Azərbaycanın islam həmrəyliyi təşəbbüsü müasir qlobal çağırışlar kontekstində
Yüklə 193,95 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Mədəniyyət. AZ / 4*2017 41
- Mədəniyyət.AZ / 4 • 2017 43
| Azərbaycanın islam həmrəyliyi təşəbbüsü müasir qlobal çağırışlar kontekstində Səbuhi Abbasov, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının doktorantı E-mail:
sabuhiabbasov@mail.ru İ qtisadi əsaslar üzərində başlanmış qloballaşma prosesi XXI əsrin II onilliyində yaşadığımız hazırkı tarixi mərhələdə təkcə iqtisadiyyatı, dünya ticarətini deyil, təhlükəsizlikdən mənəviyyata kimi digər sahələri də əhatə etməkdədir. Media, informasiya-kommunikasiya vasitələrinin qloballaşmanın əsas elementlərindən olması ilə yanaşı, millətlər arasında mədəni axınlar da müasir qloballaşmanın aparıcı xüsusiyyətlərindəndir. Qloballaşmanın indiki mərhələsini xarakterizə edəndə 3 əsas tarixi vəziyyəti mütləq nəzərə almaq lazımdır: 1) sovet blo kunun dağılması və beynəlxalq münasibətlərin ikiqütblü sis teminin parçalanması; 2) lider dövlətlərin dünya inkişafının postsənaye mərhələsinə keçməsi; 3) dünya iqtisadiyyatının məhəlliləşdirilməsi (1). Qloballaşma özü ilə birgə beynəbcalq siyasətə də müəyyən çalarlar gətirərək təsir göstərir. Qeyd edilən təsirləri bir neçə istiqamətdə göstərmək olar: 1) qloballaşma Qərb dəyərləri ilə yanaşı, Qərb siyasi sisteminin, siyasi qaydalarının da Yer kürəsinə yayılması ilə vahid siyasi unifikasiyaya, alternativ siya si sistemlərin sıradan çıxarılmasına və ya zəiflədilməsinə səbəb olur; 2) qloballaşma prosesində yaşanan siyasi-iqtisadi böhran lardan istifadə edərək böyük dövlətlərin digər məkanlarla yanaşı, islam coğrafiyasında da nüfuz dairələrini genişləndirmək cəhdləri müşahidə edilir (misal üçün: ərəb baharı böhranı); 3) çoxqütb lü dünyaya doğru irəlilədikcə qüvvələr balansı nəzəriyyəsindən tədricən uzaqlaşma, təhlükəsizlik üçün hegemon rol uğrunda mübarizəyə istiqamətlənmə meyilləri artın A) qloballaşma za manı ticarət əlaqələri, iqtisadi münasibətlər sərbəst xarakterlə yanaşı, böyük güclərin maraqları naminə hərbi-siyasi təhdidləri ilə məcburedici xarakter də daşıya bilir. Qeyd olunanlar qloballaş ma prosesinin islam dünyasında siyasi çağırışlarla da müşayiət edildiyini göstərir. Beynəlxalq münasibətlərdəki hazırkı reallıqlar və çağırışlar islam dünyasının gələcəyi ilə bağlı pessimist baxışların formalaşmasına əsas verməməli, problemlərin müəyyən
edilməsi və səbəblərinin aradan qaldırılması istiqamətində birgə addımlar atılmalıdır. Bütün bu çağırışlar islam dünyasında birgə hərəkatın formalaşmasının, fəaliyyətlərin koordinasiya edilməsinin, böyük islam sivilizasiyasının mühafizəsi və inkişafı üçün müsəlmanlar arasında həmrəylik mexanizmlərinin tətbiqinin əhəmiyyətini ortaya qoymaqdadır. İslam dünyasına aid olan dövlətlər bütün sahələrdə üzləşdiyi çətinliklərin həllinin tələbinə görə bu gün yolayrıcında durmuşdur və seçim etməlidin ya qısamüddətli fərdi maraqlara görə böyük güclərin maraqlarına uyğun hərəkət edərək tərəddüdlü və zəif aktor kimi qalmaq, ya da məzhəblərarası, iqtisadi, siyasi