АМЕА-nın Xəbərləri (biologiya və tibb elmləri), cild 69, №2, səh. 40-45 (2014)
40
Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları
S.K. Cəfərova*, Ş.C. Muxtarova
AMEA Botanika İnstitutu, Badamdar şossesi, 40, Bakı AZ1073, Azərbaycan;
*E-mail:
sevdajafarova@yandex.ru
İlk dəfə olaraq mövcud ədəbiyyat materialları və orijinal alqoloji tədqiqatlar əsasında Azərbaycanın
kontinental sututarları və suaxınlarında Bacillariophyta şöbəsinin mikroyosunlarının inventarizasiyası
keçirilib. Müasir nomenklatur dəyişiklikləri nəzərə alan təftiş nəticəsində diatom yosunların 84
cinsinə, 36 fəsiləsinə, 16 sırasına, 6 yarımsinfinə və 3 sinfinə aid olan 381 növün (443 növdaxili
taksonun) siyahısı tərtib edilib. Ölkənin iri fiziki-coğrafi vilayətlərində diatom yosunların lazımınca
öyrənilməsi, yayılması və taksonomik xüsusiyyətləri müzakirə edilir.
Açar sözlər: Diatom yosunlar, şirin sular, taksonomik struktur, takson
GİRİŞ
Biota müxtəlifliyinin inventarizasiyası müasir
biologiyanın mühüm vəzifələrindən biridir. Diatom
yosunlar şirin suların avtotrof orqanizmlərinin
əhəmiyyətli hissəsini təşkil edir. Antropogen
çirklənmənin mənfi təsiri nəticəsində biotanın azal-
ması ehtimalı yüksək olduğu üçün, onun inventari-
zasiyasının qısa müddətdə keçirilməsi çox vacibdir.
Ölkə ərazisində sututarlar olduqca müxtəlifdir
– genezisi və tipləri müxtəlif olan göllər, termal və
mineral bulaqlar, düzəndə yerləşən su anbarları və
s. Həcminə görə yaşıl yosunlarla, yayılmasına görə
isə - göy-yaşıl yosunlarla müqayisə edilə bilən
Bacillariophyta şöbəsi Azərbaycan Respublikasının
kontinental sututarları və suaxınlarında başqa yosun
şöbələrinə nisbətən lazımınca tədqiq edilmişdir.
Təqdim olunan işin əsas məqsədi Azərbaycan
Respublikasının kontinental sututarları və suaxınla-
rında məskunlaşan diatom yosunlara aid bütün
ədəbiyyat məlumatlarını ümumiləşdirərək, diatom
yosunların şirin sularda öyrənilmə dərəcəsini dəqiq-
ləşdirib, ilk dəfə olaraq növlərin ümumi siyahısını
tərtib etmək və Azərbaycan Respublikasının fiziki-
coğrafi vilayətlərində yayılmasının qısa təhlilini
aparmaqdan ibarətdir (Budaqov, 1996).
MATERİAL VƏ METODLAR
Azərbaycanın diatom yosunlarının müxtəlif-
liyinə aid ədəbiyyat mənbələri ümumiləşdirilib və
təhlil edilib. Hazırki işin əsasını ədəbiyyat məlu-
matları və Böyük Qafqazın inzibati rayonlarında
1983-1987 illərdə və sonralar (2000-2012) ayrı-
ayrı məntəqələrdə müxtəlif bioloji mövsümlərdə
yığılmış alqoloji materiallar təşkil edir. Material-
ların yığılması və hazırlanması qəbul edilmlş üsul-
lar üzrə aparılmışdır (Вассер и др., 1989).
Növlərin ümumi siyahısını tərtıb edərkən
Bacillariophyta şöbəsinin taksonomiya və nomen-
klaturasına edilmiş dəyişikliklər nəzərə alınmışdır.
İstifadə edilmış taksonomik sistem müasir elmi
yanaşmalara əsasən seçilmişdir (Tsarenko et al.,
2009; Medlin & Kaczmarska, 2004). Yosun növləri-
nin adları dəqiqləşdirilərkən “Algae Base” [www.
algaebase.org], “California Academy” [www.
calacademy.org] və “Alga Terra” [www.algaterra.
org] internet saytlarından istifadə edilmişdir.
