Azərbaycanda feodal münasibətlərinin yaranması
III-V əsrlərdə - Azərbaycanda feodalizm münasibətləri meydana gəldi. Azərbaycanda feodal
münasibətlərinin yaranması məhsuldar qüvvələrin inkişafının nəticəsi idi. Azərbaycanın həm şimal, həm də
cənub
ərazilərində
feodal
münasibətlər
oxşar
şəkildə
yaranırdı.
Azərbaycanda feodalizm münasibətlərinin iqtisadi və sosial əlamətləri hələ quldarlıq dövründə meydana gəlmişdi.
Dəmirdən hazırlanan əmək alətləri əkinçilik və sənətkarlıqda əmək məhsuldarlığının artmasına səbəb olmuşdu. Əkin
sahələri genişləndirilmişdi. Müxtəlif sənət növləri yaranıb, inkişaf etmişdi.
III-V əsrlərdə Azərbaycanda tədricən torpaq sahibkarlığının yeni səciyyəvi cəhətləri meydana gəldi. Belə ki, dövlət
torpaqları xidmət müqabilində hərbçilərə, dövlət işçilərinə paylanır və bəzən xüsusi xidməti olan şəxslərə hədiyyə
verilirdi. Xüsusi xidmət adamlarına paylanmış belə torpaqlar
mülk, həmin torpaq (mülk) sahibi mülkədar, yəni feodal
adlanırdı. Çox hallarda həmin adamlara mülklə birlikdə onu
becərən kəndlilər (əkinçilər) də hədiyyə verilirdi. Feodalizm
cəmiyyəti adı buradan yaranmışdır. Həmin kəndlilər feodaldan
asılı olurdular.
Feodal münasibətlərinin inkişafı
VI
əsrin
əvvəllərində
Azərbaycanda
feodal
münasibətləri inkişaf edirdi. Kənd icmalarının torpaqları feodalların əlinə keçirdi. Əkilib becərilməsi çətinlik
törədən torpaqlar isə sahibsiz qalırdı. Torpaqsız qalan icma üzvləri
asılı kəndlilərə çevrilirdilər. V—VII əsrlərdə
Albaniya və Atropatenada feodal münasibətləri eyni cür inkişaf edirdi.
Əhalinin sosial təbəqələri
Erəkən Orta srlərdə Azərbaycanda əhali müxtəlif sosial
təbəqələrə bölünürdü:
•
Birnic təbəqə - kahinlər.
•
İkinci təbəqə - döyüşçülər.
•
Üçüncü təbəqə - mirzələr.
•
Dördüncü təbəqə -vergi verənlər.
Vergi verənlər təbəqəsinə - kəndlilər, sənətkar və tacirlər daxil
idi. Onlar can vergisi (gezit) və torpaq vergisi (xaraq) verirdilər.
Feodalizm dövründə cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərlə yanaşı sənətkar və
tacirlər də vergi verənlər təbəqəsinə
daxil idi.
Kahinlər, hərbçilər, mirzələr isə cəmiyyətin hakim təbəqəsi
sayılırdı. Zərdüştlük dininin hakim mövqe tutması kahinlərin də varlanmasına səbəb olmuşdu.
III-V əsrlərdə Azərbaycanda vergi verənlər təbəqəsi
Kəndlilər və feodallar
Feodalizm dövründə cəmiyyətin əsas sinifləri kəndlilər və feodallar idi. Kəndlilərə aiddir:
•
Azərbaycanda əhalinin əsas kütləsini təşkil edirdilər.
•
Cəmiyyətin əsas istehsalçı qüvvəsini təşkil edirdilər.
Feodalizmi
n əlamətləri
Torpaq sahibi feodal adlanırdı
Cəmiyyətin əsas sinifləri feodallar və
kəndlilər idi
Quldarlıq təsərrüfatının dağılması
nəticəsində yaranmışdı
Kəndlilər vergini məhsulla və pulla
ödəyirdilər
Xidmət adamlarına paylanmış torpaqlar
mülk adlanırdı
Torpaq xüsusi xidmət müqabilində
verilirdi
sənətkarla
r
kəndlilə
r
tacirlər
•
Feodaldan asılı olsada, təhkimli deyildilər.
