Бакы дювлят университети илащиййат факцлтясинин
Yüklə 461,56 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “ALLAH” SÖZÜNÜN ARXETİPİNƏ DAİR
- İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT
- РЕЗЮМЕ
| 1
БАКЫ ДЮВЛЯТ УНИВЕРСИТЕТИ ИЛАЩИЙЙАТ ФАКЦЛТЯСИНИН
ELMИ МЯЪМУЯСИ
№ 14 SENTYABR (EYLÜL) 2010 “Allah” sözünün arxetipinə dair 53
Açar sözlər: Allah, ərəb dili Key words: Allah, arabic language İslam dininin prinsipləri ilə yaxından tanış olan mömin bəndələrin Uca dinimizə olan inamının nədən ibarət olduğunu çox gözəl bilirik. Çünki bu din ilə müasir elm insan vücudundakı ruh və cisim kimi bir-birini tamamlayır. Din insanları doğru yollara səsləyir, məqsədi və hədəfi məlum olan elm isə bu yolları bir məşəl kimi işıqlandırır. Din sayəsində insanın ağlı, məntiqi, zəka və iradəsi mükəmmələşir, könül dünyası ülviləşir, onun iş və hərəkətlərində ahəng, təmkin, səbr və uyğunluq nəzərə çarpır. Bəndələrinə saysız-hesabsız nemətlər verən, onları hər yerdə mühafizə edib qoruyan Uca Allahımızın sifətlərini zati və sübuti olmaqla iki yerə ayrılması. yəni onun Vucud, Qidəm, Bəqa, Vahdəniyyət, Muxaləfətun lilhavadis və Qiyəm binəfsihi kimi səlbi sifətləri, Həyat, Elm, Səmi, Basar, İradə, Qüdrət, Kəlam və Təkvin kimi subuti sifətlərinə malik olması şəksizdir. Bəs bizə öldürmək, diriltmək, ruzi və nemət vermək, əzaba düçar etmək kimi sifətləri də daxil olmaqla Təkvin, yəni yaratmaq sifətinə malik uca Tanrımızın dilimizdə “Allah” kəliməsi ilə ifadə olunmasının arxasında nələr dayanır? Gəlin bu suala cavab tapmağa çalışaq. Qeyd edilməlidir ki, bu məsələ istər xristiyan alimləri,istərsə də müsəlman alimləri tərəfindən uzun illərdən bəri geniş şəkildə araşdırılmış, hər bir dildə bu sözün ifadə etdiyi forma və məzmun arasındakı əlaqə açıqlanmışdır. Süsən Yusif qızı ASLANOVA 54
Ərəb dilçiləri də bu sahədə öz səylərini əsirgəməmiş, bu mövzuda dəyərli əsərlərini qələmə almış, və ümumən sami dillərin işığında “Allah” kəliməsinin morfoloji və məna xüsusiyyətlərini incələmişlər. “Allah” sözü ərəb dilində xüsusi isim hesab olunur və “Allah” deməkdir.Ərəb leksikoqrafları bu sözün izahında (məsələn, İbn Mənzur özünün “Lisən əl- arab”ensiklopedik lüğətində) 1 هلا bölməsinə müraciət etməklə هللاا sözü ilə “Allah” və “məbud” mənalarının ifadə olunmasına işarə etmiş, bu sözün cəm formasının ةھلا olduğunu yazmışdır. Bu istiqamətin tərəfdarları arasında Sibeveyhi, Ət-Təbəri və Əz-Zəməxşəri də vardır. Məsələn, Sibəveyhi belə hesab edir ki, ﷲ sözünün kökü هلا dir. Burada əlif və ləm hərfləri bu sözdə həmzə samitin atılmasından(hərfindən) onun əvəzinə işlənmişdir.