“Fəlsəfə və sosial-siyasi elmlər”.-2009.-№3.-S.41-53.
AZƏRBAYCANDA MODERN DÜŞÜNCƏ
VƏ İNFORMASİON CƏMİYYƏT
Fazil Mustafa,
Millət vəkili, fəlsəfə elmləri namizədi.
Qlobal İnformasion cəmiyyətin formalaşması bilavasitə XX əsrin sonları - XII əsrin əvvəllərində
informasiyanın rolu və əhəmiyyətinin sürətlə artması ilə əlaqələndirilir. İnformasiyanın gücünün dərk olunması,
sosial praktiki zəmində geniş yayılması, istehlakı, qorunması, yeni forma və məzmun kəsb etməsini də aktual
problem olaraq gündəmə gətirir. Qloballaşma, bir qayda olaraq informasiya və mədəniyyət əlaqələrinin, iqtisadi
xarakterli münasibətlərin intensivləşməsi və geniş yayılması kimi şərh edilir. XX əsrin ikinci yarısından sonra ABŞ
və digər inkişaf etmiş ölkələr "informasion cəmiyyət" deyilən yeni bir keçidə istiqamətləndilər. Futuroloq Elvin
Toffler bu keçidi "üçüncü dalğa" adlandırmaqla yanaşı, həm də vurğulayırdı ki, bəşər tarixində digər iki dalğa kimi
bu dalğa da məntiqli və davamlı olacaq.
1
1950-1970-ci illərdə artıq görünürdü ki, insanlıq texnikanın, birinci növbədə kompüterlərin və bütövlükdə
elmi-texniki inqilabın izdihamlı inkişafa yol açdığı yeni epoxaya daxil olur. İnsanın mövcudluğu və varlığı
problemi tamamilə texnikalaşmış və informasiyalaşmış dünyada filosofların diqqətindən kənarda qala bilməzdi və
məhz bu səbəbdən informasion cəmiyyət haqqında müxtəlif konsepsiyaların ortaya çıxmasında postsənaye
paradiqması əsas götürülmüşdür.
2
Bu səbəbdən də 1960-1970-ci illərdə arxitekturada yer alan eklektiklik,
iqtisadiyyatda konsyumerizm, siyasətdə «ideologiyanın sonu» və konvergensiya nəzəriyyələri formasında özünü
göstərməyə başlayan postmodernizmin fəlsəfi məzmununun müqayisəli analizi zəruridir.
Məlumdur ki, XX əsr elmində metodoloji anarxizm radikal şüarını gücləndirən nəzəri plüralizm
tendensiyasının önə çıxmağa başlaması və postmodern mədəni-tarixi ероха kimi Azadlıq və Tərəqqi dəyərlərinin
reallaşaraq yenidən formalaşması bilavasitə informasion cəmiyyətinə tranformasiyanın əsasını qoymuşdur. Maraqlı
cəhət postmodern sivilizasiyanın, mədəniyyətin, ideologiyanın, siyasətin, iqtisadiyyatın modernin əsas enerji və
situasiyasından daha yeni vəziyyətdə təsvir olunmasıdır. Yeni zaman ya yekunlaşmış, ya da tanınmayacaq dərəcədə
dəyişmiş təqdim olunur. Müxtəlif müəlliflər postmoderni müxtəlif əlamətlərə ayırırlar. Әsas odur ki, yeni
formalaşan sistemdə modernin xarakterik cəhətləri artıq tanınmamaqdadır
3
.
