161
BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ
№2 Humanitar elmlər seriyası 2010
AZƏRBAYCANDA PARTİZAN HƏRƏKATINI
DOĞURAN SƏBƏBLƏR VƏ QAÇAQ HƏRƏKATI
Ş.F.FƏRƏCOV
Bakı Dövlət Universiteti
Faracov@yahoo.com
1828-ci ilin fevralın 10-da Türkmənçay müqaviləsindən sonra Şimali Azərbaycanın
Rusiya imperiyası tərkibinə daxil olduğu müddətdə ölkəmizdə istibdad üsulunun yaratdığı
acınacaqlı vəziyyətə qarşı yerli əhali ayrı-ayrı bölgələrdə partizan hərəkatına başladılar.
Əhali arasında qaçaq hərəkatı adı altında məşhur olan mübarizələr xalqımızın tarixində şanlı
bir səhifə olmuşdu. Qaçaq hərəkatı ermənilər tərəfindən xalqımıza qarşı törədilən qırğınlar
zamanı da müsbət rol oynamışdır. Partizan hərəkatı xarici düşmənlərə qarşı mübarizə ilə
yanaşı, daxili düşmənlərə-bəylərə, xanlara, qolçomaqlara qarşı da uğurla mübarizə aparırdı.
Qaçaq hərəkatı istər XIX əsrdə, istərsə də XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda mühüm
əhəmiyyətə malik olmuşdur.
XIX əsrdə Azərbaycanda partizan hərəkatını doğuran əsas səbəb 1828-ci il fev-
ralın 10-da bədnam Türkmənçay müqaviləsi əsasında Şimali Azərbaycanın Rusiya
tərkibinə zorla tabe edilməsindən sonra ölkədə baş verən mənfi hallar olmuşdur.
İstismar olunan, əsarətdə yaşayan, istilaya düçar olan xalqla istismarçı, hər şeyi məhv
edən zülmkar rus imperialist rejimi arasında tarix boyunca mübarizə olmuşdur.
İstismarçı rejimə qarşı aparılan mübarizə formaları müxtəlif olmuşdur. Məhkum xalq
imperialist idarələrinə vergi verməməklə, onların istehsal etdikləri məhsulu alma-
maqla, biyara getməməklə passiv mübarizə yolunu seçirdi. Bəzi hallarda isə idarə
məmurlarını öldürməklə öz məqsədlərinə nail olurdular. Azərbaycanda qaçaq hərəkatı
əsasən rus çar rejiminə qarşı və onlara rüşvət verməklə əlbir olub xalqa zülm edən
yerli zülmkarlara qarşı mübarizə prosesində meydana gəlmişdir. İgidlik, yenilməz
qəhrəmanlıq dastanlarını yaradan partizanları gördükləri xeyirxah əməllərə görə
Azərbaycan xalqı onları sevmiş, tərifləmiş və qorumuşlar. Erməni qırğınları zamanı
ermənilərin qarşısının alınmasında qaçaq hərəkatının böyük rolu olmuşdur. Çar
istibdad üsul – idarəsinə qarşı narazılıqların əsas səbəblərindən biri də təhkimçi rus
kəndlisi ilə azad azərbaycanlı kəndlisi arasındakı fərqi görməyən komendantların
fəaliyyəti idi. Belə ki, tarixin heç bir dönəmində Azərbaycan kəndlisi rus kəndlisi
kimi hüquqsuz olmamışdır. Onlar heyvan sürüsü kimi bazara satılmaq üçün apa-
rılmamış, səbəbsiz yerə öldürülməmiş, ailəsinə və namusuna təcavüz olmamışdır.
Azərbaycan kəndlisinə isə bu qaydaları qəbul etdirmək qeyri-mümkün idi. Zülm-
karlara qarşı ölkənin hər yerində saysız çıxışlar və üsyanlar olurdu. 1830-cu ildə Car-
Balakən üsyanı, 1831-ci ildə Talış-Lənkəran üsyanı, 1837-ci ildə Quba üsyanı, 1838-
ci ildə Şəki üsyanı tariximizin yaddaşında qalmaqdadır.
