Baki universitetiNİn xəBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml
Yüklə 70,8 Kb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Açar sözl ər
- БЛАГОУСТРОЙСТВО СРЕДНЕВЕКОВОГО ГОРОДА ШАМКИР В СВЕТЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ РАСКОПОК Т.М.ДОСТИЕВ
- Ключевые слова
- IN THE LIGHT OF ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS T.M.DOSTIYEV SUMMARY
- Key words
| BAKI UNİVERSİTETİNİN XƏBƏRLƏRİ №1 Humanitar elml ər seriyası 2015 UOT 902.911 ORTA ƏSR ŞƏMKİR ŞƏHƏRİNİN ABADLIĞI ARXEOLOJİ QAZINTILAR İŞIĞINDA T.M.DOSTİYEV Bakı Dövlət Universiteti dostiyev_tarikh@yahoo.com
M əqalədə 2007-2014-cü illərin arxeoloji qazıntılarına əsaslanmaqla orta əsr Şəmkir şəhərinin abadlıq məsələlərii araşdırılır. Arxeoloji qazıntılar şəhər abadlığının əsasən üç istiqam ətdə həyata keçirildiyini sübut edir: 1) həyətlərin, küçələrin və meydanların döşənməsi, 2) şəhər sakinlərinin içməli suya tələbatını ödəmək, 3) şəhər sanitariyasının yüksək səviyyəsini t əmin edən mühəndis qurğularının yaradılması. Şəhər abadlığının yüksək səviyyəsi şəhərsalma ənənələrinin qədimliyi, mədəni nailiyyətlərlə, intensiv iqtisadi və mədəni qarşılıqlı əlaqələrlə, İslamın tələbləri ilə şərtlənmişdi.
ər: Şəmkir, orta əsr, şəhər abadlığı, kəhriz, hidro-tikili, kanalizasiya xətti
Orta əsr coğrafiyaşünasları Azərbaycanın orta dərəcəli, abad və nemət- l ərlə zəngin şəhərləri arasında Şəmkir şəhərinin də adını çəkirlər (1, 89, 110, 129- 130). Yazılı qaynaqlardan məlum olur ki, ərəb fəthləri dövründə Şəmkir şəhər kimi mövcud idi. IX əsr tarixçisi Əhməd əl-Bəlazuri qeyd edir ki, Salman ibn R
əbiə əl-Bahili qədim şəhər hesab olunan Şəmkiri fəth etdi. Şəmkir savartil
ər onu dağıdıb viran qoyanadək gur və abad şəhər idi. Hicri 240-cı ildə (854/855) s ərkərdə böyük Buğa şəhəri bərpa etdi, burada islamı qəbul etmiş x əzərləri yerləşdirdi. Bərdə tacirlərindən buraya koçürtdü və şəhəri xəlifənin şərəfinə Mütəvəkkiliyə adlandırdı (2, 13-14). Böyük İpək yolu üzərində yer- l əşən Şəmkir şəhəri IX əsrin ikinci yarısı – Х əsrdə yüksəliş keçirərək mühüm s ənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrilmiş, müxtəlif növ yun məmulatı və keyfiyy ətli bıçaqlar istehsalı üzrə böyük şöhrət qazanmış (3, 144; 4, 207), XI- XII əsrlərdə çiçəklənmə çağını keçirmişdir. Monqol istilası Şəmkir şəhərinin taleyind ə faciəli olmuş, 1235-ci ildə inadlı müqavimətdən sonra şəhəri zəbt ed ən monqollar əhalini qılıncdan keşirmiş, şəhəri xarabazara çevirmişlər. Orta əsr Şəmkir şəhərinin xarabalıqları hazırda Şəmkirçayın sol sahilində, Muxtariyy ə kəndinin şimalında yerləşir. 2007-2014-ci illərdə Şəmkir şəhər
89