Bilindiyi kimi, informasiya inqilabının baş verməsi məkan, zaman, dövlətin rolu, siyasət, qlobal
iqtisadiyyat, mədəniyyət və insan identikliyi kimi sahələrə yeni məzmunda təqdim olunan kateqoryalar kimi
yanaşılmasına imkan yaratmışdır. Bu qlobal proses həm də ayrı-ayrı elementləri birləşdirən real cəmiyyət -
informasion cəmiyyət anlayışını diqqət mərkəzinə gətirmişdir. Bununla belə bir çox müəlliflərin də etiraf etdiyi
kimi, İnformasiya əsrinin mənası, dünyadakı mürəkkəb sistemlər arasında qlobal qarşılıqlı münasibətlər və müasir
cəmiyyət üçün onun nəticələri hələ yekun təhlilini tapmamışdır. Məhz bu təhlilin ortaya qoyulması, informasion
cəmiyyətin fəlsəfi-konseptual əsaslarının müəyyənləşdirilməsi aktual bir problem kimi qarşıda durur. Bu sahənin
tədqiqatçıları da təsdiq edirlər ki, informasiya inqilabı 1980-ci illərdən başlayaraq kapitalist sistemin
restrukturlaşmasında həlledici faktor sayılmışdır. Azərbaycan həm dövlət, həm də cəmiyyət olaraq kapitalizm
prinsiplərinə uyğun infrastruktura malik olduğundan postsənaye çağının ən qabarıq fenomeni olan informasion
cəmiyyətin ortaya qoyduğu tələblərlə uzlaşmağa doğru istiqamətlənmişdir. Yaxın gələcəkdə ölkənin inkişaf
konsepsiyasında bu amil aparıcı mövqe tutacağından ilk növbədə problemin fəlsəfi-konseptual mahiyyətinin tədqiq
olunmasına ciddi bir tələb vardır. İnformasion cəmiyyət konsepsiyasının postsənaye cəmiyyət nəzəriyyəsinin fərqli
növü kimi təhlil edilməsi də göstərir ki, son nəticədə yeni postsənaye düzəninin əsas resursunu informasiya
müəyyən etdiyimdən post-sənaye paradiqması informasion cəmiyyətin forma və məzmununun fəlsəfi-konseptual
izahı baxımından xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Burada müasir fəlsəfi tədqiqatlarda və başqa ictimai elm sahələrində informasion cəmiyyət anlayışı yeni
sosial qayda konsepsiyası kimi qiymətləndirilmiş və qısa müddətdə sürətlə inkişaf etməsi prosesinə diqqət
yetirilmişdir. Məlumdur ki, ilk öncələr tədqiqatçılar tərəfindən daha çox «postkapitalist - postindustrial cəmiyyət»
anlayışlarına diqqət yetirilsə də, onun hüdudlarından kənarda bilginin istehsalı və yayılmasının üstünlük təşkil
etdiyi və müvafiq olaraq öz xüsusiyyətləri ilə əvvəlkilərdən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənən informasiya
iqtisadiyyatı adlanan yeni sahənin meydana çıxması nəzərdən yayınmamışdır. Bu baxımdan da informasion
cəmiyyətin ictimai inkişafın əsas faktoru kimi elmi-texniki və başqa informasiyaların istehsalı və istifadə
olunmasını reallaşdıran sosioloji və futuroloji konsepsiya olduğunun əsaslandırılması zəruri sayılmalıdır.
Bəllidir ki, cəmiyyətin inkişafının yeni fazası kimi informasion cəmiyyətdə iqtisadiyyatın və sosial həyatın
əsas faktoru informasiya hesab olunur. Burada əsas təyinedici faktor elmi bilik olduğundan onun fəlsəfi anlayışının
da bu istiqamətdə müəyyənləşdirilməsinin vacibliyi qənaətinə gəlinmişdir. Bu isə öz növbəsində apancı rolunu
1
Э.Тоффлер. Третья волна. Москва, изд. АСТ, 2002, с. 224.
2
Э.Тоффлер. Новая технократическая волна на Западе. Москва 1986, стр. 67.
3
A. Дугин. Постмодерн или ультрамодерн? Философия Хозяйства, 2003, № 3, стр. 14-19.
itirərək istehsal, emal və bilginin toplanmasının əsas sosial təşkilatına çevrilən sənaye korporasiyalarını
universitetlərin əvəzləməsi, kapitalın iqtisadi və sosial funksiyalarının artıq informasiyaya aid edilməsi, bu
cəmiyyətdə mülkiyyətin deyil, bilginin səviyyəsinin sosial differensasiyanın aparıcı faktoruna çevrilməsini təmin
edir. Әvvəlki cəmiyyətlər kimi informasion cəmiyyəti də xarakterizə edən cəhətləri qruplaşdırmaq mümkündür.
İnformasiyanın sürətli axını, informasiyanın idarəetmə fəaliyyətinə, iqtisadiyyatın inkişafına, təhsilin, xidmət
sahələrinin, məişət məsələləri kimi mühüm sosial resursa çevrilməsi, kütləvi informasiya vasitələrinin
"hakimiyyətin dördüncü qoluna" çevrilməsi, kütləvi mədəniyyətin sərhədlərinin genişlənməsi, şaquli və üfüqi
kanalların mobilliyinin artması, sosial məkan və zaman haqqında təsəvvürlərin dəyişməsi, kommunikasiya
prosesində xüsusi virtual reallığın yaranmasına səbəb olur. Artıq istehsal prosesi və ya istehsal vasitələri ilə
əlaqədar substansiya kimi anlaşmayan informasiya və bilik, "bilavasitə istehsal gücü"
4
kimi müasir təsərrüfatın
faktoruna çevrilir. Bilgi və informasiya məhsulları istehsal edən sahələr ənənəvi olaraq iqtisadiyyatın "dördüncü" və
ya "beşinci" bölmələri sayılırdısa, indi artıq "təsərrüfatı daha vacib istehsal resursları ilə təchiz etmək" gücünə sahib
olur.
