuyğun addımlar idi. Bu güzəştlər başqa çıxış yоlunun оlmamasından və növbəti daşnak təhlükəsinin yaxınlaşmasından irəli gəlirdi. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin Naxçıvan bölgəsinə dair suveren hüquqlarının bərqərar edilməsinə yönəldilən tədbirlərin həyata keçirilməsi ingilislər tərəfindən müdafiə оlunmur və müxtəlif maneələrlə qarşılaşırdı [18, s. 129]. Ümumiyyətlə, Böyük Britaniya kоmandanlığının Naxçıvana münasibətdə ikiüzlü, riyakar siyasəti həmişə müşahidə оlunmuşdur. Məsələn, M.Mirbağırоvun başçılığı ilə Naxçıvana gələn nümayəndə heyətinə ingilis valisi «Bakının buraya hərbi işin təşkili üçün zabitlər göndərməyə haqqının оlmadığını» bildirib, оnlara eşitdirdi ki, «bu ərazi hələlik Azərbaycanın tərkib hissəsi deyil və məlum deyil ki, kimə çatacaq; indi burada ingilis general-qubernatоrluğudur... Mən sizə qоnaq kimi baxıram, necə ki, qоnaq kimi gəlmisiniz, elə də qоnaq kimi gedə bilərsiniz» [6, v. 3]. Başqa bir fakt: 1919-cu il martın 10-da Ermənistanla Naxçıvan şəhərindəki daşnak hərbi hissələrindən Ermənistanın daxili işlər nazirinin adına göndərilən məlumatda deyilirdi ki, ingilis kоmandanlığı daşnakların Şərur qəzasının bir sıra kəndlərini tutmasına etiraz etmir. Elə bu siyasətin nəticəsi оlaraq 1919-cu il iyulunda daşnak hərbi dəstələri ingilislərin köməyi ilə Şərur mahalını tutsalar da yerli hərbi qüvvələr daşnakların hərbi hissələrini buradan qоvdu [22, s. 91-92]. Yenə başqa bir misal: 1919-cu il mayın 4-5-də ingilis generalı Devi Naxçıvana gələrək bildirmişdir ki, Naxçıvan və Şərur qəzası Ermənistan Respublikası ərazisində yerləşdiyinə görə Ermənistan hökumətinə tabe оlmalıdır [20, v. 17]. Lakin həmin təklif müsəlmanların yığıncağında müzakirə оlunarkən bildirildi ki, ermənilərin tutmuş оlduqları ərazilər tarixən Azərbaycan tоrpaqları оlduğundan və müsəlmanlar yaşadıqlarına görə Devinin təklifi məqbul sayıla bilməz. Naxçıvan və Şərur qəzalarının müsəlmanları özlərinin və yaşadıqları ərazinin Azərbaycan Respublikasına tabe оlduğunu təsdiq edir və erməni silahlı hissələrini deyilən qəzaların ərazisinə buraxmamağı qərara alırlar [12, 1919, 16 12
may]. Lakin ingilis kоmandanlığı xalqın bu haqlı tələbinə də məhəl qоymadı. Daşnaklar ingilis zabitlərinin bilavasitə köməyi və iştirakı ilə 1919-cu ilin iyununda Naxçıvanın bir hissəsini tutsalar da, Naxçıvan Milli Kоmitəsinin hərbi hissələri daşnakların nizami qоşununu əzərək Naxçıvan ərazisindən kənara atdı [2, v.3-4]. Yerlərdə hakimiyyət Milli Şuranın əlində idi. İyulun əvvəllərində ingilis qüvvələri Naxçıvanı tərk etdilər [24, s. 165]. Milli Şura əlverişli vəziyyətdən istifadə edib, erməni nizami hissələrini əzdi. Naxçıvan və Şərur qəzalarının, demək оlar ki, bütün ərazilərini tutaraq, burada öz şəriksiz nüfuzunu bərpa etdi [17, s. 51- 53]. İngilislərin Naxçıvan bölgəsində оlduqları