Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml
Yüklə 117,46 Kb. Pdf görüntüsü
|
| 12 BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2012
m əzmunlu söz və söz birləşmələri, sintaktik omonimlik, determinant üzv, sintaktik əlaqələr Dil öz kommunikativ funks iyasını cümlə səviyyəsində reallaşdırır. Bu is ə bizi əhatə edən obyektiv gerçəkliklə bağlı olan hər hansı bir informasiyanın dolğun şəkildə çatdırılması üçün əsas vasitə olan cümlənin üzərinə düşən t ələbləri artırır. Yalnız həm semantik, həm də qrammatik (sintaktik) baxımdan düzgün qurulmuş cümlə ünsiyyət prosesinin keyfiyyətini artıra bilər. Müxtəlif s əciyyəli sözlərin diaxron əlaqələnməsinin məhsulu olduğundan omonimlik hadis əsi dilin sintaktik səviyyəsində nadir hallarda, məhdud formada təzahür edir. Bu, «sintaktik omonimlik» termini il ə adlandırılan həmin dil hadisəsinin t ədqiqini çətinləşdirsə də, onun tədqiq olunmasının əhəmiyyətini azaltmır. Sintaktik omonimlik ətraflı araşdırılmasına böyük ehtiyac duyulan dil hadis ələrindən biridir. Bu hadisənin tədqiqi dilin semantik və sintaktik s əviyyələri arasındakı qarşılıqlı əlaqə və münasibətin, dilin ünsiyyət mexaniz- mi v ə burada sintaktik vahidlərin tutduğu mövqeyin öyrənilməsi üçün zəruri- dir. Sintaktik omonimlik hadis əsinin tədqiqi bu qəbildən olan digər dilçilik probleml ərinin həlli üçün də əhəmiyyətli ola bilər: «Potensial çoxmənalılığın h əll edilməsi (1) ikiölçülü (məzmun planı və ifadə planı) dil vahidlərinin 13 sistemli t əsvirinin, (2) mətnlərin şərhinin, (3) mətnin avtomatik təhlilinin əsas probleml
ərindən biridir» [1]. Sintaktik omonimlik söz birl əşmələri, daha dəqiq desək, sərbəst söz bir- l əşmələri səviyyəsində də təzahür edir. Bu məqalədə biz yalnız cümlə səviyyə- sind əki omonimlikdən bəhs edəcəyik. Bildiyimiz kimi, sintaktik omonimlik eyni leksik t ərkibə və eyni qrammatik quruluşa malik olub, müxtəlif informa- si yaları verə bilən cümlələr səviyyəsində mövcud olur: «Yuxarıda biz sintaktik omonimliyi cüml ədə onun sintaktik strukturunun çoxmənalılığı ilə şərtləşdiril- miş müxtəlif mənaların mövcudluğu kimi müəyyən etdik» [2, 110]. Müasir Az ərbaycan dilinin materialları üzərində apardığımız tədqiqatın n əticəsi göstərir ki, dilimizdə sintaktik omonimliyin mahiyyətini aydınlaşdır- ma ğa yardım edə biləcək miqdarda omonim səciyyəli cümlə nümunələri möv- cuddur. Dig ər dil səviyyələri ilə müqayisədə daha çox sintaktik səviyyə (dilin qrammatik quruluşunun bir hissəsi kimi) mənsub olduğu dilin özünəməxsuslu- ğunu və həmin dili digər dillərdən fərqləndirən cəhətləri özündə cəmləşdirmiş olur: «Dilin qrammatik quruluşu dilə məxsus qanun və qaydalar sistemidir. Dilin qrammatik quruluşu gözə görünməyən, eşidilə bilməyən, lakin dilin canını, qanını təşkil edən mücərrəd fəaliyyət sistemidir. Dilin mənliyi, milli orijinallığı onun qrammatik quruluşu sayəsində yaşayır və qorunur» [3, 143]. H ər hansı bir dilin digər dillərlə qarşılıqlı əlaqə və təmasını və bu qarşı- lıqlı şəkildə gedən proseslərin nəticələrini özündə əks etdirən leksik səviyyədə mövcud olan omonimlikd ən fərqli olaraq (burada biz bal, qaz, ton, palata,