5
Hazırda ВМТ strukturlarının da fəal müdaxiləsi ilə dünyada daha davamlı təmələ malik inkişaf
paradiqmasına xüsusi diqqət yetirilir və bu istiqamət dünyanın aparıcı dövlətləri tərəfindən ciddi dəstəklənir. Bu da
sinergetik inkişaf nəzəriyyəsinin müddəalarından biri kimi qeyri-sabit, xaotik vəziyyətlərin mümkünlüyü və
labüdlüyünün dərk olunmasına, onların təsir gücünün azaldılmasına və inkişafın dəstəklənməsini təmin edən
fəaliyyət sisteminin fəlsəfi-konseptual əsaslarının hazırlanmasına qüvvələri səfərbər etməyə imkan verir.
İnformasion cəmiyyətin optimal strategiyası da məhz sinergetizm prinsipləri əsasında müəyyənləşməlidir.
Qlobal sinergizmin öz xüsusiyyətlərinə uyğunlaşdırdığı düşüncə tərzi müasir elmin paradiqması ilə üst-üstə
düşməli, yeni rasionallıq formasını tamamlamalıdır. Burada apancı paradiqma olaraq yeni elmi rasionallıq tipi əsas
götürülür və sinergetik sistemlərin əsas xüsusiyyətləri təhlil olunur. Məlumdur ki, sinergetika mürəkkəb, açıq və
təkamüldə olan sistemləri təhlil edir. Bu cür sistemlər özlərinin inkişafi üçün ətrafla enerji, maddə və informasiya
mübadiləsində olmaqla bərabər, həm də öz mütləq daxili imkanlarından istifadə edirlər. Məhz sinergizm
ideyalarının təşəkkül tapması istiqamətində özünütəşkilatlandırma prinsiplərinin tədqiqi elmdə yeni obrazların və
təsəvvürlərin yaranması üçün başlıca mənbə sayılır.
6
Buna görə də özünü təşkil edən sistem kimi yeni fəlsəfi paradiqma hesab olunan informasion cəmiyyətin
fəlsəfi-konseptual əsaslarının tədqiqində sinergetikanın metodoloji əsas olaraq götürülməsi zəruri sayılmalıdır.
Digər tərəfdən məlumdur ki, cəmiyyətdaxili münasibətlərdə, təbiət-cəmiyyət əlaqələrində, dünya ilə
təmasda və başqa ölkələrlə hansısa birgə fəaliyyətdə qarşılıqlı fayda verən əməkdaşlığı və harmoniyanı sinergizm
prinsipi təmin edir. Bu prinsip ictimai sistemin sahə və səviyyələri üzrə enerji və güc daşıyıcılarının müvəqqəti
təşkilatlanmasına və özünüidarəsinə, birgəyaşayış və birgəfəaliyyət mədəniyyətinin tərəqqisinə, maddi və mənəvi
ehtiyatların artmasına və pozitiv istiqamətdə istifadəsinə, insanların yaradıcı səylərinin birliyinə zəmin yaradır.
Sinergizm, eyni zamanda əksliklərin effektli mükaliməsi, ictimai ziddiyyət və münaqişələrin həlli üçün mühüm
sayılır. Ona görə də düşünürük ki, bu prinsip informasion cəmiyyətin ziddiyyətlərinin fəlsəfi məzmununu tədqiq
etməyə də geniş imkanlar açacaqdır.
Qeyd olunmalıdır ki, məhz XX əsrin 70-80-ci illərində gələcək texnosferanı supersənaye, texnotron,
kibernetik, informasion və b. cəmiyyətlər çərçivəsində təsvir edən çox sayda konsepsiyalar meydana çıxmağa
başlamışdır. Bu konsepsiyalara görə informasion cəmiyyətin yaranması üçün mühüm faktorlardan biri informasiya
texnikası sayılırdı və həmin cəmiyyət texnosferanın təkamülünün, cəmiyyətin tarixi, mədəni və sosial iqtisadi
inkişafının xüsusi mərhələsi kimi fərqləndirilirdi. Bu mərhələyə keçid bilavasitə informasiya iqtisadiyyatının
yaranma zərurəti ilə əlaqələndirilir
7
. Sonuncunun sürətli inkişafı, onun biznes və dövlət sferasına nəzarət etməsi ilə
yekunlaşmışdır.
İnsanlıq qarşısında duran qlobal səviyyədə prinsipial yeni problemləri anlamaq üçün XXI əsrdə idrakın yeni
fəlsəfi metodu işlənib hazırlanarsa, fərdin və sosiumun informasion cəmiyyətdə yeni məzmunda dəyişən funksiya
və təyinatlarının qarşılıqlı əlaqəsi və potensial ziddiyyətlərinə yeni baxış ortaya qoymaq mümkündür. Bilavasitə bu
düşüncədən yol alaraq Azərbaycan cəmiyyətinin sosial və mədəni strukturunun təhlili aparılmalı və informasion
cəmiyyətə transformasiya perspektivləri barədə nəzəri mülahizələr ortaya qoyulmalıdır.