gərginliklərdən kənar, həqiqi islam həmrəyliyi nəticəsində dünyada yeni kollektiv güc mərkəzinə, islam birliyinə çevrilmək istiqamətində irəliləmək. Belə bir güc mərkəzinə çevrilməyə islam dünyasının hər cür potensialı - təbii resursları, əlverişli coğrafi məkanı, işçi qüvvəsi, elmi-texnoloji, hərbi imkanları mövcuddur. Həmçinin müştərək dini inanc və mənəvi qüvvə, sivilizasiya identikliyi, ümumi maraq və tələbatlar, ümumi təhdidlərə qarşı birgə çıxış etmək islam dünyası üçün mühüm birləşdirici faktorlardır. Ekspertlərə görə, müsəlman
dövlətləri qlobal güc sistemjndə öz real statuslarına müsəlman dövlətlərinin maraqlarına cavab verə biləcək “islam Dövlətləri Birliyi’nin yaradılması yolu ilə nail ola bilərlər
Bu baxımdan qloballaşmanın davam etdiyi müasir beynəlxalq münasibətlər kontekstində islam dünyasının üzləşdiyi çağırışlara reaksiyası kimi islam həmrəyliyi konsepsiyası aktuallaşmışdır. İslam həmrəyliyinin islam dünyası, dünya sülhü üçün əhəmiyyətini, eyni zamanda Azərbaycan Respublikasında möv cud multikultural şəraiti, təkcə islam məzhəbləri deyil, digər dinlərin nümayəndələri arasında da tarixən təşəkkül tapmış qarşılıqlı hörmət və həmrəylik münasibətlərinin dünyada is lam həmrəyliyi üçün də nümunəvi əhəmiyyətini nəzərə alaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən dünyadakı müsəlman liderləri arasında islam həmrəyliyi üçün dövlət səviyyəsində ilk dəfə təşəbbüs göstərilərək böyük siya si müdrikliklə 2017-ci il Azərbaycan Respublikasında “İslam həmrəyliyi ili" elan edilmiş, bu barədə 10 yanvar 2017-ci il tarixli sərəncam imzalanmışdır. İslam həmrəyliyi ilə bağlı islam dünya sında formalaşmış fikirlərlə yanaşı, Azərbaycan Respublikasının islam həmrəyliyi konsepsiyası öz xüsusiyyətləri ilə, ölkədaxili və xarici elementləri vəhdətdə ifadə etməsi, təkcə müsəlmanları deyil, qeyri-müsəlmanları da əhatə etməsi ilə əlamətdardır. Yerləşdiyi coğrafi məkan, xristian sivilizasiyası ilə islam siviliza siyasının görüşdüyü strateji mövqeyi, Azərbaycanın islam dün yasında demokratik, dünyəvi dövlət kimi bir çox Üklərə imza at ması, dialoq məkanına çevrilməsi Azərbaycanın islam həmrəyliyi təşəbbüsünün dünyada sülhün və inkişafın təmini baxımından üstünlüklərindəndir. Planetin artan enerji ehtiyacı və ticarət əlaqələrinin genişləndirilməsi tələbatı qarşısında Xəzər hövzəsi və Cənubi Qafqaz özünün zəngin karbohidrogen ehtiyatları, Şərq- Qərb, Şimal-Cənub əlaqələrində, nəqliyyat-kommunikasiya sahəsindəki imkanları ilə bütün transmilli dünyanın nəzər- diqqətini özünə cəlb edərək geoiqtisadi maraqların kəsişmə nöqtəsinə çevrilmişdir
Belə bir kəsişmə nöqtəsində yerləşən Azərbaycanın islam həmrəyliyi konsepsiyasını irəli sürməsi ilə si- vilizasiyalararası münasibətlərdə öz mövqeyini ifadə etmiş, islam sivilizasiyasına aid olduğunu, eyni zamanda demokratik-dünyəvi respublika kimi öz inkişaf xətti ilə uğurla irəlilədiyini göstərmişdir. Azərbaycan Respublikasının islam həmrəyliyi konsepsiyasını səciyyələndirən digər bir mühüm cəhət ondan ibarətdir ki, islam həmrəyliyi fərqli dinlərə qarşı islam cəbhəsi