bu sözl
ərin omonimliyi dilimizə başqa dillərdən daxil olmuş sözlər əsasında s əs oxşarlığı nəticəsində təsadüfi olaraq yaranmışdır – Ə.G.), sintaktik omo- nimlik öz milliliyi il ə seçilir. Bu isə o deməkdir ki, sintaktik omonimlik tə- zahür etdiyi dill ərin qrammatik(sintaktik) quruluşlarından asılı olaraq, yeni çalarlar qazanır, yəni mövcud olduğu dilin daxili qanunlarının təsiri ilə yeni mahiyy
ət kəsb edir. Deməli, bu dil hadisəsinin milli səciyyə daşıması onun m əhz dilin sintaktik səviyyəsində fəaliyyət göstərməsi ilə bağlıdır. Həmçinin çox vaxt ayrı-ayrı dillərin leksik səviyyələrinin kəsişdiyi sahədə fəaliyyət göst
ərən leksik omonimlikdən fərqli olaraq, sintaktik omonimlik dilin öz s ərhədləri daxilində və məhz öz imkanları hesabına yaranır. Dilin sintaktik s əviyyəsində təzahür edən omonimlik bütün dillər üçün ortaq olan amill ərin, yəni sintaktik əlaqələr, söz sırası, cümlənin sintaqmlara bölünm əsi və intonasiya kimi amillərin təsiri altında müvafiq dilin öz va- sit ələri əsasında formalaşır. Dilimiz üçün səciyyəvi olan belə vasitələrdən biri d ə yer, zaman məzmunlu sözlər və söz birləşmələridir. Bu cür söz və söz birl əşmələri bəzən təklikdə, bəzən isə feli tərkiblərin daxili üzvü kimi sintaqm- lar formalaşdırır, eyni cümlə daxilində müxtəlif cümlə üzvü vəzifəsində çıxış ed ərək həmin cümlənin semantikasında ciddi dəyişikliklər yaradırlar. Bildiyi- miz kimi, yer, zaman m əzmunlu sözlər və söz birləşmələri daha çox cümlənin z ərfliyi (müvafiq olaraq yer və zaman zərfliyi) funksiyasında çıxış edirlər. 14 Fikrimizc ə, bu tip söz və söz birləşmələrinin cümlədə omonimlik yaradan vasit
ə kimi çıxış etməsinə səbəb onların yer və zaman zərfliyi qismində cüml
ədə iştirakı zamanı determinant üzv səciyyəsi qazanmasıdır: «Cümlənin b əzi üzvləri yalnız bu və ya digər baş üzvə deyil, bütövlükdə cümləyə aiddir, cüml ənin ümumi məzmunu ilə bağlı olur. Bu cür üzvlərə d e t e r m i n a n t deyilir (latınca determinans sözündən olub, müəyyənləşdirən, aydınlaşdıran m ənasındadır)» [4, 152]. Determinant üzv olmaları həmin söz və söz birləşmələrinə cümlənin bütöv t
ərkibi ilə eyni səviyyədə əlaqələnib, cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlanmalarına şərait yaradır. Bu da öz növbəsində cümlənin tərkib hissələri arasındakı münasibətin ikili xarakter daşımasına və müvafiq olaraq cümlə daxilind
ə ikili sintaktik əlaqələrin meydana çıxmasına səbəb olur. Rus dilind ə bu tip söz və söz birləşmələrinin cümlədə omonimlik yaratması faktını tədqiq edən N.P.Kolesnikov həmin dil vahidlərindən «Поня- тие о включаемых словах и их месте в предложении» (Qoşulma sözlər və onların cümlədəki yeri haqqında anlayış – Ə.G.) başlığı altında ümumi şəkildə b əhs edir: «Cümlə semantikasının dəyişməsinin asılı olduğu belə cümlə üzvl ərini (və yaxud cümlə üzvü qruplarını) onların qonşu (həmhüdud, kontaktlı) sintaqmlardan birinə qoşulmasını nəzərdə tutaraq qoşulma sözlər (söz birl