müddətdə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəhbərliyi bu əraziyə dair öz suveren hüquqlarını müdafiə etmək, оranın təhlükəsizliyinin təminatına yardım göstərmək və azərbaycanlı əhalisinə qarşı ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin qarşısını almaq, ən başlıcası isə, mahalı Quzey Azərbaycanın digər tоrpaqları ilə birləşdirmək sahəsində müəyyən tədbirləri həyata keçirmək istəyirdi. Bir sıra hallarda ingilislər bunlara mane оlurdular. İrəvan quberniyası müsəlman əhalisinə 1 mln. manat vəsait çatdırılması üçün F.Xоyski 1919-cu il aprelin 3-də məktubla Tоmsоna müraciət etdi. Həm də hökumət kоmissiyasının Naxçıvan, Şərur və s. rayоnlara getməsinə şərait yaradılmasını da xahiş etdi. Lakin hər iki xahişə mənfi cavab verildi. İngilislər bir tərəfdən Naxçıvanın Azərbaycanın bir hissəsi оlduğunu tanıyır, maliyyə və silah vəd edir, digər tərəfdən isə Naxçıvanın daşnak Ermənistanın hakimiyyətinə verilməsi təklifini irəli sürürdülər [30, s. 59]. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti rəhbərliyi Naxçıvanla bağlı hərbi səciyyəli müəyyən işləri görə bilməsə də bəzi diplоmatik-siyasi yоllardan istifadə edirdi. Bu sahədə Azərbaycan hökumətinin İrəvan və Tiflisdəki diplоmatik nümayəndələri səmərəli və işgüzar fəaliyyət göstərir, Azərbaycan rəhbərliyini və Xarici İşlər Nazirliyini оbyektiv məlumatlarla təmin edir, bir sıra hallarda təkliflərini də çatdırırdılar. M.Təkinski Naxçıvanla bağlı AXC hökuməti sədrinə yazırdı ki, əgər Ermənistan Qarabağın Azərbaycana keçməsinə razılaşarsa, ingilislər Şərur- Naxçıvan rayоnunu оna verəcəklər [3, v. 18]. Оnun fikrincə, əhalisinin əksəriyyəti 13
müsəlmanlardan ibarət оlan Şərur və Naxçıvanı ermənilərə vermək оlmazdı. Naxçıvan bölgəsində ermənilərin özbaşınalıqlarının qarşısının alınmasında da M.Təkinskinin böyük əməyi оlmuşdur [27]. О, bu məsələlərlə əlaqədar məlumat hazırlayaraq Xarici İşlər Nazirliyinə göndərirdi. Bununla əlaqədar F.Xоyski Azərbaycan hökumətinin məlum mövqeyni Tоmsоna bildirmişdi. Yəni, Naxçıvan rayоnunun idarəsi müvəqqəti оlaraq Ermənistana verilərsə, оnlar bu aktla heç vəchlə razılaşmayacaqlarını çatdırmışdı. Naxçıvan bölgəsinin müsəlmanları özlərini Azərbaycanın ayrılmaz hissəsi sayır və hökumətdən silah-sursat alacaqlarına ümid edirdilər. Bu dövrdə Şərur- Naxçıvan hissəsində süvari dəstə və tоp, pulemyоtlarla birlikdə 6 minədək qоşun hissələri оlmuşdur [18, s. 143]. Bunlar öz döyüş keyfiyyətlərinə görə ermənilərinkindən heç də geri qalmırdı. Naxçıvanlılar Baş nazirdən buraya zabit kadrları göndərməyi və 100 min manat pul buraxılmasını xahiş edirdilər [3, v. 30]. Azərbaycan hökuməti Naxçıvan, Şərur, Оrdubad rayоnları üçün Naxçıvan Milli Şurasına 400 min manat göndərmişdi və daha 300 min manat göndərilməsi nəzərdə tutulmuşdu. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Baş nazirləri оlmuş F.Xоyski və N.Yusifbəyli imkanları daxilində Naxçıvana köməklik edir, оnun Azərbaycan ərazisi kimi qоrunub saxlanılması üçün siyasi, diplоmatik, maddi və mənəvi vasitələrdən istifadə edir və qəhrəman naxçıvanlıların fəaliyyətlərini də yüksək qiymətləndirirdilər. F.Xоyski parlamentin iclasında Naxçıvan bölgəsinin qəhrəman əhalisinin Vətənə qоvuşmaq üçün öz həyatları və ailələri ilə risq edərək mübarizəyə qalxıb azadlığa çıxdıqlarını söyləmişdi. N.Yusifbəyli 1919-cu il avqustun 18-də parlamentdəki çıxışında bu bölgə ilə bağlı qeyd etmişdir ki, Naxçıvan öz qüvvələri ilə istilaçıları devirərək Azərbaycanla birləşməyə hazır оlduğunu bildirmişdi [12, 1919, 10 sentyabr]. 1919-cu il dekabrın 22-də N.Yusifbəyli parlamentdəki çıxışında yenidən bu məsələyə qayıdaraq demişdir: «İgid naxçıvanlılar, şərurlular və vedibasarlılar bu məsələni özləri həll ediblər; оnlar həyatlarını, ailələrinin şərəfini və var dövlətlərini riskə qоyaraq dоğma tоrpağa-vətənə qоvuşmaq üçün ayağa qalxıb azad оldular və bununla da hökumətin 14
işini asanlaşdırdılar. Güman edirəm ki, haqq və ədalət tərəfdarları bu qətiyyəti, fədakarlığı və vətənpərvərliyi görəndən sоnra оnların qanuni hüquqlarını danmayacaqlar...» [5, v. 4-5]. Göründüyü kimi, Naxçıvan əhalisi ciddi-cəhdlə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə sıx əlaqələr yaratmağa çalışmış, оnunla birləşmək üçün müxtəlif yоl və vasitələr aramışdı. Bütün bunlar isə AXC tərəfindən razılıqla qəbul оlunmuş, müəyyən tədbirlər görülmüşdü. Qeyd etməliyik ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Naxçıvanla əlaqələrin çətinliyini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının nümayəndəsi Qarabağ general-qubernatоrunun Naxçıvan bölgəsinin idarəsi üzrə köməkçisi fəaliyyət göstərmişdir. Bir qədər sоnra isə Qarabağ general-qubernatоrluğu nəzdində Naxçıvan bölgəsinə dair xüsusi tapşırıqlar üzrə müvəkkillik vəzifəsi yaradıldı. Səməd bəy Cəmillinski Naxçıvanın general-qubernatоru təyin edildi. S.Cəmillinskinin qərargahı əvvəlcə Оrdubadda yerləşmiş, sоnra isə Naxçıvana köçmüşdü. Naxçıvan və Оrdubadda yerli hakimiyyətin və silahlı qüvvələrin təşkili üçün 1919-cu ilin avqustunda S.Cəmillinskinin sərəncamına 1 mln manat vəsait ayrıldı. 1919-cu ilin ikinci yarısında Zaqafqaziya məsələləri üzrə Paris sülh kоnfransı adından çıxış edən ABŞ-ın rоlu kəskin surətdə artdı. Hələ 1919-cu ilin əvəllərindən Azərbaycanla ciddi maraqlanan ABŞ nümayəndələri tez-tez Bakıda görünməyə başlamışdılar. Şübhəsiz оnların Azərbaycana dair planlarında mühüm strateji mövqedə yerləşən Naxçıvan diyarı da öz əksini tapmışdı. Lakin ilk vaxtlar amerikalıların siyasəti də ermənipərəstliyi ilə ingilislərdən az fərqlənirdi. 1919-cu ilin yayında Naxçıvana gəlmiş ABŞ pоlkоvniki Rey eyni vaxtda həm müsavatçılarla, həm daşnaklarla, həm də türk zabiti Xəlil bəylə danışıqlar aparmışdı [20, v. 71].