162
Narazılıqları yaradan əsas səbəblərdən biri də rus işğalından sonra işğalçı
qoşunların təminatının azərbaycanlılar tərəfindən təmin olunması idi. 1816-cı ildə
A.P.Yermolov Qafqaz qoşunlarının ali baş komandanı təyin olunduqdan sonra Azər-
baycanda, xüsusilə Qarabağda erməni məliklərinin göstərişi ilə əhaliyə divan
tutulmuş Azərbaycanlıların, əsasən də varlıların var-dövləti talan olunmuş bəylərin və
xanların sürgünə göndərilməsi barədə əmrlər verilmişdir. Azərbaycanı işğal edən rus
qoşunlarının ərzaq, saman və digər ləvazimatla təmin olunması əsasən azərbaycan-
lıların hesabına idi. Arxiv sənədlərini araşdırarkən məlum olur ki, 1827-ci ildə ərzaqla
dolu 2000 araba rus qoşunlarının təminatını ödəmək üçün tədarük olunmuşdur.
1826-1828-ci illərdə baş verən Rus-İran müharibəsi zamanı təkcə Kür çayı
ərazisində yaşayanlar 12 min kisə suxarı, 1min kisə yarma, 4 min kisə arpa, 4 min baş
heyvan / ətlik ücün/ göndərmişlər (4, 26).
Bunlardan başqa Qazax mahalından ildə 2500 baş, Borçalıdan 2000 baş, Şəm-
şəddildən 1000 baş, Şirvandan 1000 baş heyvan rus qoşunları üçün tədarük edil-
mişdir. A.P.Yermolovun tapşırığı əsasında Cənubi Azərbaycandan da rus qoşunları
üçün ərzaq və mal-qara müsadirə olunurdu. İl ərzində Miyanə və Ərdəbil arasında
yaşayan köçəri Şəqaqi tayfalarından 3000 dəvə və 2000 baş qaramal zorla alınmışdır.
Azərbaycan xanlıqları ərazilərində imperiya tərəfindən yeni üsul idarə,
divanxanalar təşkil edilmişdir. Divanxanaları milliyyətcə rus olan divanbəyilər idarə
edirdilər. Onların bu ərazilərdə geniş səlahiyyətləri var idi. Hər işə qarışmağa ixti-
yarları çatan divanbəyilər yerli əhalinin rus dilini bilməməyindən istifadə edərək
onları soyub talayırdılar. Əsasən də, Qarabağ xanlığının vəziyyəti çox ağır idi. Bu
dövrlərdə xanlığın əhalisi 3 dəfə azalmışdır.
XIX əsrin ikinci yarısında qaçaq hərəkatı çar idarəsini qorxuya salacaq
dərəcədə artmışdı. Peterburqda nəşr olunan “Narodnaya Volya” qəzeti 1885-ci ildə
qaçaqlardan söz açaraq Qafqazda “Qaçaq Kərəmin məmurları və bəyləri pərişan
etdiyindən .... “ şikayət edirdi.
1888-ci ildə isə Quba həbsxanasının dustaqları qapıları sındıraraq bir qaçağın
zindandan qaçmasına şərait yaratmışlar. Bu savaşda iki rus əsgəri öldürülmüş üçü də
ağır yaralanmışdır. Bu hadisələr bir daha sübut edir ki, azərbaycanlılar arasında, hətta
məhbuslar arasında da qaçaqlara qarşı böyük hörmət var idi. Rus çar idarəsi qaçaq-
çılıq hərəkatının qarşısını ala bilmirdi (3, 83). Qaçaqçılıq hərəkatına qarşı mübarizədə
qan içən rus generalları ermənilərdən hərtərəfli istifadə edirdilər. Satqınlıqda,
xainlikdə və hiyləgərlikdə ad çıxaran ermənilər rusların əlaltısı vəzifəsini məharətlə
yerinə yetirirdilər. Yeri gəlmişkən erməni hiyləgərliyinin daha qədimiliyinə bir misal
gətirək. Nadir şahın Azərbaycana birinci yürüşü zamanı (1734-cü il) erməni məlikləri
ona itaət etdiklərini bildirmiş, bunun müqabilində ermənilərdən bəziləri şahdan
torpağa sahiblik hüququ (məliklik) almışdılar. Bununla yanaşı, onlar “var-yoxları
əldən çıxmasın” deyə müsəlmanlığı da qəbul etmişlər. Qarabağ məlikləri yerli
mollalara “La ilahə illəllah Məhəmməddən Rəsul Allah” sözlərini yazdırıb əzbərdən
oxuyur və bununla da müsəlmanlığı qəbul etdiklərini yalandan bəyan edirdilər. Nadir
şah da ermənilərin bu hiylələrinə inanmış, onlara səxavət etmiş, hətta onlara inanaraq
bəzilərini öz yanına münşi-mirzə də götürmüşdür.