əşmələri, cümlələr) adlandırırıq» [5, 19]. Mü əllif qoşulma söz və ifadələrin cümlədə hansı cümlə üzvü vəzifəsində iştirak etməsindən asılı olaraq, qoşulma mübtəda, qoşulma tamamlıq, qoşulma t əyin və s. kimi üzvlər əsasında formalaşan omonim sadə cümlə şəkillərini f ərqləndirir. Yer, zaman məzmunlu sözlərdən və söz birləşmələrindən isə « Включаемое обстоятельство» (Qoşulma zərflik - Ə.G.) başlığı altında cüm- l ədə omonimlik yaradan aparıcı vasitələrdən biri kimi bəhs edir. Omonim cüml ələrin böyük əksəriyyətinin bu dil vasitələrinin iştirakı ilə yarandığını qeyd edir: «Qoşulma zərflikli cümlələr omonim cümlələrin böyük hissəsini t əşkil edir. Onların yayılma dərəcəsi adətən zərf və zərf birləşmələri ilə ifadə olunan z ərflik-sözlərdə sözlərin dəyişmə formalarının olmaması ilə izah olu- nur» [5, 21]. N. P. Kolesnikovun bu başlıq altında verdiyi nümunələr də maraq doğu- rur. H əmin nümunələrin ikisi xüsusilə maraqlıdır: 1. Сегодня утром разбитую вазу склеят; 2. Петр вернулся из командировки на Кавказ [5, 22]. Birinci cüml ədəki omonimlik zaman məzmunlu “сегодня утром” birl əşməsinin təsiri ilə yaranmışdır. Bu cümləni dilimizə üç variantda tərcümə etm ək mümkündür: 1)
2)
S əhər sındırılmış vazanı bu gün yapışdıracaqlar; 3)
Bu gün s əhər sındırılmış olan vazanı yapışdıracaqlar (amma qabın nə zaman yapışdırılacağı məlum deyil).
15 İkinci cümlədəki omonimlik yer məzmunlu “из командировки” birləş- m əsinin təsiri ilə yaranmışdır. Bu cümləni dilimizə iki variantda tərcümə et- m ək mümkündür: 1)
ətindən qayıtdı; 2)
Pyotr ezamiyy ətdən Qafqaza qayıtdı. Yer, zaman m əzmunlu sözlərin və söz birləşmələrinin cümlədə omoni- mlik yaratması mexanizminin mahiyyətini dilimizin nümunələri əsasında izah etm
əyə çalışaq: Yer m əzmunlu söz və söz birləşmələri: 1) Lakin t əbiətcə nə qədər səbirsiz olsam da, bütün bunlara mən səbirlə baxır və o alçacıq binada Tahirli adına muzey düzəltməyə başlayacağımız günü gözl əyirdim (İ.Hüseynov “Quru budaq” povesti); 2) O, toyda baş vermiş hadis ənin səbəbini öyrənmək istəyirdi (X.Hasilova “Onun taleyi” povesti); 3) Kosaoğlu doqqazın o tərəfindən ağır-ağır yaxınlaşan rəislə milis nəfərini gördü
(İ.Şıxlı “Ayrılan yollar” romanı); 4) Anbarın qabağında, əlləri çıraqlı, C əbrayıl kişini dövrəyə alan arvadların sözlərini xatırladım, «heyvan kimi ot otlaram, ancaq getm ərəm!»-dedim (İ.Hüseynov “Tütək səsi” povesti); 5) Su yolunda, yar ğanların altında qızlarla deyib-güldüyü günləri xatırladı (İ.Şıxlı, “Öl ən dünyam” romanı); 6) A n j e l. Parisdə gözəl bir qız rolunda çəkilmək üçün m
ənə yüz minlər təklif edirdilər (İ.Əfəndiyev “Məhv olmuş gündəliklər” pyesi); 7) Bakıda yeni sərnişin vaqonları. Prezident Slovakiyada təmir edilmiş vaqonlarla tanış olub («Xəzər Xəbər» proqramı - Xəzər Tv). 1) Lakin t əbiətcə nə qədər səbirsiz olsam da, bütün bunlara mən səbirlə baxır və o alçacıq binada Tahirli adına muzey düzəltməyə başlayacağımız günü gözl əyirdim.
MƏTNDƏN KƏNARDA: |O alçacıq binada| gözləyirdim. 2)
O, toyda baş vermiş hadisənin səbəbini öyrənmək istəyirdi.