NƏTİCƏLƏR VƏ ONLARIN MÜZAKİRƏSİ
Azərbaycan Respublikasının yosunlarına aid
ilkin ədəbiyyat mənbələrində yalnız altı növ geniş
yayılmış diatom yosunu qeyd edilmişdir. Ölkənin
müxtəlif regionlarında su ekosistemlərinin mün-
təzəm, məqsədyönlü tədqiqi keçən əsrin 50-ci il-
lərindən başlayaraq Azərbaycan Elmlər Akademi-
yasında rus alqoloqu İ.A. Kiselyovun rəhbərliyi
altında S.Q. Rzayeva tərəfindən aparılmışdır və
Azərbaycanda yayılan diatom yosunlarının siyahısı
verilmiş ilk iş də Kür-Araz ovalığının şimal-qərbin-
də yerləşən Mingəçevir su anbarının fitoplankto-
nunun hidrobioloji tədqiqinə həsr edilmişdir (Рза-
ева, 1958). Diatom yosunlarına aid sonrakı tədqi-
qatlar floristik xarakter daşıyır. Respublikanın şirin
sularının alqofloristik tədqiqatlarının salnaməsi və
nəticələri Azərbaycanın sututarlarının alqoloji
tədqiqinə dair məqalələrdə təsvir edilmişdir
(Мухтарова, Джафарова, 2007, 2011а, б).
Bizim tərəfimizdən ilk dəfə olaraq mövcud
ədəbiyyat məlumatlarının (nəşrlər və əlyazmalar)
və orijinal alqoloji tədqiqatların əsasında Azərbay-
canın sututarları və suaxınlarında Bacillariophyta
şöbəsinin mikroyosunlarının inventarizasiyası
keçirilib. Geniş yayılmış cinslərin tək-tək adları rast
gələn məqalələrə istinad edilməmişdir. Müasir
nomenklatur dəyişiklikləri nəzərə alan təftiş nəticə-
sində diatom yosunların 84 cinsinə, 36 fəsiləsinə,
Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları
41
16 sırasına, 6 yarımsinfinə və 3 sinfinə aid olan 381
növün (443 növdaxili taksonun - ndt.) siyahısı tərtib
edilib (cədvəl 1). Aşağıda Azərbaycan Respub-
likasının 5 fiziki-coğrafi vilayətində növlərin yayıl-
ması göstərilmişdir.
Böyük Qafqazın cənub-şərq vilayəti (Qobus-
tan-Abşeron regionu daxil olmaqla). Burada, əsasən
Şəki-Balakən regionunda çaylar və kiçik çaylar, isti
(termal) və mineral bulaqlar, şəlalələr və müvəqqəti
sututarlar daxil olmaqla müxtəlif tipli suaxınları və
sututarları tədqiq edilib (Балашова, 1975а; Кара-
ева, Мухтарова, 1987; Мухтарова, 1989; Мухта-
рова, Джафарова, 2010; 2011; 2012a; 2012б;
Мухтарова, Караева, 1999). Cəmi bu vilayətdə
218 növ (243 ndt.) diatom yosunu qeyd edilmişdir.
Məhz burada Azərbaycan Respublikasında ilk dəfə
Brachysira vitrea (Grunow in Schneider) R.Ross,
Diadesmis contenta (Grunow ex Van Heurck)
D.G.Mann, Gomphonema minutum (C. Agardh) C.
Agardh, Luticola goeppertiana (Bleisch in
Rabenh.) D.G.Mann, L. monita (Hust.) D.G.Mann,
Navicula phyllepta Kütz., N. schröeteri F. Meister,
Pinnularia torta (A.Mann) R.M.Patrick, Placoneis
abiskoensis (Hust.) Lange-Bert. et D. Metzeltin, P.
gastrum (Ehrenb.) Mereschk., Staurosirella lepto-
stauron (Ehrenb.) D.M.Williams et Round, Surirel-
la brebissonii Krammer et Lange-Bert. və s. növlər
aşkar edilmişdir. Diatom florasının növ tərkibinin
təhlili göstərir ki, bu vilayətdə Cavinula weinzierlii
(H.Schimanski) D.B.Czarnecki, Craticula submo-
lesta (Hust.) Lange-Bert., Cymbella inelegans
Cleve, Navicula libonensis Schoeman, Nitzschia
bicrena Hohn et Hellerman, N. legleri Hust. və s.
kimi çox nadir sayılan növlər təsadüf edilir, eləcə
də burada nadir alp yosun növləri – Cymbella
schimanskii Krammer, Cymbopleura rupicola
(Grunow) Krammer, C.similis (Krasske) Krammer,
Frustulia spicula Amosse, Neidiomorpha binode-
formis (Krammer) M. Cantonati, Lange-Bert. et
N.Angeli və 1 növdaxili takson - Neidium bisul-
catum (Lagerst.) Cleve var. subampliatum Kram-
mer aşkar edilmişdir.
Abşeronda yalnız Ceyranbatan su anbarı
tədqiq edilmiş (Рзаева, 1983) və diatom yosunların
19 növü (19 ndt.) qeydə alınmışdır.