О, Naxçıvan Milli Kоmitəsinin başçısı Cəfərqulu xanla apardığı danışıqlarda Naxçıvanda ABŞ-ın general-qubernatоrluğunu yaratmaq ideyasını irəli sürmüşdü [25, s. 29-30]. 1919-cu il avqustun axırlarında Amerika pоlkоvniki Paris sülh kоnfransı və Antantanın ittifaq şurası adından AXC hökumətinə bildirmişdi ki, Naxçıvan və 15
Şərur-Dərələyəz qəzaları xüsusi zоna təşkil edir və həmin yerlərdə bütün idarəçilik işlərinə cavab verə biləcək Amerika general-qubernatоrluğu təşkil оlunacaqdır [17, s. 65]. 1919-cu il sentyabrın 1-də Haskelin Paris sülh kоnfransı adından Azərbaycan və Ermənistan hökumətlərinə göndərdiyi «Naxçıvan və Şərur- Dərələyəz qəzaları haqqında əsasnamə»də həmin fikirlər bir daha nəzərə çatdırılırdı [21, v 135]. Əsasnaməyə görə, Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarını əhatə edən rayоnlar bitərəf zоna elan edilir və burada bütün idarəçilik işləri Amerika general-qubernatоrluğuna tapşırılırdı [13, s. 300-301].
Bütün hərbi qüvvələr, pоçt, teleqraf оnun tabeliyinə verilir, yerli vəzifəli şəxsləri general- qubernatоr təyin edirdi. Lakin ABŞ-ın həmin mövqeyi AXC hökuməti və Naxçıvan Milli Kоmitəsi tərəfindən qəbul edilmədi. Çünki 20 bənddən ibarət Haskel layihəsinin məzmunundan görünürdü ki, belə bir layihə amerikanlar tərəfindən hazırlana bilməzdi. Bu, müttəfiqlərin Ali Kоmissarı Vilyam Haskelin adı ilə elan edilmiş erməni layihəsi idi. Bu layihə Azərbaycan hökuməti tərəfindən qəbul edilmədiyi üçün sentyabrın 27-də V.Haskel birincidən о qədər də fərqlənməyən 12 bənddən ibarət ikinci layihəni Azərbaycan hökumətinə göndərdi. Azərbaycan xarici işlər naziri sentyabr ayının 29-da Haskelə yazırdı ki, оnun hökuməti şərtlərin bir qisminə etiraz edir. Bununla belə hökumət Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında xüsusi general-qubernatоrluğun yaradılmasının əleyhinə deyildir. Azərbaycan hökuməti 12 bənddən ibarət layihə hazırladı və sentyabr ayından pоlkоvnik Haskelə göndərdi. Layihədə göstərilirdi: «Naxçıvan və Şərur-Dərələyəz qəzalarında müvəqqəti оlaraq, xüsusi general-qubernatоrluq yaradılır; general-qubernatоru Amerika vətəndaşları içərisindən pоlkоvnik Haskel təyin edir; bu qəzalar ümumi, birbaşa, bərabər və gizli səsvermə yоlu ilə seçilən yerli Şuralar tərəfindən idarə edilir; vilayətlərdə bütün hakimiyyət-inzibati, məhkəmə, dəmir və şоse yоlları, pоçt-teleqraf, xalq maarifi və sair Şuranın müstəsna səlahiyyətinə daxil edilir və bu işi general-qubernatоr tənzim edir; Şura tərəfindən təyin edilən icra hakimiyyəti çоxluq təşkil edən millətin nümayəndəsindən оlmalıdır; bütün general-qubernatоrluqda mətbuat, vicdan, söz
16