yerind ə aparılan genişmiqyaslı stasionar arxeoloji qazıntılar 1 hektardan artıq ərazini əhatə edir və səkkiz sahədə tədqiqat aparılıb (5, 22-103). Arxeoloji qazıntılar zamanı şəhər abadlığı ilə əlaqəli maraqlı mühəndis tikilil əri, qurğuları üzə çıxarılıb. Qeyd edək ki, orta yüzilliklərdə Azərbaycan şəhərlərində əhalinin sıx məskunlaşması, islam dininin təmizliklə bağlı t ələbləri, eləcə də yüksək mədəni-intelektual səviyyə şəhər inzibati-idarə apara- tından abadlıq məsələlərinin həllini daim diqqət mərkəzində saxlamağı tələb edirdi. Şəhər sakinlərinin rahat və sağlam yaşam tərzinin təmin olunmasına yön əlmiş şəhər abadlığı əsasən üç istiqamətdə həyata keçirilirdi: 1) küçə və meydanlar döşənir, onların səliqə-sahmanına diqqət yetirilirdi; 2) şəhər əha- lisinin suya t ələbatını təmin etmək məqsədi ilə quyular qazılır, arxlar, tüngl
ərdən quraşdırılmış su kəmərləri çəkilir və ya kəhrizlər inşa edilirdi; 3) şəhərin sanitariya-gigiyena durumunu zəruri səviyyədə saxlamaq məqsədi ilə şəhərlərdə yaşayış evləri, ictimai və dini binalar, istehsalat tikililəri sanitar- gigiyena t əyinatlı xüsusi mühəndis qurğuları ilə təchiz olunurdu (6, 81).
Arxeoloji qazıntılar orta əsrlərdə Şəmkir şəhərində küçə və meydanların, h əyətlərin döşəndiyini təsdiqləyir. Bu nöqteyi-nəzərdən IV-VI qazıntı sahə- sind ə aparılan arxeoloji qazıntılar böyük maraq doğurur. Narınqalada, IV qazıntı sahəsində aşkar edilmiş, XI-XIII əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərmiş, c ənub-şimal istiqamətli iki paralel küçələr daşlı qum tökülərək döyəclənərək b ərkidilmişdir. Küçə bir neçə dəfə təmir edilmiş, nəticədə küçənin səviyyəsi 40 sm qalxmışdı. Sonuncu təmir zamanı şərqdəki küçənin bəzi sahələri tava daşlarla döşənmişdi. Qeyd ed ək ki, V qazıntı sahəsi iki yaruslu olması ilə digər qazıntılardan f ərqlənir. Bu sahədə, yuxarı yarusda aparılan tədqiqatlar nəticəsində şəhər qala divarının narınqalaya sıx yaxınlaşaraq onun şimal divarının qarşısında dar d əhliz yaratdığını üzə çıxarılıb. Dəhlizin eni 4-4,5 m təşkil edir. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Narınqala və şəhristan qala divarlarının sıx yaxınlaşaraq dar d
əhliz yaratdıqları sahənin XI-XII əsrlərdə çaydaşları və bişmiş kərpic parçaları ilə döşənməsi müəyyənləşdirilib. Bu məqsədlə həm də bişmiş kərpic istehsalında əmələ gələn tullantılar da istifadə olunmuşdu (5, 70). Çaydaşları v ə kərpic parçaları sıx döşəndikdən sonra aralardakı boşluqlara bişmiş kərpic ovuntusu v ə çınqıl tökülərək bərkidilmişdir. Tədqiqatlar döşəmənin müəyyən müdd ətdən bir təmir olunduğunu, nəticədə döşəmənin bir neçə qatının əmələ g əldiyini göstərdi. V qazıntı sahəsinin aşağı yarusunda, şəhristanın biri-digərindən 10 m m əsafədə yerləşən