Azərbaycanın zülmdən qurtarması uğrunda, rus və erməni qaniçənlərin məhv
edilməsində partizanların əvəzsiz rolu olmuşdur. Milli qəhrəmanlarımız Azərbay-
canın ayrı-ayrı bölgələrində düşmənə qarşı rəşadətlə vuruşmuş, xalqımızın qisasını
163
onlardan dəfələrlə almışlar.
Qarabağda Süleyman, Murtuza, Şuşada Məmməd bəy Kavaler, Zəngəzurda
Qaçaq Nəbi, Sultan bəy, Gəncədə Dəli Alı, Qəmbər, Zaqatalada Yusif, Nuxada
Qutqaşenli Kərim Əfəndi, Qərbi Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlinski və digər
milli qəhrəmanlarımızın adları azərbaycanlıların qəlbində daim yaşayacaq (2, 209).
Adları sadalanan milli qəhrəmanlarımız həm də partizan hərəkatının rəhbərləri
idilər. Onlar rəhbərlik etdikləri dəstələrin silahlanmasını, ərzaqla, geyimlə təmin olun-
masını məharətlə həyata keçirir, düşmənə qarşı hücum planlarının işlənib hazırlan-
masında əsl sərkərdəlik məharəti nümayiş etdirirdilər.
Maraqlı faktlardan biri də odur ki, qaçaq hərəkatında azərbaycanlı qadınlarımız
da ərləri və qardaşları ilə çiyin-çiyinə düşmənə qarşı amansız mübarizə aparmışlar.
Nigar xanım, Həcər xanım, Mehri xanım kimi igid qəhrəman qadınlarımızın adları
indi də xalqımız tərəfindən böyük iftixarla yad edilir.
Qaçaq hərəkatı o qədər inkişaf etmişdir ki, XIX əsrin II yarısında çar Rusiyası
bu hərəkata qarşı xüsusi planlar hazırlayırdılar. O illərdə Qafqaz hərbi qüvvələrinin
komandanı və mülki idarənin xüsusi müfəttişi general Dondukov- Korçakov
qaçaqlara qarşı bir sıra tədbirlər planı həyata keçirməyə başladı. Qaçaqlara qarşı
mübarizə aparmaq üçün yerli idarə rəislərinə geniş səlahiyyət verməklə yanaşı hərbi
qüvvələrin də onlara yardım etməsini əmr etmişdi. Ümumiyyətlə, Qafqaza təyin
olunmuş baş komandanlar və canişinlər: P.D.Sisianov (1802-ci il, noyabrın 8-də),
A.P.Yermolov (1816-cı ildə), İ.F.Paskeviç (1827-ci ildə), A.N.Bayratinski (1856-cı
ildə), İ.V.Qudoviç və başqa generallar Azərbaycanda partizan hərəkatının qatı
düşmənləri idilər. Qatı düşmənlərin içərisində erməni əsilli generallar: V.Q.Madatov,
V.O.Bebudov, İ.Korqanov, İ.Lazarev xüsusilə fərqlənirdilər. Qarabağın erməni
məlikləri də rus generalların azərbaycanlılara qarşı apardığı müharibə və qırğınlarda
bilavasitə iştirak edirdilər.
Müsəlmanların qatı düşmənlərindən biri olan İ.Lazarevin qəddarlığını xüsusilə
qeyd etmək lazımdır. O, ermənilərin Azərbaycanda yerləşdirilməsinə, onların həyat
şəraitlərinin daha da yaxşılaşdırılmasına böyük diqqət verirdi.
Rus hərb tarixçisi Potto onun haqqında yazdığı əsərdə qeyd edir: “Lazarev
ermənilərin dağınıq halda olmasından narahat idi. O, bildirirdi ki, ermənilər bir yerdə
olmalıdırlar. Dənizdən-dənizə keçmək üçün onlara imkan yaransın. Buna görə də
“Böyük Ermənistan“ yaratmaq arzusu ilə bütün imkanlardan istifadə edirdi“.