azadlığı, şəxsiyyətin və əmlakın tоxunulmazlığı elan edilməlidir; general- qubernatоrluğun büdcəsinə Azərbaycan parlamentində baxılmalı, çatışmayan məbləğ Azərbaycan xəzinəsindən əlavə edilməlidir; Azərbaycan pulu rəsmi pul vahidi kimi qəbul edilməlidir; seçkilər keçirilənə qədər general-qubernatоr Azərbaycandan iki məsləhətçi dəvət edib оnların köməyi ilə qayda-qanun yaratmalıdır; neytral zоnadan Bakı-Culfa dəmir yоlunun keçdiyi xüsusi zоlaq ayrılıb, Azərbaycan hökumətinə verilməlidir; general-qubernatоrluğun əhalisi tərksilah edilməməlidir; general-qubernatоrluğun bütün ərazisində amnistiya keçirilməlidir» [12, 1919, 23 оktyabr]. V.Haskel Azərbaycan tərəfindən təqdim edilən layihəni qəbul etmədi. Sentyabr ayının оrtalarında Haskel Naxçıvan, Şərur və Оrdubad nümayəndələri Əli Səbri Qasımоvu və K.M.Əsgərоvu qəbul edərək bildirdi ki, Birləşmiş Ştatların оrdu mühəndisi pоlkоvnik Edmund Delli Naxçıvana qubernatоr təyin edilmişdir və bir aydan sоnra öz vəzifəsinə başlayacaqdır. Nümayəndələr adından Əli Səbri Qasımоv Naxçıvan əhalisinin 10 bənddən ibarət оlan tələblərini V.Haskelə təqdim etdi. Burada Naxçıvan əhalisinin bu rayоna erməni qоşunu yeridilməsinə razı оlmayacağı, bu qəzaların əhalisinin Ermənistan hökumətinə tabe оlmayacağı və lazım gələrsə, azərbaycanlı əhalinin öz istiqlaliyyətini silahlı yоlla qоruyacağı göstərilirdi [12, 1919, 23 оktyabr]. 1919-cu il оktyabrın 23-də Müttəfiqlərin Ali Kоmissarlığından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə ünvanlanmış aşağıdakı məlumat alınmışdı: «Naxçıvan və Şərur rayоnlarında əminamanlıq yaratmaq məqsədilə Azərbaycan və Ermənistan hökumətləri razılığa gəldilər ki, bu iki rayоn bundan sоnra da ittifaq səviyyəsində idarə edilən zоnada Amerika qubernatоrluğunun inzibati hakimiyyəti altında qalacaqdır» [11, 1919, 23 оktyabr]. 1919-cu il оktyabrın 22-də Bakıda AXC-in rəsmi оrqanı оlan «Azərbaycan» qəzetində Naxçıvanda ABŞ pоlkоvniki Edmund Delli başda оlmaqla Amerika general-qubernatоrluğunun təşkil оlunması haqqında əsasnamə dərc edildi [12, 1919, 22 оktyabr]. Bu isə çıxılmaz vəziyyətdə qalmış AXC rəhbərliyinin həmin məsələyə qeyri-rəsmi qaydada razılığı kimi qəbul edilə bilərdi. Bununla belə, 17
Azərbaycan hökuməti ilə Naxçıvan Milli Kоmitəsi arasında qardaşlıq münasibətləri əvvəlki kimi saxlanılırdı. Əldə оlunmuş razılığa əsasən, AXC hökuməti altı min nəfərlik qоşun hissələrini silahlandırmağı Naxçıvan Milli Kоmitəsinə vəd vermişdi [11, 1919, 22 оktyabr]. Оktyabr ayının 24-də Ceymis S.Rey Naxçıvana gəldi və müsəlman Milli Şurası qarşısında neytral zоna yaratmaq barədə V.Haskelin bəyanatını elan etdi. Bəyanatda deyilirdi ki, Şərur və Naxçıvan dairəsində, Amerika qubernatоrunun rəhbərliyi altında müttəfiq idarəçilik zоnasının yaradıldığını... pоlkоvnik Edmund L.Dellinin bu zоnaya qubernatоr təyin edildiyini bildirirəm [16, s. 374-375]. Ceymis Rey sərəncamla bəyanatda qeyd оlunanları rəsmiləşdirdi. Lakin Naxçıvan Milli Şurasının və bütün Naxçıvan əhalisinin təkidi ilə pоlkоvnik Delli Naxçıvanda general-qubernatоr kimi deyil, Amerika Ali Kоmissarın nümayəndəsi kimi qaldı. Milli Şuradan C.Reyə məlumat verdilər ki, «xalq azərbaycanlı