BAKI DÖVLƏT UNİVERSİTETİ
EKOLOGİYA VƏ TORPAQŞÜNASLIQ FAKÜLTƏSİ
BİOEKOLOGİYA kafedrası
Fəlsəfə Doktoru proqramı üzrə doktoranturaya qəbul imtahanının
P R O Q R A M I
İxtisas: 2426.01 –“Ekologiya”
Tədris-Metodiki
Şuranın sədri: dos. A.Q.Hüseyinli
Proqramı tərtib edənlər:
Bioekologiya kafedrasının müdiri: prof. N. A. Sadıqova
Bioekologiya kafedrasının dosenti: dos. F.V.Sultan-zadə
B A K I – 2016
Ümumi ekologiya və bioekologiya kursunun
PROQRAMI
Mövzu 1. Həyat (yaşayış) mühiti və ekoloji faktorlar.
Yaşayış mühitinin canlı orqanizmlərlə qarşılıqlı əlaqələri. Orqanizmlərin mühitə uyğunlaşması-
adaptasiya. Ekoloji faktorlar: abiotik (fiziki, kimyəvi, edafik və ya torpaq), biotik, antropogen.
Limitləşdirici faktorlar, optimum qanunu (Y.Libix). Tolerantlıq qanunu (V.Şelford). Orqanizmin
həyatında fiziki və kimyəvi mühit faktorlarının əhəmiyyəti. Orqanizmlərin həyatında suyun rolu.
Mövzu 2. Populyasiyalar.
Populyasiyanın anlayışı və təsnifatı. Populyasiyanın sayı və sıxlığı. Populyasiyanın bioloji strukturu.
Populyasiyanın cinsi strukturu. Populyasiyanın yaş strukturu. Populyasiyanın ərazi strukturu. Heyvan
populyasiyalarının etoloji strukturu (tək həyat tərzi, ailəvi həyat tərzi, koloniyalar, dəstələr, sürü).
Populyasiyalarının dinamikası. Say dinamikasının tipləri. K- və r-strategiya. Populyasiyanın
homeostazı.
Mövzu 3. Biosenozlar
Biosenozun strukturu. Biosenozda orqanizimlərin əlaqələri: trofik, topik, forik əlaqələr. Neytralizm,
amensalizm, reqabət (konkurensiya), yırtıcı-şikar, parazitizm, kommensalizm, mutualizm (simbioz)
əlaqələri. Ekoloji nişa, ekoloji məskən.
Mövzu 4. Ekoloji sistemlər
Ekosistem anlayışı. Biogeosenozun komponentlərinin tərkibi və qarşılıqlı əlaqəsi. Ekosistemin enerjisi.
Trofik səviyyə və trofik zənciri. Produsentlər, konsumentlər, redusentlər. Ekosistemin bioloji
məhsuldarlığı: ilkin məhsulu (ümumi və təmiz), ikinci məhsulu. Ekoloji piramidalar: say, biokütlə,
məhsul və ya enerji. Ekosistemin dinamikası. Tsikllik dəyişmə, mövsümlü tsikllər, çoxillik
dəyişkənlik. Ekoloji suksessiyalar. Klimaks.
Mövzu 5. Biosfer
Biosfer anlayışı. Canlı maddə və biosferdə həyatın paylanması. Biosferdə canlı maddənin əsas
funksiyaları. Təbiətdə maddələrin dövranı: böyük (geoloji) və kiçik (biogeokimyəvi) dövran.
Oksigenin dövranı. Karbonun dövranı. Azotun dövranı. Kükürdün dövranı. Fosforun dövranı.
Landşaft əsasında biosferin təbii ekosistemlərinin təsnifatı (Y.Odum): yerüstü biomlar (ekosistemlər),
şirinsulu ekosistem tipləri, dəniz ekosistem tipləri.