Kür Dağarası çökəkliyi vilayəti. Mingəçevir
su anbarı (Рзаева, 1958; 1986) və Kür çayının orta
axarında yerləşən üç göl – Hacıqabul, Naxalıqçala
(Sarısu) və Ağgöl tədqiq edilmişdir. A.Q.Qası-
movun işində Mingəçevir su anbarının diatom
yosunlarının siyahısı təkrarən təqdim edilir və Kür
çayının aşağı axarında yerləşən bir sıra kiçik
sututarlarında geniş yayılmış növlər qeyd edilir.
Kür çayının və onun qollarının alqoflorası xüsusi
olaraq öyrənilməmişdir. Yuxarıda göstərilən və
minerallaşması yüksək olan göllərin alqoflorası
keçən əsrin 70-ci illərin əvvəllərində N.M. Cəfərov
tərəfindən tədqiq edilib (Джафаров, 1971; 1972).
Burada Amphora subcapitata (Kisselev) Hust,
Caloneis oregonica (Ehrenb.) R.M.Patrick, Fal-
lacia omissa (Hust.) D.G.Mann və Navicula cir-
cumtexta Meist. ex Hust. kimi nadir növlər və arid
ərazilərə xas olan Navicula hedini Hust. növü tapıl-
mışdır. Hacıqabul gölündə isə bütün Qafqaz üçün
yeni olan Achnanthes triconfusa Van Land. və Sel-
laphora laevissima (Kütz.) D.G.Mann qeyd edil-
mişdir. Bütövlükdə bu vilayətdə 217 növ (249 ndt.)
diatom yosunu rast gəlinir.
Kiçik Qafqaz vilayəti. Əsasən termal bulaqlar
və zəlzələ nəticəsində əmələ gələn, yüksək dağlıqda
yerləşən Göygöl gölü öyrənilmişdir. Mineral
bulaqlarda 80 növ Bacillariophyta aşkar edilmişdir
(Алиев, 1961; Балашова, 1975б) və onların ara-
sında sularının hərarəti və minerallaşması yüksək
olan dağ bulaqlarına xas olan – Denticula thermalis
Kütz., Pinnularia interruptiformis Krammer və s.
Göygöl gölü üçün 124 növ göstərilir (Рзаева,
1984а). Cəmi Kiçik Qafqazda 143 növ (156 ndt.)
diatom yosunu aşkar edilmişdir.
Lənkəran vilayəti. Azərbaycanın cənub-şər-
qində yerləşən və ayrıca botaniki yarıməyalətə
ayrılmış bu nadir subtropik vilayətin yalnız aran
hissəsində sututarlarından çaylar və termal bulaqlar
tədqiq edilmişdir (Рзаева, 1965; 1984б), dağlıq
hissəsi isə öyrənilməmişdir. Bu vilayətdə 123 növ
(137 ndt.) aşkar olunmuşdur.
Orta Araz vilayəti. Bütövlükdə Naxçıvan AR
ərazisində sistemli alqoloji tədqiqatlar aparılma-
mışdır və ilk dəfə S.Q. Rzayeva Naxçıvanın üç
mineral bulaqlarından (Vayxır, Sirab və Badamlı)
yığılmlş materialların tədqiqinin nəticələrini nəşr
etdirmişdir (Рзаева, 1999). Məqalədə diatom yo-
sunlar 7 növlə təmsil olunmuşdur, bunlardan Dia-
toma vulgare Bory, D. anceps (Ehrenb.) Kirchn.,
Fragilaria capucina Desm. və s. qeyd etmək olar.
Azərbaycanın diatom florasının taksonomik
strukturu aşağıdakı cədvəldə təqdim edilir (cədvəl
1). Növlərin, növdaxili taksonların və daha yüksək
ranqlı taksonların taksonomik müxtəlifliyi aşağıda
göstərilmişdir: 1. Coscinodiscophyceae sinfi – 1
yarımsinif, 3 sıra, 3 fəsilə, 3 cins və 6 növ (7 ndt.);
2. Mediophyceae sinfi – 2 yarımsinif, 2 sıra, 3
fəsilə, 5 cins və 14 növ; 3. Bacillariophyceae sinfi –
3 yarımsinif, 11 sıra, 30 fəsilə, 76 cins və 361 növ
(422 ndt.).
Coscinodiscophyceae sinfi Coscinodiscophyci-
dae yarımsinfi ilə ən az növ müxtəlifliyi ilə seçilir
və tərkibində 1-3 plankton növü olan cinslərlə təm-
sil olunmuşdur. Paraliales sırası Paraliaceae fəsi-
ləsi və Ellerbeckia R.M. Crawford cinsinə aid tək
bir növlə büruzə verir. Ellerbeckia arenaria
(Moore ex Ralfs) R.M. Crawford Böyük Qafqazın
cənub yamacının sututarlarında, əsasən Qax
rayonunun Ceyranbulaq, Qarasu mineral bulaqla-
Cəfərova və Muxtarova
42
Cədvəl 1. Şirin sularda diatom florasının taksonomik spektri.