Bilindiyi kimi, bir sıra hallarda informasion cəmiyyətin özünütəşkilatlandırma prosesinin perspektiv
metodu kimi tədricən formalaşan qeyri - xətti dialektik yanaşma tədqiq olunur. Qeyri-xətti dialektika mahiyyətcə
planetar fəlsəfənin metodu, müasirliyin qlobal proseslərini, sabit inkişafın problemlərini, koevolyusiyanı,
geosiyasəti, informasiyanı, dünya bazarını, mədəniyyəti, təhsil və elmi, yeni texnologiyanı izah etməyə başlayan
idrakda yeni istiqamət olduğundan bu yanaşma əsasında özünütəşkilatlandırma prosesinin açılışını vermək daha
məqsədəuyğun hesab olunur. Qeyri-xətti dialektika alqoritmə deyil, tədqiqatda, innovasiyada yaradıcı yanaşmaya
istiqamətləndiyindən ümumi anlaşılan mənada metoddan daha çox, tədqiqatçının fikrini bu və ya digər mürəkkəb
məsələnin qeyri ənənəvi həllinə yönəldən yanaşma kimi qəbul olunur
8
. Bu isə özünütəşkilatlandırma probleminin
4
N. Stehr. Knowledge Societıes. L.- Thousand Oaks, 1994, p. 101.
5
Drucer P.F. The Age of Discontinity. Guidelines to Our Changing Society. New Brunswick (US) – London. 1994. p. 264.
6
Abbasov Ә. İdarəetmənin sinergetik fəlsəfəsi: Yeni dialoq naminə. Bakı 2006, s. 29.
7
А.Д. Иоселиани. Информационное общество. Глобалистика. Энциклопедия. Москва Издательство Радуга, стр. 395.
8
А.И. Уворов. Глобалистический этап методологии познания. Глобалистика. Энциклопедия. Москва, изд-во Радуга, стр. 216.
ontoloji mahiyyətini daha dəqiq təhlil etməyə imkan verir.
İnfosferanın konstitusiyalaşdırılması insanın dünya haqqında təsəvvürlərinin, onun dünyagörüşünün,
təbiətə, sosiuma, öz-özünə və öz düşüncəsinə baxışının radikal dəyişməsi ilə bağlıdır. Bununla əlaqədar olaraq
tədricən dünyanın dərk olunması, maddi və mənəvi mədəniyyətin sosial determinatları dəyişməyə başlayır. Sosium,
sosial quruluşun sabit tipi, ənənələrlə, ictimai dəyərlərlə, hakim stereotiplərlə, paradiqmalarla, miflərlə, rasionallıq
və mentallıqla, dərk olunmuş sosial-sinfi mənafelərlə birlikdə əhəmiyyətli dəyişikliklərə məruz qalır. İnformasion
cəmiyyətin optimal strategiyasının Azərbaycan cəmiyyətində dərk olunması və cəmiyyətin özünütəşkilatlandırma
perspektivlərinə də bu aspektdən yanaşılması nəzərdə tutulmuşdur.
Nəzəri təsbitlərə görə, informasion cəmiyyətin formalaşması bir neçə mərhələdən keçir. Birincisi
"informasiya böhranını aradan qaldırılmasıdır. Bir tərəfdən informasiya istehsalının sıçrayışlı artımı (informasiya
partlayışı) yaranır, digər tərəfdən tələbatçılar mühüm informasiyalan əldə etmək çətinliyi (informasiya aclığı) ilə
qarşılaşırlar. Bu xarakterli böhran isə şaxələnmiş axtarış sistemlərinin yaradılması ilə aradan qaldırıla bilər
9
.
Digər mərhələdə informasiya mədəniyyəti problemi (informasiya sahəsində kompotentlik, informasiya
məkanına sürətli uyğunlaşma, istehsal olunan informasiyaya cavabdehlik daşımaq) və informasiya təhlükəsizliyi
(informasiya sistemlərinin bilərəkdən və ya təsadüfən qarşısının alınması, informasiya texnologiyalarından istifadə
edən insanlara nəzarət və manipulyasiya etmək, şəxsi informasiyanın konfidensiallığını təmin etmək) problemi əsas
rol oynayır.
Prinsipial məsələ ondan ibarət deyil ki, informasiyanın kəmiyyəti daim artsın, yaxud da bütün proseslərin
idarə olunmasında informasiya resurslarından istifadə olunsun. Birinci məsələ informasiyanın əmtəəyə çevrilməsi
ilə əlaqəlidir. İkinci problem informasiyanın qəfil ötürülməsindən qaynaqlanır və onun yayılmasına, habelə prosesin
sərhədlərinə praktik olaraq nəzarət etmək mümkün deyil. Nəticədə onun vəsaitlərinin (kommunikasiya kanallarının)
özü "məzmuna çevrilməlidir."