Mövzu 6. Müasir global ekoloji problemlər
Təbii resurslar və onlarin təsnifatı. Global atmosferin çirklənməsi. Parnik (istilik) qazları və onların
iqlim dəyişməsinə təsiri. Hidrosferin əsas ekoloji xüsussiyyətləri və ekoloji problemləri. Dəniz və
okeanların qorunması. Torpaq sferinin (pedosferin) qlobal funksiyaları. Dünyanın torpaq ehtiyatları və
istifadəsi. Səhralaşma – qlobal ekoloji problemdir. Bitki örtüyünün ətraf mühitə təsiri və insan
həyatında rolu. Meşəsizləşdirmə – qlobal ekoloji problemdir. Dünyanın müasir landşaftları. Bioloji
müxtəliflik. Biomüxtəlifliyin qorunması. Təbiətdən istifadənin növləri və onun effektivliyi. Tullantısız
və aztullantılı istehsal. Qlobal problemlərin və proqnozların mahiyyəti.
Mövzu 7. Heyvanların ekologiyası
Onurğalıların ekologiyasının müasir problemləri. Cografi yayilmasının ekoloji aspekti. Ekoloji qruplar.
Balıqların ekoloji qrupları. Suda-quruda yaşayanların ekoloji qrupları. Sürünənlərin ekoloji qrupları.
Quşların ekoloji qrupları. Sinantrop quşlar. Məməlilərin ekoloji qrupları. Davranış və həyat tərzi.
Quşların həyatının mövsüm hadisələri. Quşların “sosioloji” qrupları. Məməlilərin həyatının mövsüm
hadisələri. Məməlilərin “sosioloji” qrupları. Heyvanlara əhalinin təsiri. Balıqlara əhalinin təsiri. Suda-
quruda yaşayanlara əhalinin təsiri. Sürünənlərə əhalinin təsiri. Quşlara əhalinin təsiri. Məməlilərə
əhalinin təsiri. Heyvanların səmərəli istifadə və qorunması.
Mövzu 8. İnsan ekologiyası və ətraf mühitə antropogen təsiri
Insanın biososial təbiəti və ekologiya. İnsanın təbiətdə yeri. Insan bioloji növ kimi. Insan
populyasiyası. Təbiətdə cəmiyyətin qarşılıqlı əlaqələrinin mərhələləri: yiğma və ovlama, əkinçilik
mədəniyyəti, sənayə inqilabı. İnsan və ekosistemlər. Demoqrafik vəziyyət və onun perspektivləri.
Antropogen ekosistemlər. Kənd təsərrüfatı ekosistemləri. Sənaye şəhər ekosistemləri (landşaftları).
Təbii və aqrosistemləri müqayisəli xüsusiyyətləri. Urbanizasiyanın ekoloji aspekti. Dünyanın ərzaq
məhsullarının istehsalı problemləri.
Mövzu 9. Ekologiya və insan sağlamlığı
İnsan orqanizminə təsir edən mühit. Dünya əhalisinin saglamlıq problemləri. Təbii ekoloji faktorların
insanın sağlamlığına təsiri. Yerin təbii resursları-insanın həyat faktoru kimi. Ətraf mühitin vəziyyəti
və onun insanın sağlamlığına təsiri: atmosfer havasının çirklənməsi, kimyəvi maddələrlə çirklənmə,
texnogen radioaktivliyi, iqlimin istiləşməsi, hidrosfer çirklənməsi, litosferin çirklənməsi. Ətraf
mühitinin akustik (səs) çirklənməsi və vibrasiyanın sağlamlığa təsiri. Texnogen faktorların insana
təsiri. İnsan və bioritmlər. Sağlamlığın ekocoğrafi problemləri. İnsanın tələbatları. Həyat şəraiti və
tərzi. Risk faktoru. Təbii fəlakətlər və texnogen qəzalar. Texnogen ekoloji qəzaların insana təsiri.
Bioloji müxtəlifliyin və genetik ehtiyatların ekologiyası. GMO və məhsulların təhlükəsi. Ətraf mühitin
sosial faktorları.
Mövzu 10. Təbiətin mühafizəsi və ekoloji təhsil
Təbiəti mühafizənin müasir forma və metodları. Xüsusi mühafizə olunan ərazilər. Xüsusi mühafizə
olunan ərazilərin kateqoriyaları və növləri. Milli parkların anlayışı və strukturu. Ekoloji monitorinq
anlayışı və əsasları. Davamlı inkişaf konsepsiyası. Ətraf mühitin mühafizəsi işində beynalxalq
əməkdaşlıq. Ekoloji təhsil. Ekoloji maarifləndirmə və etika.