MƏTNDƏN KƏNARDA: Toyda öyrənmək istəyirdi. 3)
Kosaoğlu doqqazın o tərəfindən ağır-ağır yaxınlaşan rəislə milis n əfərini gördü. MƏTNDƏ: | | Doqqazın o tərəfindən | ağır-ağır yaxınlaşan | rəisi | milis n əfərini |;
MƏTNDƏN KƏNARDA: Kosaoğlu | doqqazın o tərəfindən | gördü. 16 4)
Anbarın qabağında, əlləri çıraqlı, Cəbrayıl kişini dövrəyə alan ar- vad
ların sözlərini xatırladım, «heyvan kimi ot otlaram, ancaq get- m ərəm!»-dedim. MƏTNDƏ: || Anbarın qabağında |...|dövrəyə alan || arvadların;
MƏTNDƏN KƏNARDA: | Anbarın qabağında | xatırladım. 5)
, yarğanların altında qızlarla deyib-güldüyü günləri xatırladı.
MƏTNDƏ: | | Su yolunda | yarğanların altında qızlarla deyib-güldüyü | günləri; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Su yolunda | xatırladı. 6)
A n j e l. Parisd ə gözəl bir qız rolunda çəkilmək üçün mənə yüz minl
ər təklif edirdilər. MƏTNDƏ: | Parisdə | t əklif edirdilər; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Parisdə gözəl bir qız rolunda çəkilmək üçün|. 7)
əmir edilmiş vaqonlarla tanış olub.
MƏTNDƏ: | Slovakiyada | təmir edilmiş|| vaqonlarla; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Slovakiyada | tanış olub.
Yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, cümlədə omonimliyin yaranması prosesində yer məzmunlu sözlərlə birgə yer məzmunlu I, II, III növ t əyini söz birləşmələri də fəallıq göstərirlər. Mətndə yer məzmunlu söz və söz birl əşmələri feli sifət tərkiblərinin daxili yer zərfliyi kimi iştirak edib, həmin t ərkiblərlə bir sintaqma daxil olurlar. Mətndən kənarda nəzərdən keçirildikdə is ə həmin söz və söz birləşmələri müstəqil şəkildə cümlənin xəbəri ilə birbaşa bağlanıb, ayrıca sintaqm formalaşdırırlar. Deməli, bu tip cümlələrdə birinci (ilkin) m əna həmin söz və söz birləşmələrinin feli sifət tərkibləri ilə əlaqəsi, ikinci (
əlavə) məna isə onların sərbəst şəkildə xəbərlə bağlana bilməsi şərai- tind
ə reallıq qazanır (Bəzən 6-cı nümunədə olduğu kimi, istisnalar da müm- kündür. Bu nümun ədə əsas məna yer məzmunlu sözün cümlənin xəbəri ilə əlaqələnməsi şəraitində formalaşmışdır). Bu prosesdə idarə və yanaşma əla- q ələri fəal şəkildə prosesin gedişini nizamlayır. Onu da qeyd edək ki, cümlənin m ətndə daşıdığı məna yanaşma əlaqəsi əsasında formalaşır. Bu da feli sifət t ərkibinin aid olduğu üzvə yanaşma əlaqəsi ilə bağlanmasından irəli gəlir. Zaman m əzmunlu söz və söz birləşmələri: 1) M
ən, axşamüstü anamın arvadları qapımızdan necə geri qaytardığını danışdım və məsləhət gördüm ki, Cümrü qağa da o cür eləsin, yoxsa, ağlaş- madan Söylü xalanın əhvalı daha da xarablaşar (İ.Hüseynov, “Tütək səsi” po-
s əbəblərini araşdıracağam (V.Babanlı, “Vicdan susanda” romanı); 4) Oğlan- 17 lar ı gedəndən sonra ayrıca saxladığı və hər axşam, hamı yatandan sonra giz- lic
ə qoxuladığı ipək yorğan-döşəyi qucaqladı(İ. Şıxlı, “Ölən dünyam” romanı); 5) Müharibə dövründə kəndə hökmranlıq edən bu adam heç kəsi ta- nımaq istəmir, nəyin hesabına olursa-olsun sədrliyi əlində saxlamağa çalışırdı (İ.Şıxlı, “Ayrılan yollar” romanı); 6) Günortayadək işləyənlərə kömək elə- y əcəyik (X.Hasilova, “Çətin yollar boyunca” povesti); 7) M e h r i c a n . Mən s əkkiz il bundan qabaq sizin başınıza gələn əhvalatı eşitmişəm (İ.Əfəndiyev, “Atayevl ər ailəsi” pyesi); 8) İkinci gün səfərbərliyə alınmış adamlar dəstə ilə küç
ələrdən keçib, vağzala tərəf gedirdilər (X.Hasilova, “Çətin yollar boyun- ca” povesti); 9) C a h a n g i r. Bu gün m ənim həbsə aldığım adamlar sizin ail ənizdən danışırdılar (İ.Əfəndiyev, “Atayevlər ailəsi” pyesi); 10) ...davayamı nifr ət edirdim, yoxsa, hər axşam murdar bir şeytək Qarabaşın qabağına atılan «ağ fətiri» yeganə həyat, yaşayış ümidi kimi bərk-bərk ovcumda sıxdığıma gör
ə özüməmi nifrət edirdim? (İ.Hüseynov, “Tütək səsi” povesti). 1) M
ən, axşamüstü anamın arvadları qapımızdan necə geri qaytardığını danışdım və məsləhət gördüm ki, Cümrü qağa da o cür eləsin, yoxsa, ağ- laşmadan Söylü xalanın əhvalı daha da xarablaşar.