1842-ci ildə İ.Lazarevə Dağıstanda və Qubada müsəlman əhalisinə tutduğu
divana görə general rütbəsi verilmişdir.
XIX əsrin 70-80-ci illərində Azərbaycan kəndlərində bəylərə, mülkədarlara,
mütləqiyyətə qarşı ayrı-ayrı yerlərdə kütləvi ixtişaşlar baş vermişdi. Mülkədar
torpaqlarının tutulması, varlıların mülklərinin dağıdılması, bəylərin öldürülməsi o
zaman kəndlilərin sinfi mübarizəsinin əsas formaları idi. Məsələn, 1878-ci ildə təkcə
Quba qəzasında kəndli üsyanları nəticəsində 120 bəy və hakim sinfin digər nüma-
yəndələri öldürülmüşdür. Belə hallar Nuxa, Yelizavetpol, Şuşa və Cavanşir qəza-
larında daha çox baş verirdi. Vergi və töycü toplayan qəddar məmurlara divan tutan
kəndlilər qaçaq hərəkatının əsas mənbəyi idi. 1878-ci ildə İrəvan quberniyasının
Novruzlu kəndinin camaatı qəti surətdə həmin ilin məhsulundan verməli olduqları
bəhrəni ödəməkdən boyun qaçıraraq vergi toplayanları hədə ilə kötəkləyərək kənddən
qovmuşlar.
164
Qazax qəzası Quşçu kəndinin kəndliləri mülkədar İsgəndərbəyov əsarətinə
qarşı çıxış edən kəndli üsyanına Mehbalı Məmmədhəsən oğlu, Məşədi Usub Mürşüd
oğlu, Kərbəlayi Kərimşah Qulu oğlu başçılıq edirdilər. Bəylərin köməyinə gələn
kazak dəstələrinin yardımı ilə üsyana divan tutuldu və üsyan başçıları həbs edildi.
Yelizavetpol qəzasının Xılxına kəndində kəndlilər mülkədar Zülqədərovlara
qarşı çıxış etmişlər. Bu çıxışlara Hacı Əhməd Həsən oğlu, Bicof Sadıx və başqaları
başçılıq etmişlər.
Həmin qəzanın Dəllər, Gülüstan, Qızılhacılı kəndlərində də kəndlilər mülkədar
Adıgözəlovlara qarşı çıxış etmişlər. 1881- ci ildə Qazax qəzasının Öksüzlü kəndinin
camaatı mülkədar Sultanovlara qarşı mübarizəyə qalxdılar. Bayraməli Bağır oğlu,
Kərbəlayı Qasım Məmməd oğlu, Kəlbəlayi Abdulla Əli oğlu, kəndli çıxışına rəh-
bərlik etmişlər. Kəndlilər bəyləri baykot edərək öz oğlanlarını və qızlarını onların
yanına xidmətə göndərməkdən boyun qaçırdılar. Buna görə bəylər uzun müddət başqa
kəndlərdən özlərinə rəncbər və nökər tutmağa məcbur oldular. 1888-ci ildə Qarabulaq
kəndinin kəndliləri Şaban ağa Şəfibəyova qarşı çıxış etdilər və öz məqsədlərinə
çatmayan üsyançılar bəyi kənddən qovaraq torpaqlarını zəbt etdilər. Bəyin məhkə-
məyə müraciət etməsinə baxmayaraq çar idarəsi kəndli həyəcanlarından qorxaraq
torpaqları kəndlilərdən almağa cəsarət etmədi.
Naxçıvan qəzasının Əbrəqunis və Bənənyar kəndinin camaatı mülkədar Sul-
tanbəyovlara qarşı çıxaraq özlərinin vaxtilə bəylər tərəfindən tutulmuş 260 desyatin
torpaqlarını geri aldılar.
1888-ci il mayın 6-da Salyandan bir qədər aralı yerləşən balıq vətəgələrində
polis nümayəndəsi balıq tutmaqla məşğul olan balıqçıların qayıqlarını və torlarını
müsadirə etmək istədikdə cavab olaraq 25 nəfərdən ibarət qadın və kişi qrup halında
ağacla silahlanaraq hədə-qorxu ilə polis nəzarətçisini mühasirəyə alıb, ov alətlərinə
toxunmamağı tələb etdilər. Onların tələbinə əməl olundu. Müşahidə olunan həyəcanla
əlaqədar polis nəzarətçisi Bayraməlibəyov kəndlilərin müqavimətini qırmaq üçün
Salyana əlavə qüvvələr göndərilməsini təkidlə tələb edirdi.