10
Çünki informasiya bütün dönəmlərdə işə yarayır və ictimai transformasiyanın
başlıca mənbəyi olaraq qalır. Modern düşüncənin informasion cəmiyyətə transformasiyası problematikasının
mahiyyətində milli identikliyin təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qloballaşma ilk növbədə tarixən kök salmış
xüsusi identikliklərlə informasiya axınları şəbəkələrinin abstrakt, universal instrumentalizmi arasında dərin
parçalanma nəticəsində baş vermiş və bütün qlobal proseslər Cəmiyyət, Şəbəkə və Şəxsiyyətin dixotomik
qarşıdurması əsasında bölünür. Burada informasion cəmiyyətin fəlsəfi-konseptual modifikasiyasına da bu üç
komponentin mədəni-kulturoloji parametrlərini əsas götürərək yanaşmaq nəzərdə tutulmalıdır
11
. Dekonstruksiya
probleminin həlli üçün milli-tarixi dəyərlər, özünəməxsusluq, stereotiplərə rasional yanaşma kimi kateqoriyalar da
geniş təhlil olunmalıdır. Məhz bu aspektdən Manuel Kastels istehsal üsullarım (kapitalizm, etatizm) və inkişaf
üsullarını (industrializm, informasionalizm) fərqləndirir və "İnformasionalizm"in XX əsrdə istehsalın kapitalist
üsulunun restrukturizasiyasının yaratdığı inkişafın yeni üsulu olduğunu iddia edir
12
."
Vaxtilə Sovet etatizmi də yeni informasiya texnologiyasında özünü ifadə edən informasionalizmin
prinsiplərini assimilə etmək və tətbiq etmək qabiliyyətinin olmamasına görə uğursuzluğa düçar oldu. Yeni
informasiya texnologiyasının çiçəklənməsi bir tərəfdən geniş tədqiqat proqramları ilə iri bazarlar, inkişaf edən
dövlətlər arasında, digər tərəfdən isə texniki yaradıcılıq mədəniyyəti və sürətli şəxsi uğurun apancı modeli ilə
stimullaşdırılan qeyri mərkəzləşdirilmiş yeni tədqiqatlarla qarşılıqlı əlaqəyə gətirib çıxardı
13
.
Milli dövlətdən qlobal dövlətə keçid prosesində idarəetmənin yeni texnoloji xarakter kəsb etməsi, ontoloji
təhlil prosesində ən vacib atributlar kimi təqdim olunan informasion cəmiyyətin siyasi və idarəetmə prinsiplərinin
çoxvariantlılıq və natamamlıq kimi xüsusiyyətlərinin bu cəmiyyətin maraq doğuran ziddiyyətlərindən biri kimi
təqdim olunması da burada zəruri yanaşmalardan biri sayılmalıdır. Eyni zamanda qeyd olunmalıdır ki, informasion
cəmiyyətin nüvəsini şəbəkə cəmiyyəti ilə mədəni identiklik arasında təşəkkül tapan gərginlik təşkil edir. Hazırda
dünyada hökm sürən aparıcı tendensiyalardan biri ondan ibarətdir ki, qlobal informasiya iqtisadiyyatının tərəqqisi
formalaşmış mədəni birliklərə təhlükə yaradır. Buna görə də şəbəkə cəmiyyətinin inkişafı millətçilik və dini
fanatizmin güclənməsinə səbəb olur. Bir çox tədqiqatçılar hesab edir ki, qlobal informasiya cəmiyyəti bütün
dünyada Qərb dəyərlərinin təsdiqidir. İnformasion cəmiyyətlə identiklik arasında legitim münasibətlər
formalaşdırmaq problemi də ciddi problemlər sırasına daxil edilir
14
.
Zaman göstərir ki, sadəcə informasiya texnologiyalarından istifadə edənlərin sayını müqayisə etməklə
informasion cəmiyyətin inkişafına birmənalı qiymət vermək düzgün deyil. Dünya ölkələri özlərinin inkişaf
səviyyəsinə görə müxtəlif sürətlə və fərqli dərəcədə informasion cəmiyyətə çevrilirlər. İnformasion cəmiyyətə keçid
inkişafla yanaşı tənəzzülü də dərinləşdirə bilir. Məsələn, İnformasiya əsri başlasa da bəzilərinin dünyanın gələcək
super dövləti kimi qələmə verdiyi Çində interneti nəzarət altına almaq məqsədilə həyata keçirilən kampaniyada
8600 ədəd internet kafe bağlanmışdır. Bu da onu təsdiq edir ki, uşaq əməyindən istifadə edərək ucuz işçi qüvvəsi ilə
öyünməklə, informasiya əsrində informasiyadan - ən əhəmiyyətli istehsal faktorundan qorxmaqla super dövlət
olmaq mümkün deyil. Qısa müddətli tendensiyalar bizi aldatmamalıdır və xatırlamalıyıq ki, dünyanın ikinci super
9
А.Д. Иоселиани. Информацонное общество, стр. 396
10
Вах: Большая Российская Энциклопедия. Москва 2008, том 11 стр 490.
11
X.Bəşirov. İctimai transformasiyada informasiyanın rolu. Yeni Dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı (məqalələr toplusu) Bakı 2006, s.100.