Ət-Təbəri “Cəmi əl-bəyan fi təfsir əl-Quran” əsərində, eləcə də Əz-Zəməxşəri “Əl-Kəşşaf” əsərində bu müddəanın tərəfdarları kimi çıxış edirlər. Lakin Sibəveyhinin əksinə olaraq Ət-Təbəri belə hesab edir ki, ﷲ sözü هللاا kökündəndir, əlif və ləm hərfləri isə atılmış həmzənin yerində işlədilmişdir. Müəllif həmzə samitini sözün ağzı, ləm hərfini sözün gözü əlavə ləm hərfini isə sükunlu olub digər ləm hərfi ilə qovuşmasında görür. Əz-Zəməxşəri isə iki məhfum arasında qalaraq belə bir fikir irəli sürür ki, əlif və ləm müəyyənlik ifadə etmək üçündür, həmzə samiti isə atılmışdır. Digər ərəb dilçisi İbn Malik ﷲ sözünün هللاا sözü ilə heç bir əlaqəsi olmadığını göstərir və deyir ki, bu söz yalnız tanrıya dəlalət edən xüsusi addır.Çünki ﷲ və هللاا sözləri ləfz və məna baxımından iki müxtəlif anlayışlardır. Üçüncü istiqamətin nümayəndələri belə hesab edirlər ki, ﷲ sözü ərəb mənşəli deyildir. Ərəblər bu sözü yəhudi və suryani dillərindən almışlar.Bu dillərdə ﷲ sözü " اھلا "
kimi səslənir. Ərəblər bu sözü alarkən onun sonundakı mədd səsini (uzun saiti) tələffüzü asanlaşdırmaq və sözə yığcamlıq vermək məqsədilə atmışlar. Bu müddəanın banisi Əbu Yəzid əl-Bəlxidir.O göstərir ki, dilimizdəki " ﷲ
sözü ərəb sözlərindən deyildir. Çünki yəhudi və nəsranilər " اھلا
"
deyirlər. Ərəblər bu sözü almış və sonundakı uzun saiti
1
" برعلا ناسل " ةد ام
) للا
(
“Allah” sözünün arxetipinə dair 55
atmışlar. Ərəblər təxfir (yüngülləşdirmə) və icaza ( yığcamlıq) meyl etdikləri üçün sonundakı uzun saiti atmışlar. 2
işlədilmiş دوبعم şəklində rast gəlinir, bu söz də “günəş” anlamında nəzərdə tutulur, çünki onlar günəşə sitayiş edirdilər. Adı çəkilmiş müəllif öz müddəasında Ər-Rağib əl- İsfahaninin “Fi ğarib əl-Quran” əsərinə istinad edərək göstərir ki, cahiliyyə dövründə هلا hər bir sitayiş olunan tanrı və tanrıçalara verilirdi. Məlumdur ki, Qurani-Kərimdə adları çəkilən bütlərdən biri də cahiliyyə dövründə sitayiş olunan " تلالا " bütü idi.Ər-Rağib əl-İsfahaniyə görə " تلالا
" sözünün mənşəyi də ﷲ kəlməsidir. Bu sözün sonundakı ه samiti atılmış və oraya qadın cinsinin morfoloji əlaməti kimi ت samiti əlavə edilərək bu sözü ﷲ sözündən fərqləndirmişlər. Bu mövzuda Avropa şərqşünaslarının xidmətləri də əvəzsizdir. Onlardan biri də alman şərqşünası Qothelf Berqstrasserdir (5.04.1836- 16.08.1933). O, iyirminci yüzilliyin ən böyük elm sahələrindən olan sami dillər üzrə alman dilçilik məktəbinin nümayəndəsi olmuşdur. O, Birinci Cahan savaşı zamanı Türkiyənin Konstantinopol Universitetində professor vəzifəsində çalışmış, həmin vaxt ərzində o, Suriya və Fələstində olmuş, ərəb və arami dillərinin dialektlərinin öyrənərək onları tədqiq etmişdir.Onun ən böyük elmi əsərlərindən Bilhelm Qezeniusun yarımçıq qalmış Yəhudi Qrammatikasının 29-cu sonuncu kitabının yenidən işlənmiş variantı sayılır (bu kitab ona görə