açmaq mənasında deyil, islam dini ən gözəl birləşdirici dəyər kimi, müsəlman ölkələrinin həmrəyliyini təmin edən ortaq nöqtə kimi qəbul edi lir. Sülh dini olan islam dininin fərqli dinlərə qarşı hörmətlə ya naşma prinsipini də əhatə edən islam həmrəyliyi təkcə islam dünyası üçün deyil, bütövlükdə dünya sülhü üçün də əhəmiyyət kəsb etməkdədir. İslam həmrəyliyi müsəlman dövlətləri arasın da ən vacib çağırışlardan olan təhlükəsizliyə də böyük töhfə verə biləcək bir konsepsiyadır. Məlum olduğu kimi, təhlükəsizliyin təmini funksiyası müasir dövrümüzdə hər bir dövləti düşündürən ən vacib məsələlərdəndir. Bu baxımdan təhlükəsizliyi təhdid edən elementlərin, o cümlədən də həmin təhdidlərin tərkib hissəsi olan qlobal çağırışların müəyyənləşdirilməsi və həmin çağırışlara qarşı tədbirlərin tətbiqinin əhəmiyyəti şübhəsizdir. Nəzərə almaq lazımdır ki, hər bir cəmiyyət üçün təhlükəsizliyə müasir təhdidlər kompleks xarakter daşıyır. Çox zaman onların daxili və xarici, iqti sadi və siyasi təhdidlərə bölünməsi çətinlik törədir
Müasir dövrün yeni siyasi çağırışlarından biri kimi qlobal laşma dalğası ilə imperializmin fərqli qiyafədə təzahürü bu cür elementlər qarşısında islam həmrəyliyinin nə qədər vacib olduğunu göstərir. Professor Hikmət Məmmədov müasir ki- bertexnologiyaların və yaxud texnoloji innovasiyaların gətirdiyi xüsusiyyətlər və keyfiyyətlərin cəmiyyət daxilində, eləcə də müa sir beynəlxalq münasibətlər sistemində əhəmiyyətli dəyişikliklər etmək gücündə olduğundan qloballaşma dövründə imperia lizmin yeni forması kimi daha çox informasiya resursları və Mədəniyyət. AZ / 4*2017 41 idarəetməsi üzərində qurulan "infoimperiaiizm'' anlayışını irəli sürür. Hikmət Məmmədovun fikrincə, infoimperiaiizm adlandı rılan yeni beynəlxalq siyasi sistem inkişaf prosesində olduqca maraqlı, ancaq eyni zamanda proqnozlaşdırılması xeyli çətin olan problemləridə əmələ gətirir. Bu problemlər cəmiyyətin ən ağlagəlməz sahələrinə nüfuz etməklə bir sıra hallarda yeni keyfiyyət dəyişikliklərinə, əksər hallarda isə dəhşətli aşınmalara gətirib çıxarır (5). informasiya müharibəsinin, infoimperializmin kəskinləşdiyi qloballaşan dünyamızda dezinformasiyadan ən çox əziyyət çəkən elə islam dünyasıdır, islamı ləkələməyə çalışan, müsəlmanları terrorçu kimi qələmə vermək istəyən islamofob dairələrin əsas alətlərindən biri də media və digər informasiya vasitələridir. İslam dini və müsəlmanları nüfuzdan salmağı, dini nifrət oyat mağı hədəfləyən bu cür imperialist informasiyalara qarşı birgə çıxış etməkdə islam həmrəyliyi təşəbbüsü mühüm rol oyna ya bilər. Müsəlman dövlətləri arasında müxtəlif səviyyələrdə sıx təmasların qurulması, informasiya imperiyasına qarşı müqavimət resurslarının işə salınması, dünyaya nifrət deyil, sülh mesajının verilməsi üçün islam həmrəyliyi böyük potensiala ma lik bir yanaşmadır. Bu cür yanaşma ilə islam dünyasına daxil olan dövlətlər həm müsəlmanlar haqqında mənfi obraz yaradılması na çalışan qüvvələri ifşa etmiş olar, həm də milli dövlət kimi öz dəyərlərinə qarşı istiqamətlənmiş çağırışlara adekvat cavab verə bilər.