Sıralar
Fəsilələrin
Cinslərin
Növlərin sayı (ndt.)
Florada %-lə
sayı
/ ranq yeri
Sinif Coscinodiscophyceae
1. Paraliales
1
1
1 (1) /15
0,2
2. Melosirales
1
1
2 (2) /14
0,5
3. Aulacoseirales
1
1
3 (4) /12
0,9
Sinif Mediophyceae
1. Chaetocerotales
1
1
1 (1) /15
0,2
2. Thalassiosirales
2
4
13 (13) /8
2,9
Sinif Bacillariophyceae
1. Fragilariales
1
11
27 (35) /4
7,9
2. Tabellariales
1
2
3 (3) /13
0,7
3. Eunotiales
1
1
4 (6) /11
1,4
4. Mastogloiales
1
2
4 (7) /10
1,6
5. Cymbellales
4
11
55 (62) /3
14,0
6. Achnanthales
3
8
22 (29) /5
6,5
7. Naviculales
14
28
142 (157) /1
35,4
8. Thalassiophysales
1
1
15 (16) /7
3,6
9. Bacillariales
1
6
61 (70) /2
15,8
10. Rhopalodiales
1
2
8 (11) /9
2,5
11. Surirellales
2
4
20 (26) /6
5,9
Cəmi:
36
84
381 (443)
100
rında və termal Mohsu bulağının axınında rast gəli-
nir. Melosirales sırası Melosiraceae fəsiləsi və
Melosira C. Agardh cinsinə aid 2 növlə, Aulacosei-
rales sırası eyniadlı fəsiləsi və Aulacoseira Thwai-
tes cinsinə aid 3 plankton növü ilə (4 ndt.) qeyd
edilmişdir.
Mediophyceae sinfi ölkənin daxili sularında 2
yarımsinifdən olan 14 plankton növünü birləşdirir.
Chaetocerotophycidae yarımsinfi Chaetocerotales
sırası Chaetocerotaceae fəsiləsi və Chaetoceros
Ehrenb. cinsinə aid tək bir növlə - Ch. wighamii
Brightw (Sarısu gölü) qeyd edilir. Thalassiosiro-
phycidae yarımsinfi Thalassiosirales sırası Thalas-
siosiraceae fəsiləsi və Thalassiosira Cleve cinsinə
aid 2 növlə, Stephanodiscaceae fəsiləsi isə Cyclo-
stephanos Round (1 növ) Cyclotella Kütz. (7 n.) və
Stephanodiscus Ehrenb. (3 n.) cinslərindən cəmi 11
növlə təmsil olunmuşdur.
Əsasən planktonda müşahidə edilən Cyclotella
Kütz. cinsinin nümayəndələri (7 n.) ölkənin iri
sututarlarından olan Mingəçevir və Ceyranbatan su
anbarlarında, iri göllərdə - Göygöl, Hacıqabul, Sarısu
və Ağgöl, Kür çayında və s. qeydə alınıb. Bunların
arasında həm C. comensis Grunow kimi yalnız
Avrasiyada yayılmış nadir arktik–alp növünü və
bütün qitələrdə geniş yayılmış halofil, α–mezosaprob
C. meneghiniana Kütz. növünü misal gətirmək olar.
Bacillariophyceae sinfi taksonomik strukturu-
na görə daha rəngarəng olmuş, sinfə 3 yarımsinif
(Fragilariophycidae, Eunotiophycidae və Bacilla-
riophycidae) daxil olmaqla 361 (422 ndt.) əsasən
bentik (epilit, epipelit, epifit) və perifit növlər aid
edilmişdir. Kontinental sututarlarında yayılan
diatom yosunların müxtəlifliyinin analizi göstərir
ki, növlərlə zəngin olan cinslər əsasən Bacillario-
phyceae sinfinin sıralarına məxsusdur. Demək
lazımdır ki, alqologiyada növə politipik nöqteyi
nəzərindən baxılır və yosun floralarını növdaxili
səviyyədə müqayisə etmək daha əsaslandırıcı
sayılır. Məhz növdaxili taksonlar səviyyəsində
botaniki mənada iki yaxın olan ərazinin aydın ifadə
olunmuş fərqləri daha tez büruzə verir.