yarımçıq qalmış adlanır ki, orada yalnız felin formologiyası və morfologiyası tədqiq olunmuşdu). Digər bir elmi əsəri 1928-ci ildə yazdığı “Sami dillərə giriş”əsəridir.Sonralar bu alim Münhen Universitetində sami dillər üzrə professor vəzifəsində çalışmışdır. Berqstrasser əsasən ərəb dilinin tədqiqi ilə məşğul olmuş və bu işdə Qurani-Kərimin mətnlərinə istinad etmişdir. Yeri gəlmişkən, Berqstrasser 1933-cü ildə alpnizm zamanı yoxa çıxmışdır. O,antifaşist ruhlu olmuş, bir çox yəhudi mənşəli alimləri faşistlərin təqibindən qurtarmışdır. Bu alman şərqşünasının fikrincə, تلالا sözü “əl-ilat”kökündən törəmişdir və bu sözdəki əlif əlif məmdudədir. تلالا sözünün qadın cinsində
2
1998 ص
1
Süsən Yusif qızı ASLANOVA 56
variantı ərəb ədəbi dilində mövcud deyildir, bu sözə əkkəd və qədim yəhudi dillərində rast gəlinir. 3
تلالا sözünün kökünü ء ،ل və ه samitlərindən ərəb mənşəli üçsamitli bir kök təşkil edir və bu sözün sonundakı ه samiti düşmüşdür. Qadın cinsini ifadə etmək sözün sonuna ت samitinin əlavə olunmasına gəlincə, Berqstrasser onu qeyri-ərəb mənşəli sözdən törədiyinə işarə edərək onun ikisamitli bir kökdən olduğunu göstərir. Tədqiqatçı تلالا sözünü əkkəd dilində olan ةھلالاا mənasını verən “Ellilitu” sözünə bənzədir.Bu sözün kişi cinsində olan variantı “Ellil”dir. Ərəb dilində هلا sözünün təsniyəsi ناھلا , cəmi isə ةھلآ modeli ilə düzəlir. Ərəb dilində هلا sözünə bənzəyən لا ّ və ليا sözləri də mövcuddur ki, hər ikisi ﷲ mənasında işlədilir. Bu fikrə Əl-Cauhərinin “Əs-Sıhah” və İbn Sidənin “Əl-Lisən”əsərində rast gəlinir. Hər iki leksoqrafın fikrincə, لا ّ ِ sözü ərəb dilində ﷲ mənasında işlədilmişdir. Bu sözlərin ( لا ّ ِ və ليا ) ﷲ mənasında işləndiyi ərəb mətnlərinin tədqiqinə gəlincə, digər bir dilçi əl-Fərranın fikrincə bu sözlər “Allah” mənasında işlənməməmişdir. Əl-Fərranın fikrincə, للاا ّ sözü ةبارقلا , ةمدلا və دھعلا mənalarını verir və ona istinad edir ki, biz heç vaxt dua edənin لا اي ّ ِ
dediyini eşitməmişik. لا ّ ِ sözünün Qurani-Kərimdə və dualarda ﷲ mənasında işlədilməməsi bu sözlərin digər ərəb mətnlərində həmin mənada işlədilməsinə sübut deyildir. Bu söz əkkəd və babil dillərində ﷲ mənasında işlədilmişdir. Bu xüsusda Avropa alimlərinin müddəaları diqqəti cəlb edir.Xüsusilə, Berlində anadan olmuş qabaqcıl alman şərqşünası Volfram fon Zodenin (1908-1996) sami dillərdən olan əkkəd dili üzərində apardığı tədqiqatları diqqətəlayiqdir. Bu şərqşünas Qottingen universitetində professor vəzifəsində çalışmış, İkinci cahan müharibəsində III Reyxə xidmət göstərmişdir. 1924-cü ildən yaradılmış faşist ruhlu “qəhvəyi köynəkşilər” (terrorçu alman polis dəstələri) zümrəsinə qoşulmuş və 1944-cü ildə millətçi sosialist partiyasının üzvlüyünü qəbul etmişdi.