Çox hallarda silahlı kəndlilər kiçik və böyük dəstələrdə birləşərək bəylər,
mülkədarlar və çar məmurları üzərinə hücum edir, onların əmlakını ələ keçirib yoxsul
təbəqəyə paylayırdılar. Bu kəndli çıxışları özünəməxsus bir formada mövcud idarə
sisteminə qarşı etiraz idi. Mütləqiyyətə qarşı mübarizədə bir çox azərbaycanlılar
haqsızlığa dözməyərək dağlara çəkilərək zülmkarlara qarşı silahlı müqavimətə
başladılar. Belə dəstələrin üzvlərinə xalq arasında qaçaqlar deyilirdi. Qaçaq hərəkatı
Yelizavetpol, Bakı, İrəvan quberniyasını, Naxçıvan qəzasını, Zaqatala dairəsini əhatə
edirdi.
Qaçaq çıxışları XIX əsrin 70-90-cı illərində xüsusilə qüvvətlənmişdi. Bunun
əsas səbəbi xalq kütləsinin dözülməz şəraitdə yaşaması, rus və erməni əsilli ge-
neralların özbaşınalığı, bəy və mülkədarların əsarətinin daha da şiddətlənməsi, qolço-
maqların xalqa zülm etməsi, yerlərdə sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi idi. Qaçaq
hərəkatının əsas istiqamətlərindən biri də çar Rusiyasına arxalanan, yerli bəylərlə
əlaqəyə girib azərbaycanlıları qıran, torpaqlarını müxtəlif üsullarla mənimsəyən
erməni qəsbkarlarına qarşı mübarizə idi. Bu müharibələrdə əsas hədəflərdən biri olan
ermənilərə qarşı mübarizə uğurla həyata keçirilirdi. Qaçaq hərəkatının geniş yayıldığı
quberniyaların ərazilərində ermənilər cürət edib azərbaycanlıları incidə bilmirdilər.
Ermənilər qaçaqların qorxusundan öz məkrli niyyətlərini həyata keçirməyə qorxur-
165
dular. Məhz bu səbəbdən də sonrakı dövrdə də erməni-müsəlman qırğınları zamanı
qaçaqların mübarizə etdikləri ərazilərdə azərbaycanlı əhali az qırılmışdı. Əksinə,
həmin ərazilərdə yerli əhali qaçaqlarla əlbir olub düşmənlərə qarşı uğurla mübarizə
aparmışlar.
Qaçaq hərəkatının geniş yayıldığı Zəngəzur və Naxçıvan qəzalarında qəhrə-
mancasına mübarizə aparan Qaçaq Nəbi Zəngəzur qəzasının Aşağı Mollu kəndində
anadan olmuşdur. Nəbi 16 yaşında olarkən kəndin bəyi onun atasını döyərkən bəyin
üstünə atılaraq onu döymüşdü. Bəyin məlumatına əsasən polis Nəbini həbs edir və
1890-cı ildə İrəvan məhkəməsi onu məhkum edir. Həbsdən qaçan Nəbi başına
məsləkdaşlarını yığaraq zülmkarlara qarşı mübarizə aparmışdı. Ona mübarizədə həyat
yoldaşı Həcər xanım, baldızı Mehri xanım da yaxından köməklik göstərmişlər. Qaçaq
Nəbinin başçılıq etdiyi partizan hərəkatının ən müsbət cəhətlərindən biri də odur ki,
bu hərəkat Cənubi Azərbaycanda da bəylərə və xanlara qarşı mübarizə apararaq
kəndlilərin mənafeyini müdafiə edirdi. Qaçaq Nəbi Zəngəzurda ermənilərə qarşı
amansız olmuşdur. Nəbinin qardaşı Mehdi 1894-cü il iyulun 20-də Gürcüvan
kəndində car cəsusları və ermənilər tərəfindən öldürülür. Bu hadisədən sonra Qaçaq
Nəbi həmin kəndə gələrək kazakları, erməniləri məhv edərək İrana keçir.