Fragilariophycidae yarımsinfinə Fragila-
riales və Tabellariales sıraları aiddir. Fragilariales
sırasının (4-cü ranq) Fragilariaceae fəsiləsinin 11
cinsindən: Asterionella Hass. (1 n.), Ctenophora
(Grunow) D.M. Williams et Round (1 n.), Diatoma
Bory (6 n.,10 ndt.), Fragilaria Lyngb. (5 n., 6 ndt.),
Fragilariforma (Ralfs) D.M. Williams et Round (1
n., 3 ndt.), Martyana Round (1 n.), Meridion
C.Agardh (1 n.), Staurosirella D.M. Williams et
Round (2 n., 2 ndt.), Synedra Ehrenb. (1 ndt.),
Tabularia (Kütz.) D.M. Williams et Round (1 n.),
Ulnaria (Kütz.) Compere (6 n., 8 ndt.) daxil
olmaqla cəmi 25 növ (35 ndt.) qeyd edilmişdir.
Azərbaycanın daxili sularında Tabellariales sırası
eyni adlı fəsilədən olan iki cinslə - Tabellaria
Ehrenb.(2 n.) və Tetracyclus Ralfs (1 n.)
mövcuddur.
Eunotiophycidae yarımsinfi Eunotiales
sırasına, Eunotiaceae fəsiləsinə və Eunotia Ehrenb.
cinsinə aid 4 növü (6 ndt.) daxil edir. Eunotia
cinsinin 4 növündən ikisi - E. bilunaris (Ehrenb.)
Mills və E. submonodon Hust. Mingəçevir su
anbarında qeyd edilmişdir, qalan 2 növü isə E.
fallax A. Cleve və E. praerupta Ehrenb. növdaxili
taksonlarla birgə - Böyük Qafqazın suaxınlarında
(Zərnəçay çayının başlanğıcında, Əyriçay çayında)
və mineral bulaqlarında (Ləkitbulaq, Ceyranbulaq,
Süskənbulaq) təyin edilmişdir.
Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları
43
Bacillariophycidae yarımsinfi 8 sıraya ( Masto-
gloiales, Cymbellales, Achnanthales, Naviculales,
Thalassiophysales, Bacillariales, Rhopalodiales və
Surirellales) aid 327 növlə (378 ndt.) müəyyən
edilmişdir. Bura Mastogloiales sırasından Masto-
gloiaceae fəsiləsinin Aneumastus D.G. Mann et
Stickle (1 n.) və Mastogloia Thwaites ex W. Smith
(3 n., 6 ndt.) cinsləri aiddir. Cymbellales sırası (3-cü
ranq) 4 fəsiləyə və 11 cinsə aid 55 növü (62 ndt.)
birləşdirir: Rhoicospheniaceae fəsiləsi Rhoicos-
phenia Grunow cinsi ilə (1 n.); Anomoeoneidaceae
fəsiləsi Anomoeoneis Pfitzer (1 n., 2 ndt.) və Stauro-
phora Mereschk. (1 n.) cinsləri ilə; Cymbellaceae
fəsiləsi Cymbella C. Agardh (16 n.), Cymbopleura
(Krammer) Krammer (8 n.), Encyonema Kütz. (5 n.,
6 ndt.), Encyonopsis Krammer (3 n.) və Placoneis
Mereschk. (4 n., 6 ndt.) cinsləri ilə (cəmi 36 n., 39
ndt.) və Gomphonemataceae fəsiləsi Gomphoneis
Cleve (1 n., 2 ndt.), Gomphonema (C.Agardh)
Ehrenb. (14 n., 16 ndt.) və Reimeria Kociolek et
Stoermer (1 n.) cinsləri ilə səciyyələnir.
Achnanthales sırası (5-ci ranq) 8 cinsdən və 3
fəsilədən olan 22 növü (29 ndt.) birləşdirir. Achnan-
thaceae fəsiləsinə aid 5 cinsdən olan 12 növ (17
ndt.) təyin edilmişdir: Achnanthes Bory (4 n., 5 ndt.),
Karayevia Round et Bukht. (1 n.), Lemnicola Round
et Basson (1 n., 2 ndt.), Planothidium Round et
Bukht. (5 n., 8 ndt.) və Rossithidium Round et
Bukht. (1 n.). Cocconeidaceae fəsiləsinə yalnız
Cocconeis Ehrenb. cinsinin 5 növü (7 ndt.) daxil
edilmişdir., Achnanthidiceae fəsiləsində Achnan-
thidium Kütz. (4 n.) və Eucocconeis Cleve (1 n.)
cinslərindən cəmi 5 növ müəyyən edilmişdir.
Thalassiophysales sırası Catenulaceae fəsilə-
sinə aid Amphora Ehrenb. cinsinin 15 növü ilə (16
ndt.) göstərilmişdir.