3 Информасия из “Vikipediya” свободной енсиклопедии “Allah” sözünün arxetipinə dair 57
Baron fon Zoden 1931-ci ildə əkkəd əlyazmaları üzrə doktorluq dissertasiyası müdafiə etmiş və bu sahədə bir çox əsərləri, o cümlədən ərəb dilində hərbi istilahlar kimi əsərləri var idi. 1939-1945-ci illərdə alman ordusu sıralarında hər şeydən əvvəl tərcüməçi kimi fəaliyyət göstərmişdi. İkinci dünya muharibəsindən sonra tədris fəaliyyətinə başlamaqda bir sıra çətinliklərlə üzləşmiş, lakin Benno Landsbergerin köməyi ilə və özünün istedadı sayəsində o, 1945-ci ildə Vyanada işlə təmin olunmuş, 1961-ci ildə Myunsterdə Şərq Seminariyasına direktor vəzifəsində 1976-cı ilədək çalışmış, 1996-cı ildə ölümündən sonra öz kademik kitabxanasını Leyspiq Universitetinə vəsiyyət etmişdir. Ərəb tədqiqatçıları “Allah”sözünün ərəb dilində tədqiqini qohum dillərlə müqayisə etmişlər. Buraya əkkəd (babil,assur), yqarit,ibri (qədim yəhudi dili), finikiya,arami,suryani,ərəb dilinin cənub qolu və həbəş dilləri daxildir. “Allah” sözünün bu dillərdən hər birində təkdə və kişi cinsində işlədilməsi, qədim yəhudi dilində isə bu sözün cəm formasının işlədilməsinə baxmayaraq, onun kəmiyyətə görə tək məna bildirməsi, habelə “məbud”, “tanrı” mənasında bu sözün həm də təkdə qadın cinsində işlənməsi açıqlanır. Bu tədqiqatlardan doktor Məhəmməd Rəcəb əl-Vəzirinin adı xüsusilə diqqətəlayiqdir. Onun 1999-cu ildə Qahirədə Dər əl-Qarib tərəfindən çapdan çıxmış
" تلا يف ةسارد ﷲ ظفل و ةيبيكرتلا و ةيجئولوفوملا صئاضحلا و ةيماسلا يف يمجعملا ليصا ةيللادلا
."
məqaləsi bu mövzuya həsr olunmuş çoxsaylı elmi araştırmalara bir töhfədir. Yenidən Fon Zodenin əkkəd əlyamazlarına həsr olunmuş tədqiqatında bu mövzuda irəli sürdüyü fikrinə qayıdaq.O göstərir ki, ərəb dilindəki لا ّ ِ sözü əkkəd dilindəki “Ellil” sözünə bənzəyir ki, bu söz də ﷲ mənasında işlədilmişdir. Həmzə və ləmdən ikisamitli kökə əsaslanan bu sözün ləm samiti qədim əkkəd dilində nun samiti ilə əvəz olunaraq “Enlil” arxetipi şəklində rast gəlinir. Sumer dilində bu söz ا كلام
حيرل , yəni, “küləyin sahibi” mənasını verib. Babil dilində isə qadın cinsinin əlaməti olan “tə” samitini qəbul etməklə “uca tanrıça” kimi işlədilirdi. Bu həm də ilu(m) və ya elu(m) formaları ilə də qadın cinsini ifadə edirmiş. Ərəb dilində ليا ِ sözünün ﷲ mənasında işlədilməsinə gəlincə, bu söz ليئاكيم، ليئارسا ، ليئاربج ، ليئارزع kimi sözlərin tərkib hissəsi də hesab oluna
Süsən Yusif qızı ASLANOVA 58
bilir və bu sözün həmzə samiti düşmüş variantı kimi يربج ،ليحارش ،ليمھش ،ل ليعامسا ،ليفارسا izafət tərkibli sözlərdə rast gəlinir. Əl-Xəlil ibn Əhməd “Kitəb əl-ayn” əsərində göstərir ki, ərəb dilində işlədilən ليا sözü qədim yəhudi dilindən alınmışdır. Alimin fikrincə, təfsirlərdə sonu ليا ilə bitən birləşmələr (məsələn, بج ليئار kimi) ﷲ sözünün məbədidir (məsələn, Abdulla, Ubeydulla). ليا sözü isə ibrani dilində Allahın adlarındandır. 4