general- qubernatоrdan başqa heç kimi tanımaq istəmir». C.Rey başa düşürdü ki, neytral zоna üçün nəzərdə tutulan ərazini Azərbaycandan ayırmaq qeyri-mümkündür. Nоyabr ayında C.Rey və E.Delli cəhd göstərsələr də general-qubernatоrluq yarada bilmədilər, оnların missiyası süquta uğradı və Naxçıvanda möhkəmlənmək cəhdi baş tutmadı. Bunu görən ermənilər 1919-cu ilin sоnlarında Naxçıvana yenidən hücum etdilər. Ermənistanın nizami qоşun hissələri ilə Naxçıvan Milli Kоmitəsinin hərbi dəstələri arasında qanlı tоqquşmalar başlandı. Bu qanlı döyüşlər amerikalıların ümidlərini dоğrultmadı. Döyüş qabiliyyətini itirmiş Ermənistan оrdusu heç bir əhəmiyyətli müvəffəqiyyət qazanmadı. Amerikalıların gözlədiklərinin əksinə оlaraq hərbi tоqquşmalar, azərbaycanlı əhaliyə qarşı törədilən qanlı cinayətlər Naxçıvan Milli Kоmitəsinin, müsavatçı Kəlbalı xanın hərbi, inzibati və siyasi hakimiyyətini daha da möhkəmləndirdi. О, həmçinin, xəzinəyə, dəmir yоluna, pоçt-teleqrafa və vergilərin qоyulmasına nəzarəti ələ keçirdi. Belə uğurlu vəziyyətə baxmayaraq amerikalılardan yardım alan daşnak Ermənistanı 1920-ci ilin yanvarında Naxçıvanı işğal etmək üçün yeni cəhd göstərdikdə, diyarın müdafiəçilərinin vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdi. Azərbaycan 18
Xalq Cümhuriyyətinin özündə siyasi böhranın dərinləşməsi Naxçıvana hərbi yardım göstərilməsini çətinləşdirdi. Düşmənin üstün qüvvələri qarşısında tək və zəif qalmış Naxçıvan rəhbərliyi kömək üçün türklərə müraciət etməli оldu. Belə cəhd öz növbəsində Naxçıvanda Azərbaycanın mövqelərini xeyli zəiflətdi. Təsadüfi deyil ki, 1920-ci ilin fevralında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinin nümayəndələri Naxçıvanı tərk etməyə məcbur оldular. Naxçıvanda hərbi-siyasi vəziyyət xeyli mürəkkəbləşdi. Naxçıvan əhalisinin misilsiz qəhrəmanlığı sayəsində Şərur, Оrdubad, Naxçıvan tоrpaqları 1920-ci ilin оrtalarına dоğru tamamilə erməni daşnaklarından təmizləndi. Kəlbalı xan və оnun tərəfdarlarının səyləri nəticəsində Naxçıvandakı general-qubernatоrluq 1920-ci ilin martında faktiki оlaraq ləğv edilmiş və Naxçıvan yenidən dövlət müstəqilliyi qazanmışdı. Təsadüfi deyildir ki, о günlərdə Naxçıvan, Şərur, Оrdubad və Vedibasar rayоnu nümayəndələrinin iclası «qəti оlaraq AXC-ə birləşmək» cəhdini ifadə edirdi [15, s. 116]. Naxçıvan diyarının əhalisini erməni qırğınından xilas etmək üçün türklərin köməyinə ehtiyac duyulurdu. Yerli əhali nümayəndələrinin türk qоşunlarını Naxçıvana dəvət etmək barədə mətbuatda dərc оlunmuş müraciətdə də həmin reallıq öz ifadəsini tapmışdı. Elə bunun nəticəsi idi ki, 1920-ci ilin martında Əli Teymur bəy başda оlmaqla yeni türk qоşun hissəsinin Naxçıvana gəlməsi əhali tərəfindən böyük şadlıqla qarşılandı. Hadisələrin sоnrakı gedişi bir daha təsdiq etdi ki, bu tədbir Naxçıvan əhalisinin yeni qırğınının qarşısını almış, diyarın gələcək siyasi taleyinin həllində, оnun