Bacillariales sırası (2-ci ranq) Bacillariaceae
fəsiləsinin 6 cinsinin 61 növünü (70 ndt.) əhatə
edir; onlardan Bacillaria J.F. Gmel. cinsinə aid -
1, Cylindrotheca Rabenh. cinsinə aid - 1, Denticula
Kütz. cinsinə aid - 3, Hantzschia Grunow cinsinə
aid - 5 (7 ndt.), Tryblionella W. Sm cinsinə aid - 8
(10 ndt.) və, nəhayət, diatom yosunlar florasının
aparıcı cinsləri sırasında 1-ci ranq yerini tutan
Nitzschia Hassal cinsinə aid 43 növ (48 ndt.) aşkar
edilmişdir (Сədvəl 2).
Rhopalodiales sırasından Rhopalodiaceae fə-
siləsinin iki cinsinə aid cəmi 8 növ (11 ndt.) qeyd
edilmişdir: Epithemia Breb. (5 n., 6 ndt.) və Rhopa-
lodia O. Müll. (3 n., 5 ndt.).
Surirellales sırası iki fəsiləyə aid 20 yosun
növü ilə (26 ndt.) təmsil olunmuşdur. Entomoneis
fəsiləsinə aid 2 növ (3 ndt.) Entomoneis cinsindən
və Campylodiscus Ehrenb. (4 n.), Cymatopleura W.
Sm. (2 n., 4 ndt .) və Surirella Turpin (12 n.,15
ndt.) cinslərindən Surirellaceae fəsiləsinə aid 18
növ (23 ndt.) daxil olmuşdur.
Naviculales sırası növ sayına görə digər sıra-
lara nisbətən 142 növlə (157 ndt.) üstünlüyə malik
olmuşdur (1-ci ranq). Bu iri sıra 4 yarımsıralar ilə
təmsil olunur: Neidiineae, Sellaphorineae, Diplo-
neidineae və Naviculineae.
Neidiineae yarımsırası 7 fəsiləyə və 10 cinsə
aid 26 növü (28 ndt.) əhatə edir və hər bir fəsiləyə
öz növbəsində 1 və ya 2 cins daxildir: Berkeleyaceae
fəsiləsinə - Berkeleya Grev. cinsi (1 n., 2 ndt.),
Cavinulaceae fəs. – Cavinula D.G. Mann et Stickle
(3 n.), Cosmoneidaceae fəs. – Cosmioneis D.G.
Mann et Stickle (1 n.), Diadesmidaceae fəs.-
Diadesmis Kütz. (1 n.) və Luticola D.G. Mann (6
n.), Amphipleuraceae fəs. - Amphipleura Kütz. (1 n.)
və Frustulia Rabenh. (3 n.), Brachysiraceae fəs. -
Brachysira Kütz. (3 n.), Neidiaceae fəs.-
Neidiomorpha Lange-Bert. et Cantonati (1 n.) və
Neidium Pfitzer (6 n., 7 ndt.).
Sellaphorineae yarımsırası 36 növ (42 ndt.), 4
cins və 2 fəsilə ilə səciyyələnir: Sellaphoraceae
fəsiləsi- Fallacia Stickle et D.G. Mann (4 n.) və
Sellaphora Mereschk. (4 n., 6 ndt.) cinsləri ilə, Pin-
nulariaceae fəsiləsi (28 n., 32 ndt.) – Caloneis
Cleve (10 n., 13 ndt.) və floranın aparıcı cinsləri
sırasında 3-cü ranq yerini tutan Pinnularia Ehrenb.
(18 n.,19 ndt.) cinsləri ilə göstərilmişdir.
Cədvəl 2. Şirin sularda diatom florasının aparıcı cinsləri
Sıralar
Cinslər
Növlərin sayı (ndt.)
/ranq yeri
Florada %-lə
Sinif Bacillariophyceae
Cymbellales
Cymbella C.Agardh
16(16) /4
3,6
Gomphonema (C.Agardh) Ehrenb.
14(16) /6
3,6
Naviculales
Navicula Bory
34 (38) /2
8,6
Pinnularia Ehrenb.
18 (19) /3
4,3
Caloneis Cleve
10 (13) /8
2,9
Diploneis Ehrenb.
9 (10) /9
2,3
Thalassiophysales
Amphora Ehrenb.
15 (16) /5
3,6
Bacillariales
Nitzchia Hassal
43 (48) /1
10,8
Tryblionella W. Sm.
8 (10) /10
2,3
Surirellales
Surirella Turpin
12 (15) /7
3,4
Cəmi:
45,4
Cəfərova və Muxtarova
44
Diploneidineae yarımsırasından Diploneida-
ceae fəsiləsinin yalnız Diploneis cinsinə aid 9 növ
(10 ndt.) təyin edilmişdir.