MƏTNDƏ: Anamın arvadları axşamüstü |geri qaytardığını|;
MƏTNDƏN KƏNARDA: Mən axşamüstü danışdım. 2) Müharib ənin başlandığı gün istirahət etdiyi kənd də azad edil- mişdi.
MƏTNDƏ: || Müharibənin başlandığı gün| |istirahət etdiyi|| kənd;
MƏTNDƏN KƏNARDA:| Müharibə başlandığı gün | azad edil mişdi.
3)
MƏTNDƏ: || Sınaq zamanı | buraxılmış| nöqsanlar; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Sınaq zamanı | araşdıracağam. 4)
Oğlanları gedəndən sonra ayrıca saxladığı və hər axşam, hamı yatandan sonra gizlic ə qoxuladığı ipək yorğan-döşəyi qucaqladı.
MƏTNDƏ: || Oğlanları gedəndən sonra | saxladığı | yorğan-döşəyi; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Oğlanları gedəndən sonra | qucaqladı. 5) Müharib ə dövründə kəndə hökmranlıq edən bu adam heç kəsi tanımaq istəmir, nəyin hesabına olursa-olsun sədrliyi əlində saxlamağa çalışırdı.
18
MƏTNDƏ: ||Müharibə dövründə | | hökmranlıq edən|| adam; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Müharibə dövründə | tanımaq istəmir,
əlində saxlamağa çalışırdı.
6) Günortayad ək işləyənlərə kömək eləyəcəyik. MƏTNDƏ: Günortayadək kömək eləyəcəyik; MƏTNDƏN KƏNARDA: |Günortayadək işləyənlərə| | kömək eləyəcəyik|. 7) M e h r i c a n. M ən səkkiz il bundan qabaq sizin başınıza gələn əhvalatı eşitmişəm.
MƏTNDƏ: ||Səkkiz il bundan qabaq | |sizin başınıza gələn|| əhvalat; MƏTNDƏN KƏNARDA: | Səkkiz il bundan qabaq | eşitmişəm. 8)
İkinci gün səfərbərliyə alınmış adamlar dəstə ilə küçələrdən keçib, vağzala tərəf gedirdilər. MƏTNDƏ: | İkinci gün | | keçib gedirdil ər |;
MƏTNDƏN KƏNARDA: || İkinci gün | | səfərbərliyə alınmış|| adamlar. 9) C a h a n g i r. Bu gün m ənim həbsə aldığım adamlar sizin ail
ənizdən danışırdılar.