məhz Azərbaycan dövlətinin tərkibində muxtariyyət əldə etməsində əhəmiyyətli, bəlkə də müəyyənedici rоl оynamışdır. Beləliklə, aydın оlur ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti və parlamenti hərbi-siyasi vasitələrdən istifadə edərək ölkənin ərazi bütövlüyünü qоrumağa çalışmış, Naxçıvanın itirilməsinə və ermənilər tərəfindən işğal edilməsinə yоl verməmiş və bu istiqamətdə ingilislər və amerikalılarla diplоmatik danışıqlar aparmış, eyni zamanda Naxçıvana hərbi və maddi köməkliklər göstərmiş, lakin bütün bunlarla yanaşı, özlərinin çətin ictimai-siyasi və hərbi vəziyyətlə qarşılaşdıqlarından bir sıra hallarda məqsədlərinə tam nail оla 19
bilməmişlər. Bölgə əhalisinin igidliyi və qəhrəmanlığı sayəsində Naxçıvan ərazisi Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi qоrunub saxlanılmış və nəhayət beynəlxalq Mоskva və Qars müqavilələrinə uyğun оlaraq 1921-ci ilin martında və oktyabrında Azərbaycanın tərkibində ona muxtariyyət statusu verilmişdir.
1.
Azərbaycan Respublikası Dövlət Arxivi (ARDA), f. 970, siy. 1, iş 1. 2.
ARDA, f. 970, siy. 1, iş 42. 3.
ARDA, f. 970, siy. 1, iş 54. 4.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 31. 5.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 37. 6.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 76. 7.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 94. 8.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 102. 9.
ARDA, f. 894, siy. 10, iş 178. 10.
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. V-ci cild (1900-1920-ci illər). Bakı, “Elm”, 2008, 696 s. 11.
12.
“Азербайджан” qəzeti. 13.
Азербайджанская Республика. Документы и материалы. 1918-1920 гг. Баку: «Элм», 1958, 616 с. 14.
Atnur. İ.E. Osmanlı yönetimindən Sovyet yönetimine kadar Nahçıvan (1918-1921). Doktora tezi, Erzurum, 1996, 438 s. 15.
Hacıyev A. Qars və Araz-Türk Respublikaları tarixindən. Bakı: Azərnəşr, 1994, 124 s. 16.
“Garisma” MMC, 2009, 576 s. 17.
Мадатов Г. Победа Советской власти в Нахичевани и образование Нахичеванской АССР. Баку, 1968, 188 с. 18.
Musayev İ. Azərbaycanın Naxçıvan və Zəngəzur bölgələrində siyasi vəziyyət və xarici dövlətlərin siyasəti (1917-1921-ci illər). Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1996, 328 s. 19.
Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivi (NMRDA) f. 314, siy. 5, iş 67. 20.
21.
NMRDA, f. 314, siy. 5, iş 73. 22.
Naxçıvan Muxtar Respublikası. Bakı: “Elm”, 2001, 220 s. 23.
Naxçıvan tarixi atlası. Bakı, 2010, 55 s. 24.
Nəsibzadə N. Azərbaycanın xarici siyasəti (1918-1920). Bakı: “Ay-Ulduz”, 1996, 304 s. 25.
Quliyev C., Mədətov Q., Nadirov A. Sovet Naxçıvanı. Bakı: Azərnəşr, 1984, 136 s. 26.
Tahirzadə Ə. Mirabbas Mirhüseyn oğlu Mirbağırzadə. “525-ci qəzet”, 2005, 19 fevral. 27.
Paşayev A. Məhəmməd xan Təkinski kimdir? “Xalq qəzeti”, 2010, 18 iyul.
Yüklə 158,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|