12
Г.Дж Уолтерс. Информационная революция. Глобалистика. Энциклопедия. Москва, Издательство Радуга, стр. 389
13
М.Кастелһс. Информфционная эпоха: экономика, общество и культура. Москва 2000, стр. 93
14
İ.Sabiroğlu. Kapıtalizm kapitalizmə bənzəməz. Bakı 2006, s 100
dövləti olan Sovet İttifaqının dağılmasını labüd edən başlıca səbəb də əslində informasiya əsrinin başlaması idi. İran
kimi, Çin kimi qapalı ölkələrin də informasiya əsrində uzun müddət rəqabət edə bilməsi mümkün deyil.
İnformasiya əsrində sənaye çağının şərtləri ilə ayaqda durmaq imkansızdır.
Digər tərəfdən Kolumbiyada internetdən istifadənin fəsadları mütəxəssisləri şoka salmışdı. Məlum
olmuşdur ki, adam oğruları və cinayətkarlar özlərinin alınmaz şəhərətrafı malikanələrinə çəkilərək, internetdən
istifadə etməklə elektron ünvanlara yüzlərlə hədələyici məktublar göndərmişlər. Bunun ardınca isə niyyətlərinin
ciddi olduğunu təsdiqləmək üçün seçilmiş adamları oğurlayırmışlar. Başqa sözlə, internet Kolumbiya
vətəndaşlarının müəyyən hissəsinə öz cinayətkar əməllərini - korrupsiya, narkotiklərin qeyri-leqal dövriyyəsi və
vətəndaş müharibəsinə çağırış üçün əvəzolunmaz xidmət göstərmişdir. Bunu şərti olaraq Kolumbiya nümunəsi
adlandırırlar.
Ancaq dünyada analoqu olmayan Finlandiya modeli də var ki, informasion cəmiyyət dedikdə elə birbaşa
Rifah dövləti başa düşülür. Finlandiya dünyada korrupsiyanın olmadığı ölkələr arasında birinci yeri tutur. Bu
informasion cəmiyyətə keçiddə daha sürətli xarakter almışdır. Ötən əsrin 90-cı illərinin əvvəllərindən başlayaraq bu
ölkə əhalinin sayına düşən internet saytları və internetdən istifadəyə görə dünyada birinci yeri tutur. 2001-ci ildə
80% finli şəxsi Mobil telefonuna sahib olmuşdur. Bu cür nəhəng texnoloji inkişafın əsasında isə dünyanın ən
nəhəng Mobil telekommunikasiya şirkəti sayılan "Nokia" dayanır. Finlandiyanın özünəməxsus xarakterik cizgisi
ona məxsus informasion cəmiyyəti və rifah dövləti sayılır. Rifah dövləti özündə uşaq bağçasından tutmuş, ali təhsil
də daxil olmaqla pulsuz, yüksək keyfiyyətli təhsil, ümumi tibbi sığorta və səxavətli sosial təminatı ehtiva edir.
Bütün bunlar Finlandiyanı ən az yoxsulu olan ölkəyə çevirib. Rifah dövləti yüksək vergilər hesabına qurulub. Lakin
bu yüksək vergitutma sistemi cəmiyyətin möhtəşəm dəstəyi və rifah dövlətdən bəhrələnən insanlar hesabına
formalaşıb. Bununla yanaşı finlərin böhrandan çıxmalarının əsas səbəblərindən biri, dövlətə fin identikliyinin
daşıyıcısı kimi baxılmasıdır. Finlər korrupsiyaya qarşı mübarizədə İnformasiya-Kommunikasiya Texnologiyasının
və vergi sisteminin rifah dövlətinin çiçəklənməsinə təkan verməsində möhtəşəm identiklik nümayiş etdirirlər
15
.
Finlandiya modeli göstərir ki, inkişaf etməkdə olan, xüsusilə demokratik prinsiplərin bərqərar olduğu
ölkələrdə informasiya texnologiyalarından səmərəsiz istifadə, informasion cəmiyyət və rifah dövləti arasındakı
uçurumu dərinləşdirə bilər. Ola bilər ki, mobil telefonların sayına görə "Nokia" ölkəsini qabaqlamaq mümkün
olsun, ancaq fin identikliyini qabaqlamaq xeyli çətindir. Şagirdin, tələbənin, əhalinin savadsız hissəsinin internet,
yaxud mobil telefondan məqsədsiz istifadəsi səmərəsiz nəticələr ortaya qoyur. Әyləncə xatirinə mobil telefonu və
internetdən birtərəfli, yəni yalnız xərc çəkməklə istifadə etmək yoxsulluğun artmasına şərait yaradır.