divarları arasındakı sahənin döşənməsində üç səviyyə müəy- y ənləşdirilib. Əvvəlcə sahə 70x70 sm, 55x53 sm, 44x37 sm, 42x26 sm və s. ölçül ərdə tava daşlarla döşənmişdi. Daşlar biri-digərinə kip birləşdirilərək ha- mar s əth əmələ gətirmişdi. Müəyyən vaxt keçdikdən sonra təmir aparılaraq ərazi kvadrat biçimli bişmiş kərpiclərlə döşənmişdi. XII əsrin sonu-XIII əsrin əvvəllərində yenidən təmir işləri aparılmışdır. Üst, yuxarı səviyyə çınqıl və xırda çaydaşından olub əhəngli məhlulla qarışdırılmış, döyəclənərək qalınlığı 8
90 sm- ə çatan qat yaratmışdı (7, 227). Küçənin oxşar üsulla döşənməsi şəhristanın şimal-şərq sektorunda da qeydə alınıb. Belə ki, VI qazıntı sahəsində arxeoloji qazıntılar nəticəsində şimal- qərbdən cənub- şərqə istiqamətlənmiş, eni 2 m- d ən artıq olan məhəllədaxili kücə aşkarlanıb. Kücəyə mütəmadi olaraq xırda çay daşları və çınqıl tökərək döyəcləmiş və onu düzləndirmişdilər (5, 86). Arxeoloji t ədqiqatlar həyətlərin, istehsalat və məişətlə bağlı komp- leksl
ərin də səliqə-sahmanına böyük əhəmiyyət verildiyini nümayiş etdirir. IV qazıntı sahəsində aparılan arxeoloji qazıntılar zamanı IX-X əsrlərə aid inşaat qatında üzə çıxarılan həyətlər nazik, yastı çaydaşları, tava daşlar və kvadrat biçim
li bişmiş kərpiclərlə döşənmişdi (6, 81). M əlum olduğu kimi, orta əsrlərdə Azərbaycanda şəhərlərin idarə aparatı sakinl ərin suya ehtiyacını ödəmək, su təchizatı sisteminin təşkili və onun saz v əziyyətdə saxlanması üçün təbii coğrafi şəraitdən asılı olaraq arx, kəhriz və saxsı tünglərdən quraşdırılmış su kəmərləri inşa edirdilər. Arxeoloji tədqi- qatlarla Şəmkir şəhərinin su ilə təchizatında kəhrizlərdən, tünglərdən quraş- dırılmış su kəmərlərindən istifadə olunduğu təsdiqlənmişdir. Şəhristanın qərb divarı qalıqlarından 20 m aralı, ona paralel, şəhərin rabad sah əsində kəhriz qalıqları aşkarlanıb. Kəhrizin kürəsi bişmiş kərpiclə tağlı şəkildə hörülüb. Onun eni 82 sm, hündürlüyü 51 sm-dir. Kəhrizin yox- lama quyusu aşağıya genişlənən konus şəklində olub dərinliyi 1,45 m, diametri ağzında 43 sm, dibində 82 sm-dir (6, 82). M əlum olduğu kimi, yaşayış məskənlərinin coğrafi şəraitinə uyğun olaraq k əhrizlərin qazılmasında müxtəlif üsullardan istifadə olunurdu. Daş süxurlu və qayalıq ərazilərdə kəhrizin kürəsi daşda çapıldığından onu əlavə üzləməyə ehtiyac qalmırdı. Düzən, yumşaq torpaqlı ərazilərdə çəkilən kəhrizlər yerin altından lağım atmaq yolu ilə qazılırdı (8, 31-36; 9, 54-55). Kəhriz xətti xarab olmasın deyə daşla və ya bişmiş kərpiclə hörülürdü. Kəhrizləri vaxtaşırı t əmizləmək, lazım gəldikdə onu təmir edə bilmək üçün müəyyən məsafələrlə xüsusi yoxlayıcı qurğular-quyular inşa edilirdi. K əhrizlərdən orta əsr