Mövzu 11. Azərbaycan Respublikanın ətraf mühitinin ekoloji durumu və ekoloji problemləri
Azərbaycanda atmosfer havasının vəziyyəti. Respublikada iqlim dəyişgənliyi. Ozon qatının mühafizəsi
üzrə Azərbaycan Respublikasının strategiyası. Azərbaycan Respublikası çaylarının ekoloji
problemləri. Kür və Araz çaylarının ekoloji problemləri. Azərbaycanda göllərin ekoloji vəziyyəti.
Xəzər dənizinin ekoloji vəziyyəti və problemləri. Xəzərin neft və neft məhsulları ilə çirklənməsi.
Azərbaycanda eroziyaya uğramış torpaqların ekoloji problemləri. Azərbaycanda suvarmanın
problemləri. Respublikada səhralaşma problemleri. Azərbaycanda meşəsizləşdirmə problemləri.
Otlaqların istifadəsinin ekoloji problemləri. Azərbaycanda bioloji müxtəlifliyin qorunması problemi.
Xəzər regionunda biomüxtəlifliyin əsas risk faktorları. Azərbaycanın xüsusi mühafizə olunan əraziləri:
qoruqlar, yasaqlıqlar, milli parklar. Milli ekoturizmin vəziyyəti.
İstifadə edilmiş və tövsiyə olunan ədəbiyyat siyahısı.
1.
Mustafayev Q.T.,Sadıqova N.A., Məmmədov A.T., Qarabəyli F.Z. Onurğalı heyvanların
ekologiyası (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı,” Bakı Universiteti “ nəşriyyatı, 2011,344 səh.
2.
Məmmədov Q.S., Xəlilov M.Y. Ekologiya etraf mühit və insan. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2006,
608 səh.
3.
Məmmədov Q.S., Xəlilov M.Y. “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi” Bakı, “ Elm “
nəşriyyatı, 2005,880 səh.
4.
Sultanov R.L., Sadıqova N.A., Ataşova Ü.E. Ümümi ekologiya. Bakı: “Bakı Universiteti”
nəşriyyatı, 2010, 384 səh.
5.
Mustafayev Q.T. , Sultan- zadə F.V. Azərbaycanda suyun ekologiyası və Xəzərin
biomuxtəlifliyi Bakı: “ Səda “ nəşriyyatı, 2007, 150 səh.
6.
Sultan- zadə F.V. Biomüxtəliflik və onun mühafizəsi, Bakı, “Çaşıoğlu”, 2015, 240 səh.
Doktoranturaya qəbul üçün imtahan sualları 2017
1.
Sistemlər haqqında ümumi məlumat. Sistemlərin növləri,
əlaqələrin tipləri, təşkili xüsusiyyətləri, sistemlərin termodinamikası. Bioloji
sistemlərin ierarxiyası
2.
Ekoloji sistemlərin səviyyələrinin əsas xarakteristikları (populyasiya, biosenoz,
biogeosenoz, biosfer).
3.
Əsas yaşayış mühitləri və orqanizmlərin mühitə uyğunlaşmaları(yerüstü-hava, su
mühiti)
4.
Əsas yaşayış mühitləri və orqanizmlərin mühitə uyğunlaşmaları(torpaq,
orqanizm)
5.
Ətraf mühit və mühitin faktorları haqqında anlayış, təbii resurslar və onların
təsnifatı
6.
Əsas limitləşdirici fiziki faktorların xarakteristikası (temperatur, işıq, ionlaşdırıcı
şüalanma, su, biogen elementlər)
7.
Əsas mühit faktorları (amilləri) və orqanizmlərin onlara uyğunlaşması (iqlim,
edafik, fiziki, kimyəvi, biotik)
8.
Orqanizmlərin həyati formaları (heyvanlar, bitkilər)
9.
Balıqların ekoloji qrupları
10.
Amfibi və reptililərin ekoloji qrupları
11.
Quşların ekoloji qrupları
12.
Məməlilərin ekoloji qrupları
13.
Bitkilərin və heyvanların həyatında sutkalıq və mövsümi ritmlər
14.