MƏTNDƏ: || Bu gün | |mənim həbsə aldığım|| adamlar; MƏTNDƏN KƏNARDA: Bu gün danışırdılar. 10) ...davayamı nifrət edirdim, yoxsa, hər axşam murdar bir şeytək Qarabaşın qabağına atılan «ağ fətiri» yeganə həyat, yaşayış ümidi kimi bərk- b ərk ovcumda sıxdığıma görə özüməmi nifrət edirdim? MƏTNDƏ: || Hər axşam | | ... qabağına atılan|| | ağ fətir |;
MƏTNDƏN KƏNARDA: | Hər axşam | nifrət edirdim Yuxarıdakı nümunələrdən də göründüyü kimi, cümlədə omonimliyin yaran
masında daha çox zaman məzmunlu söz birləşmələri, xüsusən də tərki- bind
ə qoşma olan birləşmələrlə I növ təyini söz birləşmələri fəallıq göstərirlər. Zaman m
əzmunlu söz və söz birləşmələri mətndə feli sifət tərkiblərinin daxili zaman z
ərfliyi kimi iştirak edib, həmin tərkiblərlə bir sintaqma daxil olurlar. T ərkibində zaman məzmunlu söz və söz birləşmələri olan cümlə mətndən k ənarda nəzərdən keçirildikdə isə həmin söz və söz birləşmələri müstəqil şəkildə cümlənin xəbəri ilə birbaşa bağlanıb, ayrıca sintaqm formalaşdırırlar. Dem
əli, bu tip cümlələrdə ikinci (əlavə) məna zaman məzmunlu söz və söz birl
əşmələrinin sərbəst şəkildə xəbərlə bağlana bilməsi şəraitində formalaşır. Buna baxmayaraq, 6 v ə 8-ci nümunələrdə olduğu kimi, əsas mənanın zaman
19 m əzmunlu söz və söz birləşmələrinin birbaşa xəbərlə əlaqələnməsi zəminində formalaşdığı istisna hallar da mümkündür. Hər iki halda, yəni həm mətndə, h əm də mətndən kənarda yanaşma əlaqəsi başlıca sintaktik əlaqə kimi çıxış edir. Onu da qeyd ed ək ki, bu yanaşma əlaqəsi relyativ məna əlaqəsinin əsa- sında yaranmış olur. Əgər zaman məzmunlu söz və söz birləşmələrinin cümlə daxilind
ə omonimlik yarada bilməsinə səbəb olan amillərdən biri, artıq qeyd edildiyi kimi, h əmin söz və söz birləşmələrinin cümlənin ümumi məzmunu ilə bağlı olmasıdırsa, digər səbəb feli tərkiblərin, daha dəqiq desək, feli sifət t ərkiblərinin bu prosesdə aktiv iştirak etməsidir. Zaman məzmunlu söz və söz birl əşmələri ilə feli sifət tərkiblərinin arasında olan əlaqə asanlıqla qopa bildi- yind ən həmin söz və söz birləşmələri tərkib daxilindən kənara çıxa və xəbərlə əlaqələnə bilir. Deməli, zaman məzmunlu söz və söz birləşmələrinin cümlədə omonimlik yaradan vasit ə kimi çıxış etməsi üçün feli sifət tərkibləri ideal mü- hit yaratmış olur. Yer, zaman m əzmunlu söz və söz birləşmələrinin cümlədəki mövqeyi (bu- rada cüml ədəki sözlərin sıralanmasında tutduğu mövqe nəzərdə tutulur – Ə.G.) m əsələsi də maraq doğurur. Yuxarıda qeyd olunan nümunələr onu deməyə əsas verir ki, dilimiz üçün bu tip dil vahidl ərinin cümlənin əvvəlində qərarlaşması s əciyyəvidir. Bu mövqe həmin dil vahidlərinin cümləni təşkil edən bütün digər vahidl ərlə əlaqələnməsi üçün optimal şərait yaradır. Rus dilində yer, zaman m əzmunlu söz və söz birləşmələrinin cümlədəki mövqeyi öz fərqli keyfiyyətləri il ə Azərbaycan dilindən seçilir. N.P.Kolesnikov yazır: «Qoşulma sözlər həmişə omonim cüml ənin daxilində yerləşir və həmin cümləni nə başlaya, nə də bitirə bilmir. Sintaqmda qoşulma söz sərhəd mövqeyini tutur: əvvəlki (sol) sintaqma qoşularaq onu bağlayır, sonrakı (sağ) sintaqma qoşulduqda isə onu başlayır. O, sintaqmın strukturunda başqa yer tuta bilməz» [6, 31]. Göründüyü kimi, dill ərin müxtəlif qrammatik quruluşu və bu quruluşu idar
ə edən daxili qanunlar cümlədə omonimlik hadisəsinin yaranmasına səbəb olan yer, zaman m əzmunlu söz və söz birləşmələrinin həm cümlədəki mövqe- yin
ə, həm də onların omonimlik hadisəsinin yaranması prosesindəki yerinə və roluna t