Bərdə, Gəncə, Bakı, Təbriz şəhərlərinin su təchiza- tında istifadə olunması arxeoloji qazıntılarla tam təsdiqlənmişdir. Ətraf ərazilərdəki mənbələrdən suyun şəhərə gətirilməsində və onun m əhəllələrə, ictimai-dini binalara və yaşayış evlərinə paylanmasında tünglər- d ən quraşdırılmış kəmərlərdən geniş istifadə edilməsi arxeoloji qazıntılar aparılmış bütün Azərbaycan şəhərlərində olduğu kimi Şəmkirdə də qeydə alınmışdır. Şəhristanın mərkəzində, VII qazıntı sahədə uzunluğu 46 sm olan tüngl ərdən quraşdırılmış cənub-şərqdən şimal-qərbə istiqamətlənmiş su kəmə- rinin qa lıqları aşkarlanıb (10, 258). Su t əchizatı ilə bağlı maraqlı qurğu V qazıntı sahəsinin üst yarusunda üz ə çıxarılmış hidrotikilidir. O, ovdanı xatırladan quruluşa malik olub yerüstü v ə yeraltı hissələrdən ibarətdir (6, 70-71, 79). Bişmiş kərpiclərlə əhəngli m əhlulda inşa edilmiş bu tikilinin 13 pillədən ibarət pilləkəni və tağlı tavanı vardır. Girişin qarşısında hündürlüyü 1,95 m, dərinliyi 80 sm, tağının hündür-
91 lüyü 42 sm olan tağlı taxça yerləşir. Yeraltı hidrotikilinin havasının təmizlən- m əsi üçün şərq divarında tünglərdən quraşdırılmış yelçəkən var. Hidrotikilinin dibi dördkünc biçimd ə olub mərkəzində üstü səkkizkünclü hörülmüş iri küp yerl əşdirilmişdir. Ümumiyy ətlə, təsvir olunan hidrotikili, elecə də aşkarlanmış kəhriz qalığı orta əsr Şəmkir şəhərində mürəkkəb, texniki cəhətdən mükəmməl su təchizatı sisteminin mövcudluğuna dəlalət edir. Tikilil
ərin sıx yerləşdiyi, on minlərlə əhalinin yaşadığı şəhərlərdə sanitariya-gigiyena m əsələlərinin həllinə yönəlmiş tədbirlərin həyata keçirilmə- sin
ə ehtiyac duyulurdu. Yazılı qaynaqların məlumatından bəlli olur ki, şəhər sanitariyasını təmin edən müəyyən daxili qaydalar var idi və bütün sakinlər ona riay ət edirdi. Mühtəsib nəzarətinin ciddiliyi ilə şəhər sakinlərinin rahatlığını pozan hallar minimuma endirilirdi, t əqsirli şəxslər cəzalandırılırdı, hərc-mərc- liy ə imkan verilmirdi. Arxeoloji tədqiqatlar da küçə və meydanların, ictimai- dini binaların, istehsalat tikililərinin təmizliyinə diqqət yetirildiyini, bu m əqsədlə xüsusi mühəndis qurğuları düzəldiyini sübuta yetirir. Çirkab və zibil quyuları, derinaj və kanalizasiya xətləri belə qurğulardan idi. Lokal kanaliza- siya üçün çirkab quyularının qazılması aparılan arxeoloji tədqiqatlarla təsdiq- l ənmişdir. Belə quyuların üstü bişmiş kərpic və ağ, yastı daşla örtülürdü. IV qazıntı sahəsinin 6Q kvadratında aşkarlanan, dərinliyi 2 metrdən artıq olan çirkab quyusunun üz əri 100 sm x 78 sm ölçüdə bişmiş kərpiclərlə və düzbucaqlı ağ puç daşla hörülüb (11, 265). Şəmkir şəhərində mükəmməl, şaxələnmiş kanalizasiya sistemi mövcud idi. V qazıntı sahəsinin aşağı