Dünyada vahid imperialist şəbəkə və yaxud şəbəkə hakimiyyəti (netokratiya) formalaşdırılmasına, “qlobal dövləfin yaradılması na istiqamətlənən proseslər milli dövlətlərin zəiflədilməsinə və idarə edilə bilən olmasına gətirib çıxarmaqdadır. Əslində, info- imperializm çərçivəsində idarəetmə aparatı kimi istifadə olunan institusional qurum məhz milli dövlətlərdir. Çünki milli dövlət real sosial-siyasi təsisat olmaq etibarilə başlıca idarəetmə apa ratıdır. Elə ilkin idarəetmə institutları deyəndə də milli dövlətlər nəzərdə tutulmuşdur. Nəticə etibarilə "Mondializm" və "Qlobal dövlət" konsepsiyasında da milli dövlətlər “qlobal dövləfin da yağı və yaxud institusional substratı kimi səciyyələndirilir. Bunun üçün milli dövlətlərin gücünün və səlahiyyətlərinin məhdudlaşdırılması nəzərdə tutulur
Bu prosesdə is lam dövlətlərinin təkbaşına qlobal çağırışlara qarşı duruş gətirə bilməsi olduqca çətin bir vəzifədir. Bu baxımdan islam həmrəyliyi "Qlobal dövlət" istiqamətində irəliləyən qloballaşma prosesindəki çağırışlara müqavimət göstərə bilməsi üçün bir daha öz əhəmiyyətini göstərmiş olur. Təbii ki, islamı bölmək istəyən qüvvələr bunu dərk edərək is lam həmrəyliyinə qarşı öz məkrli fəaliyyətlərinə də davam etməkdədirlər. Nazirlər Kabinetinin 2016-cı ilin sosial-iq tisadi inkişafının yekunlarına və qarşıda duran vəzifələrə həsr olunan iclasındakı yekun nitqində cənab prezident il ham Əliyev bu gün fəaliyyət göstərən antiislam dairələrini ifşa edərək qeyd etmişdin “Onlar öz imkanları hesabına həm mediada, həm ictimai fikirdə, həm müxtəlif qeyri- hökumət təşkilatları çərçivəsində rəy formalaşdırırlar ki, islam dünya üçün təhlükədir, islamı terrorizmlə eyniləşdirirlər, is- lamofobiyaya rəvac verirlər, xalqları dinə görə bölürlər, müsəlman qaçqınlarına qarşı hörmətsizlik edirlər. Avropa ittifaqına üzv olan bəzi ölkələrin rəhbərləri “Stop, islam!" deyirlər. Bəziləri deyirlər ki, biz miqrantları qəbul etməyə hazırıq, ancaq müsəlmanları yox. Bu, faşizmdir və faşizm harada yaranıb biz yaxşı bilirik və unutmamışıq. Faşizm islam aləmində yaranmayıb. Ona görə də islam Həmrəyliyi Oyunlarının çox böyük mənası var. Biz bu oyun ları keçirməklə bir daha gücümüzü, imkanlarımızı göstərəcəyik, dini dəyərlərimizə sadiqliyimizi nümayiş etdirəcəyik, çalışacağıq ki, islam aləmini birləşdirək. Bizi bölmək, aramıza nifaq salmaq, bir-birimizə qarşı qoymaq istəyənlər öz hədəflərinə çatmamalı dırlar”
Beynəlxalq münasibətlər müstəvisi fərqli ərazi ölçülərinə malik olan subyektlərin (iştirakçıların, münasibət tərəflərinin), elementlərin, ünsürlərin yan-yana coğrafi-siyasi düzülüşü ilə xassələnir. Beynəlxalq münasibətlərin harmonizasiyası başlı ca olaraq fərqli elementlərin bir-biri ilə müxtəlif səviyyələrdə və məsələlərdə yaranan əlaqələri, təmasları ilə meydana gəlir