Əl-Xəlilin fikrinə zidd olaraq, Əl-İsfahani “Əl-Mufradət fi ğarib əl- Qurən” əsərində belə deyir: 5 ليا ليق ،حيصب كلذ سيل و ﷲ مسا Qədim Yəhudi mənşəli ليا sözünə gəlincə isə, Əl-Xəlil bu sözün ərəb dilinə keçdiyi zaman ( هلا) mənasında işlənməsinə işarə edərək göstərir ki, sözün həmzəsinin hərəkəsi uzun (i) saitinə çevrilmişdir. Bu sözün əkkəd, finikiya və həbəş dilləri digər sami dillərdə mövcud olmasını sübuta yetirən dəlillərə də rast gəlinir. Ərəb dilində (ﷲ) sözünün işlədilməsinin bir sıra morfoloji, tərkibi və məna xüsusiyyətləri vardır ki, bunlar aşağıdakılardır: Bu söz altı morfoloji xüsusiyyəti ilə fərqlənir ki, yalnız bu sözə xasdır, (ﷲ) sözü و ,ب, ت və ل and ədatları ilə yiyəlik halda, اي ədatı ilə adlıq halda işlənir. Sonuncu altıncı morfoloji xüsusiyyəti yalnız (ﷲ) sözü ilə əlaqədardır və bu, təşdidli “mim”morfeminin (ﷲ) sözünün sonuna əlavə olunması ilə meydana gəlir. And ədatlarının (ﷲ) sözünün əvvəlinə əlavə olunması onunla səciyyələnir ki, bu ədatlar yalnız bu sözün əvvəlinə artırılaraq and, təəccüb bildirir. Qurani-Kərimdə Hz.İbrahim əleyhissəlamın dilindən oxuyuruq: مكمانصا نديكلآ ات و 6
(Allaha and olsun ki, siz çıxıb getdikdən sonra bütlərinizə bir hiylə quracağam). And ədatları ت ədatı istisna olmaqla بر və ةبعكلا بر sözlərinə əlavə oluna bilər. Bu fikrə Rəşidəddin əl-Astarabadinin “Şərh əl-Kəfiyəti” və İbn Hişamın “Muğni əl-ləbib” əsərlərində rast gəlirik. Ər-Rida “Şərh əl-
4
1999 ص ،
. 23
5
يناھفسلاا بغارلا : ص ،نارقلا بيرغ يف تادرفلا : 2
6
ةيلاا ،ءايبنلاا ةروس 571
“Allah” sözünün arxetipinə dair 59
Kəfiyət” əsərində Əl-Əxfəşdən rəvayət edərkən onun يبرت və ةبعكلا برت ifadələrini istisna olaraq işlətdiyini göstərir. İbn Hişam isə “ola bilsin ki, ərəblər يبرت , ةبعكلا برت , və نمحرلات ifadələrindən istifadə ediblərmiş” fikrini irəli sürmüşdür. 7
ədatı ilə işlədilməsidir. Qəribə orasıdır ki, bu xitab ədatı Allahın digər 99 adına əlavə olunsa da, onların müəyyənlik artiklı qəbul etmədən işlədilməsini tələb edir. Məsələn, مون لا و ةنس هذخأت لا ،مويق اي ،يح اي ّ 8
(O, əzəli və əbədidir. Onu nə yuxu tutar, nə mürgü) Lakin ﷲ sözü xitab kimi işlədildikdə artiklini itirmir və bu zaman müəyyənlik artiklinin birləşdirici həmzəsi istisna olaraq ayırıcı həmzə kimi tələffüz olunur. Məsələn: انلرفغا ﷲ اي Bu fikri Sibəveyhinin öz “Kitab”ında, Əl-Mübərrəd “Əl-Müqtadəb” əsərində, Ridauddin əl-Astarabadi “Şərh əl-Kəfiyəti” traktında qeyd edir. Bu sözün digər bir morfoloji xüsusiyyəti onun مسا sözü ilə izafət yaratdığı zaman ب ön qoşması ilə işlədildikdə مسا sözündə həmzə samitinin düşməsidir, yəni مساب yazılmaq əvəzinə مسب şəklində olur. Nəhayət, (ﷲ) sözünün altıncı və sonuncu marfoloji xüsusiyyəti onun təşdidli “mim” morfemini sonluq kimi qəbul etməsidir. Bu mürəkkəb söz xitab kimi işlənir və cahiliyyə dövründə bu söz artiklsız, yəni مھلا (ləhummə) kimi işlənmiş, sonralar əvvəlinə müəyyənlik artiklı artırılmışdır. Alimlər (ﷲ) sözünün sonuna artırılmış təşdidli “mim” haqqında üç müxtəlif fikir irəli sürürlər. Birinci rəy ondan ibarətdir ki, مھللا sözü xitabdır və buradakı təşdidli “mim” اي xitab ədatını əvəz etmişdir. Bu rəy Əl-Xəlil ibn Əhməd tərəfindən irəli sürülmüşdür və Bəsrə dilçiləri arasında yayılmış bir rəydir. İbn Sərrac, Sibəveyhi, İbn Cinni, Əs-Suyuti və başqaları da bu fikirdədirlər. İkinci rəyin tərəfdarları مھللا sözünün təşdidli “mim” morfemini atılmış bir cümlənin ünsürü kimi qəbul edirlər. Bu cümlə ريخي انما ﷲ اي şəklində