Naviculineae yarımsırası növ sayına görə digər
yarımsıralara nisbətən 71 növlə (77 ndt.) üstünlüyə
malik olmuşdur və 4 fəsiləyə aid (Naviculaceae,
Pleurosigmataceae, Plagiotropidaceae və Stauro-
neidaceae) 13 cinsi birləşdirmişdir. 1990-cı illərdən
başlayaraq aparılan elektron-mikroskopik tədqiqat-
lar nəticəsində heterogen növləri böyük sayda əha-
tə edən Navicula Bory s. lato cinsindən yeni
cinslər ayrılmaqdadır və onların bəzilərinin növləri
Azərbaycanın şirin sularında Naviculaceae fəsilə-
sində təqdim olunur (8 cins, 47 növ, 52 ndt.):
Adlafia Lange-Bert. (2 n., 3 ndt.), Eolimna Lange-
Bert. et Schill. (1 n.), Geissleria Lange-Bert. et D.
Metzeltin (2 n.), Haslea Simonsen (1 n.), Hippo-
donta Lange-Bert., D. Metzeltin et A. Witkowski,
Kobayasiella Lange-Bert. (1 n.), Mayamaea Lange-
Bert. (3 n.) və nəhayət 2-ci ranq yerini tutan
Navicula Bory s. stricto (34 n., 38 ndt.). Navicula
Bory s. str. cinsinin nümayəndələri adətən regional
floralarda rəhbər mövqe tuturlar.
Pleurosigmataceae fəsiləsi 2 cinslə təmsil olun-
muşdur: Gyrosigma Hassal (8 n.) və Pleurosigma
W.Sm. (4 n.). Plagiotropidaceae fəsiləsi Plagiotro-
pis Pfitzer cinsinə aid yalnız 1 növlə büruzə verir.
Stauroneidaceae fəsiləsi 2 cinslə səciyyələnir: Crati-
cula Grunow (5 n.) və Stauroneis Ehrenb. (6 n., 7
ndt.).
Avropa ölkələrinin əksəriyyəti ilə müqayisədə
Azərbaycanın ərazisində təyin edilmiş diatom
yosunların növlərinin sayı o qədər də yüksək deyil,
bu həm tədqiqat müddətinin qısa olması ilə, həm də
Kür çayının, Kiçik Qafqazın yüksək dağ göllərinin,
Talışın, Naxçıvanın və Böyük Qafqazın şimal ya-
macının sututarları və suaxınlarının öyrənilməməsi
ilə bağlıdır. Azərbaycanda yeni və nadir növlərin
aşkar edilməsi ölkənin diatom florasının original-
lığını sübut edir və onun gələcəkdə daha ətraflı
tədqiqinə əsas verir.
ƏDƏBIYYAT
Azərbaycan Respublikasının konstruktiv coğra-
fiyası (1996) B.Budaqovun redaktəsi ilə: 3 cilddə.
Bakı: Elm, I c., 268 s.
Алиев Д.Г. (1961) Материалы к флоре водорос-
лей минеральных источников Кельбаджар-
ского Истису Азербайджанской ССР. Изв. АН
Азерб. ССР, cер. биол. и мед. наук, 5: 23-29.
Балашова Н.Б. (1975а) К флоре водорослей
термальных источников Азербайджана. Новос-
ти системат. низших раст. (Л.), 12: 90-94.
Балашова Н.Б. (1975б) К флоре водорослей
термальных источников Верхнего Истису.
Вестн. ЛГУ, биология, 3: 35-40.
Водоросли. Справочник (1989) Под ред. Вас-
сер С.П., Кондратьева Н.В., Масюк Н.П. и др.
Киев: Наук. Думка, 608 с.
Джафаров Н.М. (1971) Альгофлора озера Ад-
жикабул. Докл. АН Азерб. ССР, 27(3): 75-79.
Джафаров Н.М. (1972) Альгофлора озера Наха-
лыхчала. Мат. науч. конф. аспирантов АН
Азерб. ССР, биол. науки, Баку: 85-89.
Караева Н.И., Мухтарова Ш.Дж. (1987) Ред-
кие для СССР и новые виды пеннатных диа-
томовых водорослей (Bacillariophyta) из
Азербайджана. Ботан. журн., 72(7): 943-948.
Мухтарова Ш.Дж. (1989) Род Cymbella в
водоемах южного склона Большого Кавказа.