əsir edir. Yer, zaman məzmunlu söz və söz birləşmələrinin cümlə daxi- lind
əki digər vahidlərlə ikili münasibətdə olması və bu faktın omonimliyə yol açması həmin cümlələrin qavranılmasını çətinləşdirmir. Çünki cümlədə sözlər arasında sintaktik əlaqələrin qurulması qonşu mövqedə (özündən əvvəlki) da- yanan cüml ənin və ya cümlələrin verdiyi informasiya ilə şərtlənir: «Onu da nə- z ərə almaq lazım gəlir ki, cümlə - nitqin bir qayda olaraq kontekst ilə sıx məna əlaqələri ilə bağlı olan minimal vahididir. Buna görə də cümlədə söz sırası h əmin cümlənin mətnin verilən parçasında kommunikativ rolu ilə, hər şeydən əvvəl onun əvvəlki cümlə ilə olan məna əlaqəsi ilə müəyyən olunur» [7, 327]. Bu prosesd ə cümlələr arasındakı qarşılıqlı əlaqələr omonimlik faktını m əhdudlaşdırır. Çünki hər hansı bir mətn daxilində müəyyən bir məlumatın çatdırılması zamanı cümlə özündən əvvəlki mövqedə dayanan cümlənin (və ya cüml
ələrin) məntiqi davamı kimi çıxış edir. Gerçəklik haqqında həmin cümlə- 20 l ərin verdiyi məlumat omonim cümlənin düzgün şərhinə, yəni bu cümlə vasi- t əsilə hansı fikrin çatdırılmasının doğru olduğunu müəyyənləşdirməyə əsas verir [2, 120]. N əticədə gerçəkliyin hər hansı bir hadisəsi ilə bağlı verilən in- formasiya, m əlumat ilk baxışdan heç bir omonimliyə imkan verməyən konkret dil vahidi biçimind ə (burada cümlə nəzərdə tutulur) öz əksini tapmış olur. Bu baxımdan sintaktik omonimlik cümlə daxilində öz mövcudluğunu gizli şəkildə davam etdirir v ə yalnız omonimlik faktı olan həmin dil materiallarının təkra- r ən araşdırılması zamanı aşkar oluna bilir: «Dil duyumu omonimliyin aşkar- lan masına imkan yaratmır, o (omonimlik-Ə.G.), dil materialının yalnız omoni- mliyin tapılması səmtinə yönəldilmiş şüurlu şəkildə gözdən keçirilməsi şəraitində aşkarlana bilər. Buna görə də omonimlik adətən yazı zamanı deyil, sonrakı baxış zamanı, xüsusən müəyyən müddət keçəndən sonra, yazılan artıq yad bir şey kimi təsəvvür edildiyi zaman, yazının məzmunu onun dil ilə ifad əsinin əsasında təyin edildiyi zaman aşkar olunur» [8]. Obyektiv gerç əkliklə bağlı dolğun təsəvvür formalaşdıran məlumatın yaranması və ötürülməsi prosesində dilin (canlı danışıq zamanı isə dilin əsas ifad
ə və reallaşma vasitəsi olan nitqin) öz funksiyalarını dəqiq şəkildə yerinə yetirm
əsi üçün cümləni təşkil edən sözlər arasındakı sintaktik əlaqələrin konkretliyin ə diqqət yetirilməli, cümlənin tərkib hissələri arasında mövcud ola bil
əcək ikili sintaktik əlaqələrə yol açan söz sırasından qaçılmalıdır. Cümlədə sözl
ərin düzgün sıralanmasının fikrin dinləyiciyə və ya oxucuya konkret, yığcam və anlaşıqlı şəkildə çatdırılmasına kömək etdiyini qeyd edən H.Hə- s ənov yazır: «Bir sözün digər sözlə birləşməsində dəqiqlik, uyarlıq olmalı, sözl ər cümlədə düzgün sıralanmalıdır» [9, 68]. Yekun olaraq onu qeyd etm ək lazımdır ki, sintaktik omonimlik hadisəsi- nin h ərtərəfli tədqiqi üçün bu dil hadisəsinin yaranmasına yardım edən bütün vasit ələr ciddi şəkildə araşdırılmalıdır. Yalnız bu zaman sintaktik omonimliyin mahiyy əti tam şəkildə açılmış olar. Bu baxımdan yer, zaman məzmunlu söz və söz birl əşmələrinin cümlədə omonimlik yaradan vasitə kimi, daha doğrusu, bu va- sit ələrdən biri kimi tədqiq olunması da zəruridir və bu sahədə aparılan tədqiqata sə- m ərə verə bilər. Həmçinin sintaktik omonimlik hadisəsinin meydana çıxması üçün şərait yaradan bu dil vasitələrinin öyrənilməsi müxtəlif dillərdə özünəməxsusluğu il ə seçilən bu prosesin yaxından izlənilməsinə də yardım etmiş olar. ƏDƏBİYYAT 1.