Yerüstü (quru) və su ekosistemləri (müqayisəli analiz)
15.
Şirin su ekosistemləri (lentik və lotik sistemlər)
16.
Dəniz ekosistemləri
17.
Planetin əsas biomlarının xarakteristikası
18.
Populyasiya bioloji sistem kimi (anlayış)
19.
Populyasiyanın statik və dinamik göstəriciləri
20.
Populyasiyaların xarakteristikaları
21.
Homeostaz və populyasiyaların dinamikası (say dinamikası, demoqrafik struktur,
sıxlığın tənzimlənməsi)
22.
Populyasiyaların xüsusiyyətləri və sağqalma əyrilərinin tipləri
23.
Populyasiyanın strukturu (paylanma xarakteri, aqreqasiya, təcrid olunma,
ərazilik)
24.
Sayın dəyişməsi r və K seçiminin əsas əlamətləri
25.
Populyasiyanın sayının dəyişmə səbəbləri
26.
Biosenoz bioloji sistem kimi (anlayış, trofik və ərazi strukturu)
27.
Biosenozların strukturu: quru və su ekosistemlərinin şaquli və üfiqi strukturu, növ
strukturu
28.
Y.Libix və V.Şelford qanunları (limitləşdirici faktorlar və dözümlülüyün hədləri)
29.
Ekoloji mövqe və Hauze prinsipi (anlayış, fendomental və realizə olunmuş
ekoloji mövqe)
30.
Ekoloji diversifikasiya (ərazi, qida, aktivlik)
31.
Orqanizmlər arasında qarşılıqlı təsirin əsas formaları və biosenozlarda növarası
münasibətlər(trofik, topik, forik və fabrik əlaqələr)
32.
Orqanizmlərin biotik qarşılıqlı təsirlərinin ümumi təsnifatı
33.
Orqanizmlər arasında münasibət qarşılıqlı təsirlər (kommensalizm, kooperasiya,
mutualizm)
34.
Yırtıcılıq, parazitizm, allelopatiya
35.
Rəqabət və növlərin birgə yaşaması (mövcudluğu)
36.
Ekotonlar və kənar effekt anlayışı
37.
Ekosistemlərdə qida əlaqələri (trofik struktur)
38.
Ekosistemlərdə say, biokütlə, enerji pramidaları
39.
Ekosistemlərdə maddələr dövranı və enerji axını (ilkin və ikincili məhsuldarlıq)
40.
Ekosistemlərin dinamikası, inkişaf strategiyası (suksesiya və klimaks)
41.
Biosferin enerji və radiasiya balansı
42.
Maddələrin biokimyəvi dövranı: geoloji və bioloji dövranı
43.
Biosferin təbii ekosistemlərinin təsnifatı
44.
Quruda (yerüstü mühitdə) təbii mühitin vəziyyəti haqqında məlumatların alınması
üsulları
45.
Su obyektlərinin monitorinqinin təşkili və strukturu
46.
Torpaq örtüyünün monitorinqi və onun yerinə yetirilməsi prinsipləri
47.
Bioloji monitorinqin təşkili prinsipləri
48.
Təbii obyektlərin bioindikasiyası və biomonitorinqi
49.
Ətraf mühitin müasir monitorinqinin təşkilində GİS texnologiyalarının tətbiqi
50.
Bioloji müxtəlifliyin qorunmasının beynəlxalq strategiyaları
51.
Bioloji müxtəlifliyin səviyyələri
52.
Biomüxtəlifliyin dəyərliyi və funksiyaları
53.
Biomüxtəlifliyin azalması səbəbləri
54.
Nadir heyvan və bitki növlərinin (ex-situ və in-situ) şəraitində qorunması və
artırılması
55.
Heyvanlardan səmərəli istifadə və onların qorunması
56.
Bitkilərdən səmərəli istifadə və onların qorunması
57.
İnsan və ətraf mühit: qarşılıqlı münasibətlərin tarixi
58.
İnsan ekologiyası və ətraf mühitə antropogen təsir
59.
İnsanın tələbatları: vital, bioloji və sosial
60.
Sağlamlığın ekocoğrafi problemləri
61.
Həyat obrazı və cəmiyyətin “sosial xəstəlikləri”
62.