yarusunda XII əsrə aid ümumşəhər kanalizasiya sisteminin qalıqları aşkarlanıb. O çaydaşlarından və ağ, yastı daşlardan hörül- müş, üstü yastı, 65x38x25 sm; 68x44x28 sm; 66x22x27 sm; 65x28x22 sm ölçül ərdə ağ daşlarla örtülmüşdü. Qərbdən şərqə istiqamətlənmiş, eni 43,5 – 44 sm, d ərinliyi isə 48-49 sm olan kanalizasiya xətti şəhər qapısının altından keçmişdir. Bayır qala divarında isə eni 44 sm, hündürlüyü 48-49 sm olan xüsusi açırım düzəldilmişdi. Şəhristanın şimal-şərq sektorunda, VI qazıntı sah əsində aşkarlanan və 18,3 m uzunluqda tədqiq edilən kanalizasiya xətti isə şəhərin bir məhəlləsinə xidmət etmişdir. O çay daşlarından inşa olunaraq ağ yastı daşlarla üstü örtülmüşdür. Suyun axıdıldığı kanalın eni 14-20 sm, d ərinliyi isə 22-25 sm-dir. Bu mühəndis qurğusu şimal-qərbdən cənub-qərbə istiqam ətlənib və görünür, ümumşəhər kanalizasiya xəttinə birləşirmiş. Şaxələnmiş kanalizasiya sisteminin qalıqları şəhər yerinin narınqala sah
əsində, IV qazıntıda da üzə çıxarılıb. IX –X əsrlərə aid həmin mühəndis qurğusu bişmiş kərpic, çaydaşı və ağ daş lövhələrdən istifadə etməklə kürəbənd üsulu il ə inşa olunmuşdur (6, 83, şəkil 4). V qazıntı sahəsinin yuxarı yarusunda, Şəhristan və Narınqala divarlarının yaxınlaşaraq dar dəhliz yaratdığı sahədə aşkarlanmış drenaj qurğusu da diqqə- t əlayiqdir. Bura döşənərkən yagış və qar sularının kənarlaşdırılması üçün bişmiş kərpic və ağ daşdan uzunluğu 2,2 m olan xüsusi drenaj xətti düzəl-
92 dil ərək üstü tava daşlarla örtülmüşdü. Su tava daşlar arasından eni 12-17 sm, d ərinliyi 25 sm olan axara süzülür və Şəhristan divarındakı boşluq vasitəsi ilə k ənara çıxarılırdı (5, 70). M əişət və istehsalat tullantıları, müxtəlif cür zir-zibil imkan daxilində şəhərdən kənara çıxarılırdı. Şəhər daxilində isə zibil yalnız xüsusi dərin quyu- lara atılırdı. Orta əsr Şəmkir şəhər yerində arxeoloji qazıntılar zamanı zibil qu- yuları ilə yanaşı, külün atılması üçün qazılmış xüsusi kül quyularına da rast g əlinib. Bel əliklə, 2007-2014-cü illərdə orta əsr Şəmkir şəhər yerində aparılan arxeoloji qazıntılar nəticəsində üzə çıxarılmış küçə qalıqları, kəhriz xətti, tüngl
ərdən quraşdırılmış su kəməri qalıqları, yeraltı hidrotikinti, şaxələnmiş kanalizasiya x ətti və digər faktik maddi dəlillər şəhər idarəsinin abadlığın qayğısına qaldığını, zəruri tədbirlər görüldüyünü təsdiqləyir. Şəhər abadlığının yüks ək səviyyəsi şəhər əhalisinin ümumi mədəni səviyyəsinin öz dövrünə görə yüks ək olması, qədim ənənələrinin yaşaması, iqtisadi-mədəni əlaqələrin geniş- l ənməsi, islam dinin gigiyena ilə bağlı ciddi tələbləri ilə bağlı idi.
V qazıntı sahəsi. Hidrotikili.
93 V qazıntı sahəsi. Kanalizasiya xəttindən görüntü.
ƏDƏBİYYAT 1.