Azərbaycanda dövlət səviyyəsində informasion cəmiyyətə keçidin sürətlənməsinə maraq var. Bunun üçün
də milli identikliyimiz hesabına rifah dövlətin təşəkkül tapmasına köməklik göstərmək vacib şərtdir. Bu mümkün
olarsa, təbii kapitalın insan kapitalına ötürülməsi prosesi başlaya bilər. Eyni zamanda German Hakenin də qeyd
etdiyi kimi, insan təşkilatlarının, yəni dövlət və onun qanunverici funksiyaları ilə təsisatların qarşısında bir tələb
ortaya çıxır: müasir cəmiyyətin təşkilatı strukturu informasion cəmiyyəti; meydana çıxan problemlərin öhdəsindən
necə gəlir?
16
Bu səbəbdən də XXI əsrdə yalnız beyin gücü kapitalına sərmayə qoyanların rəqabət edə biləcək
düşünülürsə bu istiqamətlər prioritet olaraq götürülməlidir. İordaniya kimi bir dövlət bilgi sənayesində böyük
investisiyalara imza atmaqla 50.000-dər artıq insanı, bu sahədə məşğulluğa cəlb etməyi bacardı. Habelə
proqramlaşdırma və biotexnologiyaya qoyduğu investisiyalara görə artıq uzun zamandır ki, Hindistan dünyanın
öndə gedən informasiya və telekommunikasiya şirkətlərinin diqqətini özünə cəlb etməkdədir. Azərbaycanın isə bilgi
çağına keçid sürəti hər halda qaneedici deyil. Azərbaycan internetdə sonuncu yerdədir. Britaniyanın nüfuzlu "The
Economist" dərgisinin hazırladığı növbəti "Texnoloji İnkişaf reytinqində 64 ölkə arasında Azərbaycan 10 mümkün
xaldan cəmi 2,43 xal toplayaraq sonuncu yeri Qazaxıstanla bölüşdürüb
17
. İnkişaf etmiş ölkələrdə informasiya
texnologiyalarına yatırılan investisiyaların milli gəlirin 5,6%-i olduğu halda Azərbaycanda bu nisbətin
0.001-0.002% belə olmamasıdır
18
. Keçmiş SSRİ ölkələri arasında İnformasiya Texnologiyaları sahəsində inkişafa
görə Estoniya birincidir. Estoniya öz Konstitusiyasında internetə maneəsiz giriş hüququnu təsbit etmişdir. Mobil
rabitə və internetin tətbiqinə görə Estoniya, İtaliya və Fransa kimi dövlətləri qabaqlayır
19
.
Artıq informasiya mütəmadi olaraq yenilənməkdə, çox sürətli bir şəkildə dəyişməkdə, dəyişmənin gerisində
qalan cəmiyyətlər isə bunun ağır hesabını ödəməkdədirlər. Bu gün elm və texnologiyadakı inkişaf o qədər sürətlə
cərəyan etməkdədir ki, bir elm adamı üçün beş il sonrasını belə proqnozlaşdırmaq və bu mövzuda qəti bir fikir
bəyan etmək olduqca çətin və karyerası baxımından təhlükəlidir. Çünki elm inkişaf etdikcə doğru olanlar
dəyişməkdə, dəyişən doğrular isə elm adamlarını görüşlərini yenidən nəzərdən keçirmək zərurəti ilə
üzləşdirməkdədir
20
. Möhtac olduğumuz şey yeni bir paradiqma, gerçəkliyin yeni bir missiyasını düşünmə, dərk
etmə və dəyərlərimizdə kökdən dəyişmədir
21
. F.Nitsşenin ifadəsilə desək, "bütün dəyərlərin yenidən
15
Химанен Пека, М.Кастельс Информационное общество и государство благосостояния; Москва, Логос 2002, стр. 142-155.
16
Г.Хакен. Информация и самоорганизания: Макроскопический подход к сложным системам. Москва, Мир, 1991, стр. 37-38.
17
М. Camalova Yeni əsr və Azərbaycan. "Qloballaşmaya doğru". Bakı 2006, s. 89.
18
Ə.Eldaroğlu. İnkişafın bugünkü lokomotivi - Bilgidir! Yeni Dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı (məqalələr toplusu) Bakı 2006, s. 137.
19
M.Camalova. Yeni əsr və Azərbaycan, s. 90.
20
F.Capra. Batı düşüncesinde dönüm noktası. İstanbul 1992, s.10.
21
Yenə orda, s. 27.
qiymətləndirilməsinə" ehtiyac yaranmışdır
22
. Bu paradiqma, orta əsrlərdəkindən kəskin şəkildə fərqli bir çox
düşüncə və dəyərləri, o cümlədən aralarında elmi inqilab, maarifçilik və sənaye inqilabı olan Qərb mədəniyyətinin
fərqli cərəyanları ilə əlaqəli olan dəyərləri də əhatə edər. Qərb mədəniyyətinin dəyərləri, bilgiyə və elmi üsula
inancı, təməli maddi quruluş daşlarından ibarət mexaniki bir sistem şəklindəki kainat anlayışını, nəhayət iqtisadi və
texnoloji böyümə ilə əldə olunmuş hədsiz maddi irəliləyişə olan inancı nəzərdə tutmaqdadır
23
.