Чжан Юйпин. Омонимия русских субъектных синтаксем (на фоне китайского языка): Автореферат дисс. на соискание ученой степени канд. фил. наук. М., 2008 http://www.ruslang.ru 2.
Гладкий А.В. Синтаксические структуры естественного языка в автоматизирован- ных системах общения. М.: Наука, 1985, 144 с. 3.
ərbaycan dilinin qrammatikası. Morfologiya (ikinci nəşr). Monoqrafik d ərs vəsaiti. Bakı: Bakı Universiteti nəşriyyatı, 2002, 371 s. 4.
Kazımov Q.Ş. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. Bakı: Təhsil, 2007, 496 s. 5.
Колесников Н.П. Порядок слов в русском предложении и синтаксическая омони- мия. Р.: Ростовский Университет, 1984, 48 с. 21 6.
Колесников Н.П. Синтаксическая омонимия в простом предложении. Р.: Ростов- ский Университет, 1981, 145 с. 7.
пресс, 2003, 448 с. 8.
Гвоздев А.Н. Очерки по стилистике русского языка. М.: Просвещение, 1965 http://www.reader.boom.ru 9.
əsənov H. Nitq mədəniyyəti və üslubiyyatın əsasları. Dərs vəsaiti. Bakı: BDU, 1999, 278 s.
СЛОВА И СЛОВОСОЧЕТАНИЯ МЕСТНОГО И ВРЕМЕННОГО СОДЕРЖАНИЯ, КАК СРЕДСТВО ОБРАЗУЮЩИЕ ОМОНИМИЮ В ПРЕДЛОЖЕНИИ (на основе материалов современного азербайджанского языка) Г.C.АЛИЕВА РЕЗЮМЕ
В данной статье говорится о словах и словосочетаний местного содержания и о словах и словосочетаний временного содержания, как средство образующие омонимию в предложении. Механизм формирования омонимии в предложениях, на которых находятся эти языковые единицы, интерпретируется на основе материалов современ- ного азербайджанского языка. Показывается, что в этом процессе активно участвуют синтаксические связи, как управление и примыкание. Анализируется влияние причаст- ных оборотов на процесс формирования омонимии в предложении. Подчеркивается необходимость привлечения всех средств, которые помогают образованию этого языкового явления, а также слов и словосочетаний местного содержания и временного содержания для всестороннего исследования синтаксической омонимии.
словосочетания местного содержания, слова и словосочетания временного содержания, синтаксическая омонимия, детерминантный член, синтаксические связи WORDS AND WORD COMBINATIONS DENOTING PLACE AND TIME AS HOMONYMITY FORMING MEANS IN THE SENTENCE (on the basis of the materials of the modern Azerbaijani language) G.S.ALIYEVA SUMMARY
This article deals with the words and word combinations denoting place and time as homonymity forming means in the sentence. The way of homonymity formation in the sentences in which these language units exist is studied on the basis of the materials of the modern Azerbaijani language. Here, the active participation of the governing and joining relations is shown. The influence of the Participle Constructions to the homonymity forming process is analysed. The author stresses the importance of studying all the means helping to the emergence of this language phenomenon, as well as the words and word combinations of place and time in order to investigate syntactic homonymity thoroughly.
of place, words and word combinations of time, syntactic homonymity, a determinant mem- ber, syntactic relations Yüklə 117,46 Kb. Dostları ilə paylaş:
|