7
: بيبلا نغم
8
وس ةيلاا،ةرقبلا ةر Süsən Yusif qızı ASLANOVA 60
olmuşdur. Bu rəy Əl-Fərraya məxsusdur və Kufə dilçiləri arasında yayılmış bir fikirdir. Üçüncü bir rəy ondan ibarətdir ki, مھللا sözündəki təşdidli “mim” morfemi qədim yəhudi dilində əzəmətli olmaq mənasında işlədilmişdir. Digər tərəfdən (ﷲ) sözü artikl qəbul etməzdən öncə sonluğu “təmyimli mim” ilə bitdiyində və tarixi inkişafda ( əl-) atrikli qəbul etdiyi zaman assuri dilində mövcud olan təşdidli “mim” morfemini qoruyub saxlamışdır. Doktor Ramazan Abduttəvvab göstərir ki, “təmyim”in (“mimləmə”) qalıqları ərəb dilində مف , منيا kimi sözlərdə saxlanılmışdır. 9
Bütün bu morfoloji-qrammatik xüsusiyyətləri ilə yanaşı (ﷲ) sözünün digər məna xüsusiyyətləri də mövcuddur ki, bu da ayrıca bir tədqiqat mövzusunu təşkil edir.
İSTİFADƏ OLUNMUŞ ƏDƏBİYYAT 1.Qurani-Kərim.(tərcüməsi) 2. باوتلا دبع ناضمر : يوغللا ثحبلا جھانم و ةغللا ملع يف لخدملا
3.
ماشھ نبا : بيبلا نغم 4. ةرھاقلا ، بيرغ راد رشانلا، ةنسلا يف تارم عبرا ردصت ةمكحم ةيملع تاسارد ،ةللا مولع ، 1999
5. يناھفسلاا بغارلا : لا
نارقلا بيرغ يف تادرف
6. با ،روظنم ن " برعلا ناسل "
9
باوتلا دبع ناضمر : ص ، يوغللا ثحبلا جھانم و ةغللا ملع يف لخدملا . 241
- 247
“Allah” sözünün arxetipinə dair 61
РЕЗЮМЕ В данной статье, исследовая лингвистические предположения в отношении к корню «ALLAH» в литературном арабском языке, автор стремится довести ко вниманию проблему происхождения этого корня как в арабском, так и на некоторых семитских языках. В статье были использованы труды известных арабских лингвистов–лексикографов, а также научные исследования евро- пейских востоковедов, как Готхельф Бергестрассер, Вольфрам фон Зоден и другие. Предусмотренны некоторые морфологическо–грамма- тические свойства этого корня как на арабском, так и на некоторых родственных ему древним семитских языках.
In the presented article the author have researched linguistic ideas on origin of “ALLAH” word used in Arabic language and also tried to present origin of word root as it is in Arabic and some of other Semitic languages. In the article works of well known Arabian linguists–lexicographers, as well as scientific researches of European Orientalists, Gothelph Bergestrasser, Wolfram fon Zoden and others. Some morphological characteristics of this root were provided as in Arabic and other ancient Semitic languages related to Arabic. Təqdim etdi: i.f.d. Q.F.Səlimli Tövsiyyə etdi: BDU İlahiyyat Fakültəsinin Elmi Şurası, Protokol No 4, tarix 21.10.2010 Yüklə 461,56 Kb. Dostları ilə paylaş:
|