Beləliklə, qeyd edə bilərik ki, islam həmrəyliyi konsepsiyası qlobal çağırışlara qarşı səmərəli müqavimət göstərməklə yana şı, beynəUalq münasibətlərdə də bir harmoniyanın, müsəlman dövlətlərin qeyri-müsəlman dövlətləri ilə münasibətlərində ahəngin yaranmasında mühüm rol oynayan bir konsepsiyadır. Bu gün islam dünyasında milyardlarla dollarlıq valyuta ehti yatları ilə zənginləşmiş, yüksək rifah halında yaşayan bəzi ərəb dövlətləri ilə yanaşı, xüsusilə Afrika qitəsində yerləşən, əhalisi aclıqdan əziyyət çəkən, minimum iqtisadi imkanlardan, inves tisiyalardan məhrum olan, qeyri-müsəlman dövlətlərinin və beynəlxalq təşkilatların yardımına möhtac qalmış müsəlman dövlətləri də mövcuddur. Görünən odur ki, bəzi müsəlman dövlətlərinin ictimai-siyasi, iqtisadi geriliyində islam dünya sının öz günahları da böyük təsir göstərir və təəssüflər olsun ki, islam dünyasındakı həmrəyliyə xidmət edən və mane olan 42 Mədəniyyət. AZ / 4 • 2017 faktorların analizi müsəlman dövlətləri arasındakı beynəlxalq münasibətlərdə ikincilərin sayca daha çox və daha təsirli oldu ğunu göstərməkdədir. Bu baxımdan islam həmrəyliyi iqtisadi imkanların da səfərbər edilməsinə yönəlmiş təşəbbüs kimi vur ğulana bilər. islam həmrəyliyi bütün dünyanı düşündürən növbəti bir ça ğırış - sivilizasiyalararası toqquşmanın qarşısının alınması kontekstində də böyük əhəmiyyət kəsb etməkdədir. ABŞ alimi Samuel Hantinqtonun “Sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsi 1993-cü ildə ABŞ-ın xarici siyasət jurnalı olan “Foreign affairs"də dərc edilən məqaləsi ilə məşhurlaşmış, təhlükəli bir proqnoz kimi, əslində, dünya üçün qlobal çağırışa çevrilmişdir (9). Təbii ki, biz buna görə Samuel Hantinqtonu “çağırışın müəllifi" kimi günah landırmır, əksinə, mövcud reallıqları ifadə edən bir nəzəriyyə kimi müsbət qarşılayırıq, lakin sivilizasiyaların toqquşmasının qaçınıl- mazlığı fikrinə təslim olmağı düzgün hesab etmirik və bunun qar şısının alınmasında sivilizasiyaların imkanlarının tükənmədiyinə inanırıq. Nə qədər paradoksal görünsə də, sivilizasiyalararası münaqişənin həmin sivilizasiyaların içində gedən proseslərdən, parçalanmalardan doğacağı T fikri elə Hantinqtonun özü tərəfindən irəli sürülür. Professor Ali Yaşar Sarıbayın fikrincə. Hantinqtonun önə sürdüyü gerçəkliklər bir cümlə ilə belə xülasə edilə bilər; “Sivilizasiyaları təşkil edən cəmiyyətlərin içində düşdükləri parçalanmışlıq və bölünmüşlük bu çarpışmanı (sivilizasiyalararası toqquşmanı) doğuracaqdır” 00). Daxilən parçalanmış sivilizasiya öz vahid mövqeyini itirir ki, bu gün biz bunu beynəlxalq münasibətlərdə islam dünyasının simasında müşahidə edə bilərik. Terrorçu qrupların islam adına çıxılması, idarəçiliyi itirilmiş müsəlman dövlətlərində radikallığın artması, məzhəblərarası gərginliyin alovlandırılması ilə islam sivilizasiyası da böyük zərər görərək parçalanmağa doğru sürüklənməkdədir. Bu isə son nəticədə daxildən islam sivilizasiyası adından çıxan hər hansı qüvvənin digər sivilizasiya ilə qarşıdurmaya getməsinə və