1895-ci ildə Nəbinin arvadı Həcər xanım, bacısı Mehri xanımla birlikdə həbs
olunaraq Gorusdakı qalaya salınırlar. Həmin ilin oktyabrın 28-də Nəbi öz dəstəsi ilə
Gorusu mühasirəyə alır. Gorus qalasının komendantı olan rus polkovnikindən Həcər
xanımla Mehri xanımın azad olmasını tələb edir və tələbinə nail olur. Bu hadisədən
məlum olur ki, partizan dəstəsinin sayı kifayət qədər imiş ki, Gorus kimi böyük bir
qəsəbəni mühasirə edə bilmişlər.
1896-ci ilin mart ayında Nəbi Kərbəla ziyarətindən geri qayıdarkən Türkiyə ilə
İran sərhədi arasında olan Larni kəndində erməni və rus cəsusları tərəfindən
əvvəlcədən hazırlanmış pusqunun qurbanı olur.
Qaçaq Dəli Alı 1898-cı ildə 22 yaşında silahlanaraq dağlara çəkilib düşmənlərə
qarşı mübarizə aparmışdır. 1898-1913-cü illər ərzində ruslarla dəfələrlə qanlı dö-
yüşlərə girərək onları ağır məğlubiyyətə uğratmışdır. Gəncənin Qarasuçu kəndindən
olan Dəli Alı uca boylu, enlikürək, kəskin baxışlı, cəld, yaraşıqlı bir gənc idi. Onun
əsas hədəfi rus çar rejimi, onların Azərbaycandakı nökərləri olan erməni millətçiləri,
yerli xanlar və bəylər olmuşdur. 1905-ci ildə rus inqilabı dövründə Azərbaycanı bü-
rüyən erməni – müsəlman qırğınları başlananda Dəli Alı dəstələrini dağlarda, kənd-
lərdə etibarlı gizlətmiş, lazım olduqda dəstə üzvlərini toplayıb ermənilərə qarşı
mərdliklə vuruşaraq onları məhv etmişdir. Belə ki, 1905-ci ildə çarın yüksək rütbəli
məmurları erməniləri silahlandıraraq azərbaycanlılara qarşı hücuma təhrik etdilər.
Ermənilər azərbaycanlıların yaşadığı ərazilərə hücum edərək qırğınlar törətdilər.
Bunu görən Dəli Alı başına topladığı dəstəsilə Gəncənin böyük erməni kəndləri olan
Bayan, Çardaqlı, Çaykənd və digər kəndləri işğal edərək qadınlara, uşaqlara, qocalara
toxunmadan əli silah tutan ermənilərin hamısını məhv etdi. Dəli Alı dəfələrlə rus
jandarm və kazakları ilə döyüşə girmişdir. Bu döyüşdən qalib çıxaraq yüzlərlə əsgər,
kazak, jandarm öldürdüyünü təfsilatı ilə yazmağa ehtiyac yoxdur.
Romanovlar sülaləsinin üç yüz illiyi münasibətilə çar hökuməti amnistiya
haqqında fərman hazırlayır və Dəli Alını hökumət əhf etmək istəyir. Bu məqsədlə
knyaz Qalitsin Dəli Alı ilə danışıqlar aparmaq üçün Gəncəyə gəlir. Gəncə quber-
natorunun vasitəçiliyi ilə knyaz Qalitsin ilə Dəli Alı arasında danışıqlar baş tutdu və
166
Dəli Alının bağışlandığı elan olundu. O, Peterburqa, çar ailəsinin üç yüz illiyi mü-
nasibətilə keçirilən məclisə dəvət edildi (1, 38-43).
Qaçaq hərəkatının ən görkəmli nümayəndələrindən biri də şuşalı qaçaq Məm-
məd Bəy Kavalerdir. Qaçaq Məmməd bəyin haqqında dəqiq məlumat olmadığından
onun doğulduğu il və ölümü barədə dəqiq fikir söyləmək çətindir. Onun Qaçaq Nə-
binin dostu və müasiri olduğu məlumdur. Məmməd Bəy Kavalerin müasiri Mir
Möhsün Nəvvabın verdiyi məlumata görə 45 yaşında qaynı tərəfindən Cənubi Azər-
baycanda öldürülmüşdü. O, III Aleksandrın çarlığı dövründə qaçaq düşmüş və mü-
barizə aparmışdı. Onun əsas düşmənləri ruslar, bəylər, xanlar, ermənilər və şəxsi rə-
qibləri idi. Qaçaq Məmmədlə bacarmayan çar hökuməti onu bağışlayır və ona kavaler
– kapitan rütbəsi verir. Qarabağ camaatı bundan sonra Qaçaq Məmmədin ailəsini
kavalerlər nəsli adlandırır.