Dərk olunmalıdır ki, köhnə paradiqmalı elm determinist olduğundan parçaların və böyük əşyaların bütün
hərəkətlərinə dəmir qanunlar müəyyən edir, qətiliyə və proqnozlaşdırmaya xüsusi dəyər verirdi. Yeni paradiqmalı
elm isə qeyri-müəyyən olduğundan proqnozlaşdırma və nəzarət mümkün olmamaqla yanaşı həm də zərərli sayılır.
Kvant və xaotik sistemlər qeyri-müəyyənlik və elastiklik üzərindən istiqamət götürürlər
24
.
Yuxandakı nümunələrdən də gördüyümüz kimi, informasiyanın yeniləşmə sürətini və ictimai
transformasiya üzərindəki təsirlərini nəzərdən qaçıraraq hansısa ehtimalları irəli sürmək yanlış olar. Әgər hər zaman
keçərli olan qəti bir ehtimal irəli sürmək istəsək, informasiyanın bütün dövrlərdə işə yaradığını və ictimai
transformasiyanın başlıca mənbəyi olduğunu təsdiq etmək mümkündür. Zamanın əsas tələbi informasiyadan
yararlanaraq ictimai transformasiyanı gerçəkləşdirmək, inkişafa nail olmaq üçün çalışmaq və bu ehtimalın nə qədər
doğru olduğunu bir daha isbatlamaqdan ibarətdir.
İstifadə olunan ədəbiyyat:
1. Abbasov Ә. İdarəetmənin sinergetik fəlsəfəsi: Yeni dialoq naminə. Bakı 2006.
2. Bəşirov X. İctimai transformasiyada informasiyanın rolu. Yeni Dünyada yeniləşən Azərbaycan
iqtisadiyyatı (məqalələr toplusu) Bakı 2006.
3. Большая Российская Энциклопедия. Москва 2008, том 11.
4. Camalova М. Yeni əsr və Azərbaycan // "Qloballaşmaya doğru", (məqalələr toplusu) Bakı 2006.
5. Capra F. Batı düşüncesinde dönüm noktası. İstanbul 1992.
6. Drucker P.F. The Age of Discontinity. Guidelines to Our Changinj Society. New Brunswick (US)
-London. 1994.
7. Дугин A. Постмодерн или ултрамодерн? Философия Хозяйства, 2003, № 3.
8. Eldaroğlu Ә. İnkişafın bugünkü lokomotivi - Bilgidir! Yeni Dünyada yeniləşən Azərbaycan iqtisadiyyatı
(məqalələr toplusu) Bakı 2006.
9. Хакен Г. Информация и самоорганизация: Макроскопический подход к сложным системам.
Москва, Мир, 1991.
10. Химанен П, М.Кастельс. Информационное общество и государство благосостояния; Москва,
Логос 2002.
11. Иосслиани А.Д. Информационное общество. Глобалистика Энциклопедия. Москва, Издательство
Радуга.
12. Кастельс М. Информационная эпоха: экономика, общество и культура. Москва 2000.
13. Кастельс М. Могущество самобытности. Новая индустриальная волна на Западе. Под ред.
Иноземцева В.Л. Москва 1999.
14. Nitsşe Ғ. Hakimiyyət əzmi. Bakı, Zəkioğlu nəşriyyatı, 2008.
15. Sabiroğlu I. Kapitalizm kapitalizmə bənzəməz. Bakı 2006.
16. Stehr N. Knowledge Societies. L.- Thousand Oaks, 1994.
17. Тоффлер 3. Третья волна. Москва Изд. АСТ, 2002.
18. Тоффлер 3. Новая технократическая волна на Западе. Москва 1986.
19. Уворов А.И. Глобалистический этап методологии познания. Глобалистика. Энциклопедия.
Москва, Издательство Радуга.
20. Уолтерс Г. Дж. Информационная революция. Глобалистика. Энциклопедия. Москва,
Издательство Радуга.
21. Zohar Danah. Yeni bilimin işığında aklı yeniden kurmak. Çev. Zülfü Dicleli, Türk Henkel Vakfı
Yayınlan 9, İstanbul 1998.
Azerbaijanian modern thoughts and the information society
(summary)
Place, time and role of state, politics, global economy, culture and human identity has presented in new
categories, it was result of information revolution. This global process was also uniting different elements of real
society - Infomıation society defınition come to attention. However, as many authors mentioned, the information
society meaning has not yet resulted the solving in the difficult world processes of global interrelation and modern
22
F.Nitsşe Hakimiyyət əzmi. Zəkioğlu nəşriyyatı. Bakı 2008, s. 22.
23
Zohar Danah. Yeni bilimin işığında aklı yeniden kurmak. Çev. Zulru Dıcleh, Turk Henkel Vakfı Yayınlan 9, İstanbul 1998, s. 78
24
Yenə orada.
society. This analysis should be stand as main problem for definition of society philosophic-conceptual baseline.
Dostları ilə paylaş: |