•
Onların istismar edilməsinin əsas forması vergilər və dövlət mükəlləfiyyətlərin icrası idi .
•
Feodalın torpağını becərir, məhsulun müəyyən hissəsini ona vergi verirdilər.
•
Feodala xaraq (torpaq) və gezit (can) vergisi ödəyirdilər.
•
Feodala vergini, əsasən məhsul (natural) formasında verirdilər.
•
Məcburi mükəlləfiyyətlər (qalalar, yollar və körpülər inşa etməsi və.s) yerinə yetirirdilər.
•
Xüsusi mülkiyyətə (ev, həyətyanı torpaq, mal-qara, əmək alətləri və s.) malik idilər.
•
Əsas gəlir mənbəyi becərdiyi torpağı ilə bağlı idi.
•
Feodala və onun dəstəsinə minik vasitəsi verir, səfər vaxtı onları ərzaqla təmin edirdi.
Feodallar
•
“Feod” sözündən olub
torpaq sahibi deməkdir.
•
Dövlət torpaqlarının bir hissəsi onların mülkiyyəti sayılırdı.
•
Azərbaycanda onların
şəxsi təsərrüfatı yox idi.
•
İki yerə yerə -
iri (patrik) və
xırda - orta feodallara (dehqan) bölünürdü.
QEYD: Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı Avropadakı kimi
feodalizmin ümumi qanunlarına
əsaslanırdı. Lakin Azərbaycanda yeni yaranmış feodal münasibətləri Qərbi Avropa ölkələrindən kəskin
fərqlənirdi.
Sasanilər dövründə torpaq mülkiyyət formaları, vergi və mükəlləfiyyətlər
Sasani ağalığı dövründə (III-VII əsrlərdə) Azərbaycanda iki əsas torpaq mülkiyyət forması mövcud idi:
•
Dastakert – irsən keçən torpaq mülkiyyət forması idi. İri feodal və
Zərdüşd dininin kahinlərinə
verilirdi.
•
Xostak - şərti torpaq mülkiyyət forması idi. Xostaqın əsas sahibi xırda və orta feodallar idi. Belə
torpaqlar vassal xidməti müddətində dövlət tərəfindən
müvəqqəti istifadə üçün verilirdi.
Kəndlilərin istismar edilməsinin əsas forması vergilərin ödənməsi və mükəlləfiyyətlərin icrası idi. Sasani
ağalığı dövründə Azərbaycanda (Atropatena və Albaniyada) iki vergi növü mövcud idi:
•
Xaraq - məhsul vergisi idi. Məhsulun 1/3-dən 1/6-nə qədərini təşkil edirdi.
•
Gezit - can vergisi idi. Sasani imperiyasının ərazisində yaşayan bütün əhalidən, xüsusilə
xristianlardan
və sənətkarlardan ildə bir dəfə toplanılırdı.
Kəndlilər vergi verməklə yanaşı, müəyyən mükəlləfiyyətlər də (dövlət mülkiyyətində olan körpülərin,
qalaların, yolların tikintisində və bərpasında iştirak etmək və.s) yerinə yetirirdilər
Kəndlilərin mükəlləfiyyətlər yerinə yetirməsi məcburi idi və bunun əvəzində onlara heç bir ödənc verilmirdi.
Sasani şahı I Xosrovun islahatları
Azərbaycanın cənub torpaqlarında - Atropatenada feodal münasibətlərinin inkişafına Sasani şahı I Xosrovun
islahatları böyük təsir göstərdi. I Xosrov torpaq, vergi və inzibati islahatlar həyata keçirmişdi. I Xosrovun torpaq
islahatına əsasən sahibsiz torpaqlar hərbçilərə paylanıldı. I Xosrovun vergi islahatı keçirməkdə məqsədi vergi
sahəsindəki nöqsanları aradan qaldırmaq və ya vergi yığan məmurların özbaşınalığına son qoymaq idi. I
Xosrovun vergi islahatına əsasən:
Vergilərin toplanması nizama salındı və vergiyığan məmurların özbaşınalığına son qoyuldu.