V əlixanlı N.M. IX-XII əsr ərəb coğrafiyaşünas-səyyahları Azərbaycan haqqında. Bakı: Elm,1974, 223 s. 2.
Баладзори. Книга завоевания стран. Перевод с арабского П.К.Жузе // Известия Общества Обследования и Изучения Азербайджана. Баку, 1927, №4, с. 3-32. 3.
Trans. and expl. by V. Minorski. London, 1937. 4.
Миклухо-Маклай Н.А.Географическое сочинение XIII в. на персидском языке. Ученые записки Института Востоковедения АН СССР, 1954, т.9.c. 175-210. 5.
əşirov R.Y., Mirzəyev R.H., Hüseynli N.N. Orta əsr Şəmkir şəhəri: arxeoloji qazıntılar və artefaktlar. Bakı: Caşıoğlu, 2013, 516 s. 6.
əsr Şəmkir şəhərinin abadlığına dair // Azərbaycanın arxeolo- giyası və etnoqrafiyası, 2009, №1, s. 81-86. 7.
əşirov R.Y., Hüseynli N.N., Mirzəyev R.H. Şəmkir şəhər yerində 2010-cu ild ə aparılan arxeoloji tədqiqatlar // Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar-2010.
94 Bakı: Xəzər Universiteti, 2011, s. 222-232 8.
Рустамов Я.Ф. Этнографические данные о кягризной системе водоснабжения в Азербайджане в XIX - начале XX вв. // Международный конгресс антрополо- гических и этнографических наук 1964. М., 1970, т.V, c. 31-36. 9.
Qasımov E. Azərbaycanın orta əsr şəhərlərinin su təchizatı (IX-XV əsrlər). Bakı: Adiloğlu, 2002, s. 199. 10.
əşirov R.Y., Hüseynli N.N., Mirzəyev R.H. Şəmkir şəhər yerində aparılan arxeoloji tədqiqatlar // Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar-2011. Bakı: Xəzər Universiteti, 2012, s.248-265 11.
Dostiyev T.M., B əşirov R.Y., Hüseynli N.N., Mirzəyev R.H. Şəmkir şəhər yerində aparılmış arxeoloji tədqiqatlar // Azərbaycanda arxeoloji tədqiqatlar-2012. Bakı: X əzər Universiteti, 2013, s.257-268 БЛАГОУСТРОЙСТВО СРЕДНЕВЕКОВОГО ГОРОДА ШАМКИР В СВЕТЕ АРХЕОЛОГИЧЕСКИХ РАСКОПОК Т.М.ДОСТИЕВ
В статье на основе данных археологических раскопок 2007-2014 гг. исследуется благоустройство средневекового города Шамкир. Археологические данные свидетельст- вуют, что благоустройство средневекового города Шамкир осуществлялось, в основном, в трех направлениях: 1) мощение дворов, улиц и площадей; 2) возведение кягризов и прокладка водопроводов, обеспечивающие нужды горожан питьевой водой; 3) инже- нерные устройства, поддерживающие на должном уровне санитарно-гигиеническое сос- тояние города. Высокий уровень городского благоустройства был обусловлен древними традициями градостроительства, культурными достижениями, интенсивными экономи- ческими и культурными взаимосвязями, требованиями Ислама.
лизационная линия
IN THE LIGHT OF ARCHAEOLOGICAL EXCAVATIONS T.M.DOSTIYEV SUMMARY The article studies the improvement of the medieval town of Shamkir on the basis of the data of the archaeological excavations in 2007-2014 years. Archaeological evidences confirm that the improvement of the Medieval town of Shamkir was carried out mainly in three direc- tions: 1) paved courtyard, streets and squares; 2) the construction of kahrizs and laying of water pipes to ensure the needs of residents for drinking water; 3) engineering devices that support the appropriate level of sanitary and hygienic conditions in the city. High level of urban devel- opment was driven by the ancient traditions of urban development, cultural achievements, and intensive economic and cultural relationships in the light of Islam.
95 Yüklə 70,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|