bununla da sivilizasiyaları məcburən toqquşmaya istiqamətləndirə bilər. Həmrəylik ideyası isə sivilizasiyanın bütövləşməsinə, radikallığın qarşısının alınmasına, sağlam düşüncələrin üstünlük qazanmasına səbəb olan bir yanaşmadır. Bu nöqteyi-nəzərdən Azərbaycan Respublikasının islam həmrəyliyi konsepsiyası təkcə islam dünyasındakı cəmiyyətlər arasında parçalanmaların, bölünmələrin qarşısının alınmasını hədəfləyən konsepsiya kimi deyil, bütövlükdə sivilizasiyalararası toqquşmanı da istisna edən yanaşma kimi öz əhəmiyyətini aşkar etmiş olur.<- Ədəbiyyat; 1. Hikmət Babaoğlu. Dünya siyasəti və beynəlxalq münasibətlər. Dərslik. Bakı-2010, səh. AA9. 2. Geopolitical Challenges o f Convergence in Islam ic World. Hafeznia M. R., Zarghani S.H. Human Geography Research Quarterly, No. 80, Summer 2012. 3. Ə.M.Həsənov. Xəzər - Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın geoiqtisadiyyati: Azərbaycanın enerji siyasəti. Bakı, “Zərdabi LTD" MMC, 2016, səh. 9. 4. Xəlilov Cəlil. “Milli təhlükəsizlik strategiyası”. Bakı, 2016, səh. 139. 5. Hikmət Baba oğlu Məmmədov. “İnfoimperializm və media”. Bakı, “MSA", 2013, səh. 12. 6. Yenə orada, səh. 24. 7. http://president. az/articles/22435 8. E.M.Nəsibov. Münasibətlərin balanslaşdırılması (dövlətdaxili siyasətdə və beynəlxalq aləmdə). Dinamik inkişaf; sabitlik; sülh (dünya sül hü). I cild. Bakı, “Elm və təhsil”, 2012, səh. 320. 9. Huntington, Samuel P. “The Clash o f Civilizations” Foreign A ffairs Vol. 72. No 3 (Summer 1993), p. 22-49. 10. MEDENİYYETLER ÇATIŞMASINDAN DİYALOĞA. Gazeteciler ve Yazarlar Vakfı Yayınlan. ZAMAN. İstanbul-2000, səh. 169. Резюме
Современные международные отношения в странах исламского мира сталкиваются с большими трудностями. В связи с этим, понятие исламской солидарности актуализируются в ответ на вызовы, с которыми сталкивается исламский мир в контексте процесса тобализации. Обо всем этом говорится в этой статье. В статье проанализирован важность инициативы Исламской солидарности в Азербайджанской Республике против современных тобальных проблем. Ключевые слова: исламский мир, солидарность, концепция, мир, вызов.
Summary In Contemporary international relations the countries of the Isla mic world with a wave of globalization faced great difficulties and challenges in order to protect from the adverse effects of globa lization and to create a balance between the national economic, political and cultural features and globalization. In this regard, the concept of Islamic solidarity actualized as a response to the challenges facing the Islamic world in the context of ongoing glo balization. In this article the importance of the Islamic Solidarity initiative of the republic of Azerbaijan against the modern global challenges has been analyzed. Key words: the Islamic world, solidarity, concept, peace, chal lenge. Mədəniyyət.AZ / 4 • 2017 43 Yüklə 193,95 Kb. Dostları ilə paylaş:
|