Uşaqlar, qadınlar, kahinlər, məmurlar can vergisindən azad edildilər.
Bu islahatlar nəticəsində şərti torpaq mülkiyyəti genişləndi, xırda və orta torpaq sahiblərinin sayı artdı.
Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətləri
Azərbaycanda feodal münasibətlərinin inkişafı Avropadakı kimi feodalizmin ümumi qanunlarına
əsaslanırdı. Lakin Azərbaycanda yeni yaranmış feodal münasibətləri Qərbi Avropa ölkələrindən kəskin fərqlənirdi.
III-VII əsrlərdə
torpaq mülkiyyət
formaları
dastake
xostakt
III-VII əsrlərdə
vergi
növləri
xaraq
gezit
Azərbaycanda feodalizmin əsas xüsusiyyətlərindən biri təsərrüfatın natural forması idi. Kəndlilər özlərinin və
feodalın tələbatını ödəmək üçün müxtəlif ərzaq məhsulları, sənətkarlıq malları tədarük edir, bazara mal
çıxarmırdılar. Beləliklə, məhsul mübadiləsinə çox az hallarda ehtiyac duyulurdu. Natural təsərrüfat ayrı-ayrı
bölgələr arasında iqtisadi münasibətlərin yaranmasına mane olurdu.
Azərbaycanda feodal münasibətlərinin Qərbi Avropa ölkələrindən fərqli cəhətləri
Sasanilərin köçürmə siyasəti
Sasanilər dövləti ona tabe olan ərazilərə, o cümlədən Azərbaycanın şimal torpaqlarına farsdilli tayfalar
köçürdürdülər. Sasani şahlarının köçürmə siyasətində iki məqsəd var idi:
1.
Etnik dayaq yaratmaq.
2.
Hakimiyyətini güclənmək.
Lakin farsdilli tayfalar türk dilinin və mədəniyyətinin təsiri ilə çoxsaylı yerli türk tayfaları ilə qaynayıb-
qarışır, vahid xalqın formalaşmasında iştirak edirdilər.
TERMİNLƏR
Dastakert
Sasanilər dövlətində şərti torpaq mülkiyyəti.
Gezit
Sasanilər dövlətində alınan can vergisi.
Feodal
Torpaq mülkiyyətçisi, asılı kəndliləri istismar edən feod sahibi.
Feodalizm
Əsas işçi qüvvəsinin əksəriyyətini təhkimli kəndlilər təşkil edən dövr; quldarlığı əvəz
etmişdir.
İslahat
ictimai həyatın (təsisatın, qaydaların) hər hansı bir tərəfini dəyişdirmək, yeniləşdirmək.
Xostak
Sasani imperiyasında, o cümlədən Albaniyada hakim zümrənin nümayəndələrinə xidməti
əvəzində dövlət tərəfindən müvəqqəti istifadə üçün verilən şərti torpaq mülkiyyəti.
Natural təsərrüfati
İstehsalın məhsulunun satış məqsədi ilə deyil, şəxsi istifadə üçün nəzərdə tutulduğu
təsərrüfat növü
Azərbaycanda
Qərbi Avropada
I. Azərbaycanda feodalizm cəmiyyəti tez yaranıb gec
süqut etmişdir. (III əsr - XIX əsrin ikinci yarısınadək).
II. Azərbaycanda kəndlilər feodaldan yalnız iqtisadi
cəhətdən asılı olub, şəxsən asılı (təhkimli) deyildilər.
III. Azərbaycanda fedalların şəxsi təsərrüfatı, yox idi.
Bunun əsas səbəbi süni suvarma tələb edən təsərrüfata
böyük xərc qoymaq lazım gəlməsi idi.
I. Qərbi Avropada feodalizm cəmiyyəti gec yaranıb tez
süqut etmişdir (V əsr - XVII əsrin sonlarınadək).
II. Qərbi Avropada kəndlilər feodaldan iqtisadi cəhətdən
və şəxsən asılı (təhkimli) idilər.
III. Qərbi Avropada feodalların şəxsi təsərrüfatı var idi.