Ботан. журн., 74(1): 48-53.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2007)
Альгологические
исследования
водоемов
Азербайджана. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının
əsərləri, 7: 125-134.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2010) Во-
доросли – индикаторы ацидификации в водо-
емах южного склона Большого Кавказа (Азер-
байджан). Научно-технол. журн. “Теоретич. и
прикладн. проблемы агропром. комплекса”
(М.), 4: 35-38.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2011а)
Альгологические
исследования
водоемов
Азербайджана. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının
əsərləri, 8: 128-143.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2011б)
Альгологические
исследования
водоемов
Азербайджана. AMEA Mərkəzi Nəbatat Bağının
əsərləri, 9: 123-128.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2011в)
Водоросли – индикаторы галобности в водо-
емах южного склона Большого Кавказа (Азер-
байджан). Матер. Международн. научно -
методич. конф. посвящ. 130-летию со дня
рожден. проф. С.И.Жегалова, М., РУДН: 271-
276.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2012а)
Географический анализ альгофлоры водоемов
южного склона Большого Кавказа (Азербай-
джан). Научно-технол. журн. “Теоретич. и
прикладн. проблемы агропром. комплекса”
(М.), 2(11): 31-35.
Мухтарова Ш.Дж., Джафарова С.К. (2012б)
Группы активности видов и поясность в рас-
пространении водорослей в водоемах
южного склона Большого Кавказа (Азербай-
джан). Матер. Международн. научн. конф.
“Растительный мир и его охрана”, Алматы:
100-103.
Мухтарова Ш.Дж., Караева Н.И. (1999) К
альгофлоре минеральных источников Большо-
го Кавказа (в пределах Азербайджанской Рес-
Azərbaycanın Şirin Sularının Diatom Yosunları
45
публики). Флора Азербайджана: использова-
ние и охрана растительности. Баку, Элм: 13-
15.
Рзаева С.Г. (1958) Фитопланктон Мингечаур-
ского водохранилища в начальный период его
становления: Автореф. дис. … канд. биол.
наук. Баку: 21 с.
Рзаева С.Г. (1965) Некоторые данные о летней
флоре водорослей Ленкоранского района. Изв.
АН Азерб. ССР, сер. биол. и с.-х. наук, 5: 21-25.
Рзаева С.Г. (1983) Планктонные водоросли
Джейранбатанского водохранилища. Изв. АН
Азерб. ССР, сер. биол. наук, 3: 15-20.
Рзаева С.Г. (1984а) Об альгофлоре озера Гей-
гель (Азербайджанская ССР). Ботан. журн.,
69(9): 1239-1243.
Рзаева С.Г. (1984б) Альгофлора минеральных
источников Астаринского района Азербайджа-
на. Ботан. журн., 69(7): 943-946.
Рзаева С.Г. (1986) Диатомовые водоросли бен-
тоса Мингечаурского водохранилища. Ботан.
журн., 71(5): 627-631.
Рзаева С.Г. (1999) Диатомовые водоросли Вай-
хырского, Бадамлинского и Сирабского источ-
ников Нахчывана. Флора Азербайджана: ис-
пользование и охрана растительности. Баку,
Элм: 74-76.
Algae of Ukraine: Diversity, Nomenclature,
Taxonomy, Ecology and Geography (2009)
Bacillariophyta (Eds. P.M.Tsarenko, S.P.Wasser
& E.Nevo), Ruggel (Liechtenstein): A.R.G. Gant-
ner Verlag, , Vol. 2: 413 p.
Medlin L.K., Kaczmarska I. (2004) Evolution of
the diatoms. V. Morphological and cytological
support for the major clades and a taxonomic revi-
sion. Phycologia, 43: 245-270.
Диатомовые Водоросли Пресных Вод Азербайджана
С.К. Джафарова, Ш.Дж. Мухтарова
Институт ботаники НАНA
Впервые на основании имеющихся литературных источников и оригинальных альгологических
исследований проведена инвентаризация микроводорослей отдела Bacillariophyta из
континентальных водоемов и водотоков Азербайджана. По результатам ревизии, учитывающей все
современные номенклатурные изменения, составлен список, насчитывающий 381 вид (443
внутривидовых таксона) диатомовых водорослей, относящихся к 84 родам, 36 семействам, 16
порядкам, 6 подклассам и 3 классам. Обсуждаются изученность, распространение и таксономические
особенности диатомей в крупных физико-географических областях страны.
Ключевые слова: Диатомовые водоросли, пресные воды, систематическая структура, таксон
Diatom Algae of Fresh Waters of Azerbaijan
S.K. Jafarova, Sh.J. Mukhtarova
Institute of Botany, ANAS
Microalgae of Bacillariophyta phylum from continental waterbodies and watercourses of Azerbaijan have
been inventoried for the first time. The list of diatom algae represented 381 taxa (443 infraspecies taxa)
which belong to the 84 genera, 36 families, 16 orders, 6 subclasses and 3 classes according to the latest
taxonomic arrangements was made. The level of the study, distribution and taxonomic specifics of diatoms
in large physiographic areas of the country are discussing.
Key words: Diatom algae, fresh waters, taxonomic structure, taxa
Dostları ilə paylaş: |