Texnogen ekoloji qəzaların ətraf mühitə təsiri
63.
Müasir şəhərlərin problemləri və gələcəyin ekoloji şəhərləri
64.
Qlobal ekoloji problemlər və onların proqnozları
65.
Müasir dünyada dayanıqlı inkişaf konsepsiyası
66.
Ətraf mühitin qorunması sahəsində beynəlxalq əməkdaşlıq
67.
Azərbaycanın ekoloji problemləri: həll olunma strategiyasının təsviri ilə (dövlət
siyasəti)
68.
Dünyada və Azərbaycanda iqlim dəyişkənliyi
69.
Ətraf mühitin qorunmasını təmin edən müasir texnologiyalar
70.
Atmosferin əsas ekoloji xarakteristikaları və ekoloji problemləri
71.
Kənd təsərrüfatının universal ekoloji problemləri: kənd təsərrüfatının ekoloji
optimallaşdırılması yolları
72.
Hidrosferin əsas ekoloji xarakteristikaları və ekoloji problemləri
73.
Pedosferin qlobal funksiyaları və onun qorunma strategiyaları
74.
Meşə resursları. Meşələrin insan həyatında və təbiətdə rolu. Meşələrin
azalmasının səbəbi və nəticələri
75.
Otlaqlardan və təbii çəmənlərdən istifadənin ekoloji problemləri
76.
Ekosistem xidmətlərinin konsepsiyası (tipologiyası) və onların
qiymətləndirilməsi, istifadəyə görə ödənişlər
77.
Ekosistem xidmətlərinin təyini üçün vasitələrin mənbəyi
78.
Ekoloji maarifləndirmə və onun müasir cəmiyyətdə rolu
79.
Azərbaycanın XMOTƏ-ləri (ərazi mühafizəsi)
80.
Biosfer rezervatları və milli parklar haqqında anlayış. Dünyada və Azərbaycanda
MAB proqramı.
İstifadə edilmiş və tövsiyə olunan ədəbiyyat siyahısı.
7.
Cəfərova S.Q., Bünyatova S.N., Əliməmmədzadə İ.M. Amfibilətin ekologiyası, Bakı, 2014,
123 səh..
8.
Cəfərova, S.Q., Hümbətova S.T., Əsgərova S.Ə. Reptililətin ekologiyası, Bakı, “Adiloğlu”,
2010, 133 səh.
9.
Məmmədov Q.S., Xəlilov M.Y. “Ekologiya və ətraf mühitin mühafizəsi” Bakı, “ Elm “
nəşriyyatı, 2005,880 səh.
10.
Məmmədov Q.S., Xəlilov M.Y. Ekologiya etraf mühit və insan. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2006,
608 səh.
11.
Mustafayev Q.T. , Sultan- zadə F.V. Azərbaycanda suyun ekologiyası və Xəzərin
biomuxtəlifliyi Bakı: “ Səda “ nəşriyyatı, 2007, 150 səh.
12.
Mustafayev Q.T., Sadıqova N.A., Məmmədov A.T. Heyvan ekologiyası (onurğalılar). Ali
məktəblər üçün dərs vəsaiti, Bakı, 2016, 399səh.
13.
Mustafayev Q.T.,Sadıqova N.A., Məmmədov A.T., Qarabəyli F.Z. Onurğalı heyvanların
ekologiyası (ali məktəblər üçün dərslik). Bakı,” Bakı Universiteti “ nəşriyyatı, 2011,344 səh.
14.
Sultan- zadə F.V. Biomüxtəliflik və onun mühafizəsi, Bakı, “Çaşıoğlu”, 2015, 240 səh.
15.
Sultanov R.L., Sadıqova N.A., Ataşova Ü.E. Ümümi ekologiya. Bakı: “Bakı Universiteti”
nəşriyyatı, 2010, 384 səh.
16.
Большой практикум (биологический контроль состояния окружающей среды), учебно-
методическое пособие, Красноярск, СФУ, 2012, 81 ст. (internetdə var)
17.
Методы биоиндикации, Учебно-методическое пособие, Казань, 2011, 48 ст. (internetdə
var)
Kafedra müdiri:
prof. N.A.Sadıqova
Dostları ilə paylaş: |