Qərbi Azərbaycanda Abbasqulu ağa Şadlinskinin rəhbərlik etdiyi azərbaycan-
lılar ermənilərə qarşı mətanətlə vuruşmuş, bir çox hallarda ermənilərə ağır zərbələr
vurmuşlar. Qərbi Azərbaycanın Vedibasar bölgəsində fəaliyyət göstərən partizan hə-
rəkatı erməni qırğınlarının həmçinin azərbaycanlıların kütləvi deportasiyasının qar-
şısını almışdır.
Tarixi araşdırarkən məlum olur ki, XIX əsrdə partizan müharibəsinin əsasını
qoyan Qafqazda yaşayan müsəlmanlar olmuşlar. İmam Şamilin başçılığı altında fəa-
liyyət göstərən milli azadlıq hərəkatı Rus İmperiyasını sarsıtmış, onları çıxılmaz və-
ziyyətdə qoymuşdu. 30 ildən artıq bir müddətdə Şeyx Şamillə mübarizədə yüz min-
lərlə işğalçı rus məhv edilmişdir (5, 196).
Yuxarıda yazdıqlarımızdan məlum olur ki, Azərbaycanda partizan hərəkatı XIX
əsrdə və XX əsrin birinci yarısında çox mühüm əhəmiyyətə malik olmuş, partizan
hərəkatının fəal olduğu bölgələrimizdə ermənilərin və onların havadarlarının bir çox
planları puç olmuş, erməni qırğınları zamanı azərbaycanlıların kütləvi qırılmasının
qarşısı alınmışdır. Müasir həyatımızda vətənimizin ermənilər tərəfindən ardıcıl olaraq
işğal olunduğu bir vaxtda partizan hərəkatı vacibdir.
ƏDƏBİYYAT
1 .Azərbaycan jurnalı. Bakı: 1961, № 7, s.38-43.
2. Azərbaycan tarixi. 3 cilddə. I cild. Bakı: Azərnəşr, 1964, 1000 s.
3. Hüseyn Baykara. Azərbaycan istiqlal mübarizəsi tarixi. Bakı: 1992, 276 s.
4. Firudin Əsədov, Sevil Kərimova. Çarizmi Azərbaycana gətirənlər. Bakı: Elm, 1993, 140 s.
5. История народов Северного Кавказа концa XVIII в.- 1917 г. М.: Наука, 1988, с.278.
ПРИЧИНЫ ВОЗНИКНОВЕНИЯ В XIX ВЕКЕ ПАРТИЗАНСКОГО
И ГАЧАГСКОГО ДВИЖЕНИЙ В АЗЕРБАЙДЖАНЕ
Ш.Ф.ФАРАДЖЕВ
РЕЗЮМЕ
После подписания 10 февраля 1828 года Туркменчайского договора, по кото-
рому Северный Азербайджан вошёл в состав Российской империи, против тяжелого
положения в стране, порождаемого колониальным методом управления, в различных
местах началось партизанское движение. Борьба с режимом, известное среди населения
под названием гачагское движение, является одной из героических страниц в истории
167
нашего народа. Гачагское движение сыграло также положительную роль в период
проводимых армянами зверств (погромов) против нашего народа. Участники партизан-
ского движения боролись не только с внешними врагами, но и вели успешную борьбу
против внутренних врагов-беков, ханов и кулаков. Партизанское движение имело важ-
ное значение как в XIX веке, так и в начале XX века.
REASONS OF FORMATION OF PARTISAN AND GACHAG MOVEMENTS
IN AZERBAIJAN İN THE XIX CENTURY
Sh.F.FARAJOV
SUMMARY
After Turkmanchai treaty was signed on February 10, 1828 Northern Azerbaijan be-
longed to the Russian Empire, and partisan movements started in the country against hardships
conditioned by the colonial authority. The struggle against this regime well known among the
populations as gachakh movements opened a new heroic page in the history of the nation.
Participators of this movement struggled not only againts external enemies but also fought
against local enemies named as bays, khans, qolchomags. Such a partisan movement was of
important significance both in the XIX century and early in the XX century.
Dostları ilə paylaş: |